Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 kwietnia 2005 r.
I UK 232/04
Zmiana art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), dokonana ustawą z
dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.), usta-
nawiająca dziesięcioletni okres przedawnienia należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne, która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2003 r., nie
ma zastosowania do należności przedawnionych przed tym dniem.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel (sprawozdawca), Sędziowie SN: Andrzej
Kijowski, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 kwietnia 2005 r.
sprawy z wniosku Haliny Ł. i Stanisława K. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpiecze-
nia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o zaległe składki na ubezpieczenie
społeczne rolników, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Białymstoku z dnia 26 maja 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział Regionalny w B. decy-
zją z dnia 3 kwietnia 2003 r. stwierdziła obowiązek podlegania przez Halinę Ł. ubez-
pieczeniu społecznemu rolników od dnia 2 marca 1993 r. i obowiązek opłacenia
składki z tego tytułu wraz z odsetkami w łącznej wysokości 15.626,60 zł, przy czym
zapłatą tej kwoty organ rentowy obciążył solidarnie z ubezpieczoną Agatę W., Mi-
rosława Ł. i Stanisława K.
W wyniku rozpoznania odwołania Haliny Ł. i Stanisława K. od powyższej de-
cyzji, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem
z dnia 12 grudnia 2003 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję, ustalając, że Halina Ł.,
2
Mirosław Ł., Agata W. i Stanisław K. nie są zobowiązani do zapłacenia zaległych
składek wraz z odsetkami na ubezpieczenie społeczne rolników za okres do dnia 31
grudnia 1997 r. Sąd Okręgowy uznał, że na podstawie art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. 1998 r.
Nr 7, poz. 25 ze zm., zwanej dalej ustawą o u.s.r.) w sprawach nieuregulowanych w
ustawie stosuje się przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (Dz.U. Nr 37, poz. 887 ze zm., zwanej dalej ustawą systemo-
wą), zaś zgodnie z treścią art. 24 ust. 4 ustawy systemowej w brzmieniu obowiązują-
cym do dnia 31 grudnia 2002 r., należności z tytułu składek na ubezpieczenie spo-
łeczne ulegały przedawnieniu po upływie 5 lat od dnia, w którym stały się wyma-
galne. Od 1 stycznia 2003 r. termin ten został wydłużony do 10 lat. Przedawnienie, w
ocenie Sądu Okręgowego, wywołuje ujemne skutki dla uprawnionego, gdyż nie może
on dochodzić skutecznie określonego roszczenia. Przedawnienie określone w art. 24
ust. 3 ustawy systemowej ma charakter materialnoprawny, co oznacza, że roszcze-
nie wygasa po upływie terminu. Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro w myśl ogólnej
reguły bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się
wymagalne, a kończy z upływem oznaczonego terminu, to należy uznać, że składki
należne od zainteresowanych za okres od 1993 r. do końca 1997 r. przedawniły się i
obciążenie nimi ubezpieczonych decyzją organu rentowego nastąpiło z naruszeniem
prawa.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku, wyro-
kiem z dnia 26 maja 2004 r. [...] oddalił apelację organu rentowego. W uzasadnieniu
tego wyroku Sąd wytknął organowi rentowemu brak wskazania podstawy prawnej, z
której wynikać miał solidarny obowiązek zapłaty zaległych składek na społeczne
ubezpieczenie rolnicze, nałożony decyzją organu rentowego wobec Agaty W., Miro-
sława Ł. i Stanisława K. Sąd Apelacyjny skorygował podstawę prawną wyroku pierw-
szoinstancyjnego, zwracając uwagę, że wprawdzie w sprawach nieuregulowanych w
ustawie o ubezpieczeniu rolniczym stosuje się przepisy ustawy systemowej, lecz do
składek - odpowiednio przepisy ordynacji podatkowej. Sąd ten podkreślił, iż w wy-
padku prowadzenia działalności rolniczej na rachunek kilku osób, obowiązek opłace-
nia składki ciąży na nich solidarnie, jednakże - zdaniem Sądu drugiej instancji - w
świetle zgromadzonego materiału dowodowego, spośród czterech osób wskazanych
w decyzji organu rentowego, jedynie Halinę Ł. można uznać za osobę ubezpieczoną.
Z uwagi na brak jakichkolwiek dowodów na prowadzenie gospodarstwa przez
3
wszystkich współwłaścicieli gospodarstwa rolnego, organ rentowy nie powinien
ustalać ich solidarnej odpowiedzialności za zapłatę składek, gdyż narusza to przepis
art. 4 ustawy o ubezpieczeniu rolniczym. W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd Okrę-
gowy dokonał prawidłowej wykładni art. 24 ust. 4 ustawy systemowej w brzmieniu
nadanym mu ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz.
2074 ze zm., zwanej dalej ustawa zmieniającą). Przedawnienie jest następstwem
upływu czasu, powodującym niemożność skutecznego żądania zaspokojenia rosz-
czenia, a po upływie terminu przedawnienia jego wydłużenie jest „bez znaczenia
prawnego w stosunku do zobowiązań, które zdążyły się już przedawnić". Podkreślił,
iż decyzja ustalająca podleganie ubezpieczeniu rolniczemu ma charakter deklarato-
ryjny, a nie konstytutywny, gdyż rolnik - na mocy art. 7 i 16 ustawy o ubezpieczeniu
rolniczym - podlega z mocy prawa rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu.
W kasacji od tego wyroku, zaskarżonego w całości, organ rentowy wniósł o
jego zmianę „przez uwzględnienie apelacji organu rentowego w całości i zasądzenie
na rzecz skarżącej kosztów postępowania kasacyjnego i apelacyjnego, względnie o
uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego". Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił narusze-
nie art. 24 ust. 4 ustawy systemowej po zmianie dokonanej na mocy art. 1 pkt 9 lit. a
ustawy zmieniającej, przez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy Halina Ł. nie do-
pełniła obowiązku zgłoszenia się do rolniczego ubezpieczenia społecznego, a zatem
przed 1 stycznia 2003 r. nie doszło do wydania decyzji stwierdzającej objęcie jej rol-
niczym ubezpieczeniem ustawowym, przez co zaległe składki nie były jeszcze wy-
magalne, po zmianie powyższego przepisu ma do nich zastosowanie dziesięcioletni
okres przedawnienia. Skarżący zarzucił naruszenie art. 4 ust. 1 w związku z art. 38
pkt 3 i art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu rolniczym, przez przyjęcie, że Agata W.,
Mirosław Ł. i Stanisław K. nie prowadzą działalności rolniczej wspólnie z Haliną Ł.,
oraz że do składek na ubezpieczenie społeczne należy stosować przepisy ordynacji
podatkowej i ustawy systemowej.
Opierając kasację także na naruszeniu przepisów postępowania, organ rento-
wy zarzucił naruszenia: 1) art. 4779
§ 1 w związku z art. 47710
k.p.c., poprzez oddale-
nie apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji, który stwierdził, iż Mirosław Ł. i
Agata W. nie są zobowiązani do zapłacenia zaległych składek na ubezpieczenie
społeczne, mimo iż nie złożyli oni apelacji od wyroku, 2) art. 233 i art. 234 w związku
4
z art. 391 k.p.c., przez przyjęcie, że w niniejszej sprawie nie jest wiążące domniema-
nie prawne ustanowione w art. 38 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu rolniczym, zgodnie z
którym przyjmuje się, że jeśli gospodarstwo rolne przypada kilku osobom, to każda z
tych osób uczestniczy w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie przedmiotowej kasacji, wskaza-
no wystąpienie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego, sprowadzającego się do
odpowiedzi na pytanie, „czy przy stosowaniu art. 52 ust. 1 pkt 1 ustawy o ubezpie-
czeniu rolniczym, pierwszeństwo stosowania ma ustawa systemowa, ustalająca 10-
letni okres przedawnienia, czy przepisy ordynacji podatkowej, zgodnie z którymi zo-
bowiązania podatkowe przedawniają się z upływem 5 lat licząc od końca roku kalen-
darzowego, w którym upłynął termin płatności". Skarżący wskazał także na zagad-
nienie prawne dotyczące wymagalności składek na ubezpieczenie społeczne rolni-
ków i związane z tym wątpliwości, czy wymagalność tych składek jest związana z
wydaniem decyzji, stwierdzającej podleganie ustawowemu ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników, czy też wymagalność ta wiąże się tylko ze spełnieniem przesłanek
określonych w art. 7 i art. 16 ustawy o ubezpieczeniu rolniczym.
Zdaniem organu rentowego, zaskarżone orzeczenie w sposób oczywisty na-
rusza art. 24 ust. 4 ustawy systemowej w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycz-
nia 2003 r., art. 52 ust. 1 i art. 4 ust. 1 w związku z art. 38 pkt 3 ustawy o ubezpie-
czeniu rolniczym, a wykładnia dotycząca stosowania tych przepisów, zwłaszcza art.
24 ust. 4 ustawy systemowej wywołuje rozbieżności w orzecznictwie Sądów, „a w
szczególności Sądu Okręgowego (...), w których orzekał w podobnych przedmiotowo
sprawach."
Rozpoznając sprawę w granicach kasacji Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co
następuje:
Wobec przytoczenia w kasacji obydwu podstaw wskazanych w art. 3931
pkt 1 i
2 k.p.c., w pierwszej kolejności ocenie podlegają zarzuty naruszenia przepisów po-
stępowania. Wszystkie są całkowicie chybione. Zarzuty naruszenia art. 4779
i 47710
k.p.c. są w rozpatrywanej sprawie zupełnie nieadekwatne. Przepis art. 4779
k.p.c.
składa się z dziewięciu paragrafów i wskazuje formę wnoszenia odwołania od decyzji
organu rentowego i czynności prawne przed rozpoczęciem postępowania sądowego
(przekazanie odwołania, akt, przesłanki odrzucenia odwołania). Przepis art. 47710
5
k.p.c. określa wymagania formalne i powinność sądu co do zgłoszonego w odwołaniu
nowego żądania. Kasacja nie zawiera żadnego uzasadnienia wskazującego, w jaki
sposób mógłby te przepisy naruszyć Sąd drugiej instancji.
Oddalenie apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji, który stwierdził, że Mi-
rosław Ł. i Agata W. nie są zobowiązani do zapłacenia zaległych składek, chociaż nie
złożyli oni odwołania, nie jest naruszeniem żadnego z tych przepisów. Nie jest też
naruszeniem powołanego w uzasadnieniu kasacji art. 47711
k.p.c., wymieniającego
podmioty postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i w jego
świetle nie ulega wątpliwości, że Mirosław Ł. oraz Agata W. są zainteresowanymi w
sprawie, skoro zostali przez organ rentowy zaskarżoną decyzją zobowiązani solidar-
nie z ubezpieczonym rolnikiem do zapłaty zaległych składek wraz z odsetkami. Wo-
bec tak postawionego zarzutu Sąd Najwyższy przypomina, że określenie odpowie-
dzialności dłużników jako solidarnej zawsze w postępowaniu cywilnym decyduje o
materialnym współuczestnictwie. W rozpoznawanej sprawie, po stronie osób obję-
tych decyzją istnieje więc współuczestnictwo materialne w rozumieniu art. 72 § 1
k.p.c., a także jednolite w rozumieniu art.73 § 2 k.p.c. Zgodnie z art.375 § 2 k.c., wy-
rok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników,
jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne. To uregulowanie przesą-
dza o bezzasadności kasacji w tym zakresie.
Zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem art. 233 k.p.c. nie został w kasacji
uzasadniony, nie podlega więc kontroli kasacyjnej. Kontroli nie poddaje się też zarzut
naruszenia art. 234 k.p.c. Skoro ustawa nie wyłącza możliwości obalenia domniema-
nia z art. 38 pkt 3 ustawy o u.s.r., to dokonane w tym zakresie ustalenie Sądu nie
narusza tego przepisu. Przede wszystkim, jednak, zarzut ten, jako odnoszący się do
dłużników solidarnych, jest bezprzedmiotowy wobec wyżej powołanego art. 375 § 2
k.c.
Postawiony wyrokowi zarzut naruszenia prawa materialnego przez niezasto-
sowanie art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest bezzasadny.
Nowelizacja tego przepisu, ustanawiająca dziesięcioletni okres przedawnienia, we-
szła w życie z dniem 1 stycznia 2003 r., a więc przepis ten nie może mieć zastoso-
wania do zobowiązania z tytułu składek, które uległo przedawnieniu przed tym
dniem. W rozpoznawanej sprawie zobowiązanie to, dotyczące okresu sprzed 31
grudnia 1997 r., przedawniło się 31 grudnia 2002 r. Trafne więc jest stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że stosownie do art. 52 ustawy o u.s.r., zastosowanie w sprawie miały
6
przepisy Ordynacji podatkowej - zgodnie z jej art. 341 (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r.
Nr 137, poz. 926). Dopiero po nowelizacji art. 52 ustawą z 2 kwietnia 2004 r. (Dz.U.
Nr 91, poz. 873), do składek na ubezpieczenie społeczne rolników, z dniem 2 maja
2004 r. nie ma odpowiedniego zastosowania art. 70 Ordynacji podatkowej, określa-
jący terminy przedawnienia zobowiązań podatkowych. Ma też rację Sąd Apelacyjny
podkreślając, że upływ terminu przedawnienia powoduje wygaśnięcie roszczenia.
Dlatego decyzja wydana po wygaśnięciu zobowiązania nie powoduje jego restytucji.
Truizmem jest przypomnienie, konieczne jednak z uwagi na wywód kasacji, że zgod-
nie z art. 88 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, warunkiem wejścia w życie aktów
normatywnych, także ustaw, jest ich ogłoszenie. Oznacza to, że tylko ustawa może
ustanowić stosowanie przepisu wcześniejsze niż dzień jego ogłoszenia.
Przedstawiony w kasacji pogląd, że przed wydaniem decyzji składki nie były
wymagalne, jest błędny; nie został w kasacji poparty żadnym wywodem prawnym,
zdaje się wynikać z arbitralnego przekonania o konstytutywnej mocy decyzji organów
rentowych. Przekonania, które nie znajduje oparcia w żadnym uregulowaniu roli or-
ganu rentowego. Obowiązek opłacania składki, stosownie do art. 4 ust. 2 ustawy o
u.s.r., powstaje z pierwszym dniem kwartału, w którym powstało ubezpieczenie.
Obowiązek, powstaje więc i staje się wymagalny z mocy ustawy, jego źródłem jest
ustawa, a organ rentowy swoją decyzją tylko stwierdza spełnienie ustawowych wa-
runków do jego istnienia. Konstatacja Sądu Apelacyjnego, że decyzja organu rento-
wego ma charakter deklaratoryjny, nie wzbudza wątpliwości ani w świetle doktryny,
ani orzecznictwa.
Pozbawione znaczenia prawnego jest „wyjaśnienie” w kasacji, że „odwołująca
dopiero w dniu 6 lutego 2003 r. zgłosiła się do KRUS w celu objęcia jej ubezpiecze-
niem społecznym rolników, a więc nie wypełniła określonego w art. 37 ust. 1 ustawy
o ubezpieczeniu społecznym rolników obowiązku zgłaszania, bez wezwania, w ciągu
14 dni, osób podlegających ubezpieczeniu w gospodarstwie oraz informowania o
okolicznościach mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu i o zmianach tych
okoliczności, stąd objęcie ją obowiązkowym ubezpieczeniem rolniczym nastąpiło już
po wejściu w życie znowelizowanego art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Znowelizowany na mocy ustawy z dnia
18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074) art. 24 ust. 4 ustala, iż
7
należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w
którym stały się wymagalne”.
Skarżąca zdaje się zapominać, że Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego jest organem rentowym uprawnionym, na podstawie at. 52 ust. 1 u.s.r. w
związku z art. 39 ust. 1 i 4 ustawy systemowej, do przeprowadzania kontroli zgłasza-
nia do ubezpieczenia społecznego, a organy samorządowe mają obowiązek udziela-
nia im pomocy w tym zakresie. Konsekwencją niewykonana przez Halinę Ł. obo-
wiązku zgłoszenia się w marcu 1993 r. do ubezpieczenia jest jej obowiązek zapłace-
nia składek wraz z odsetkami za okres nieprzedawniony, natomiast konsekwencją
zaniechania przez Oddział Regionalny Kasy (przez dziesięć lat) kontroli w podległym
regionie prawidłowości zgłaszania się rolników do obowiązkowego ubezpieczenia
społecznego jest utrata możliwości uzyskania należnych składek za okres przedaw-
niony.
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Najwyższy
przedstawił w analogicznej sprawie l UK 233/04, [...] tego samego Sądu Apelacyjne-
go, nie ma więc potrzeby jego powtarzania. Zaskarżonemu wyrokowi nie tylko nie
można zarzucić, że oczywiście narusza prawo, lecz należy stwierdzić, że jest zgodny
z prawem, natomiast co do odmiennych rozstrzygnięć przedstawionych w niniejszej
sprawie, wydanych w sprawach analogicznych, to są one wadliwe.
Mając powyższe na uwadze, skoro przytoczone podstawy kasacyjne są nie-
usprawiedtiwione, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39312
k.p.c., orzekł jak w sen-
tencji wyroku.
========================================