Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 kwietnia 2005 r., II CK 653/04
Na podstawie przepisów dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na
własność Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 15, poz. 82) na własność Skarbu Państwa
przeszły także lasy i grunty leśne o obszarze powyżej 25 ha, stanowiące
własność osób fizycznych, których grunty były objęte przepisem art. 2 ust. 1
lit. b dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn.
tekst: Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.).
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sędzia SA Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Barbary N. przeciwko Skarbowi
Państwa reprezentowanemu przez Lasy Państwowe Nadleśnictwo P. i Starostę Z.
oraz Gminie S. o wydanie nieruchomości, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 22 kwietnia 2005 r. kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Łodzi z dnia 17 czerwca 2004 r.
oddalił kasację i nie obciążył powódki kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka Barbara N. domagała się od Skarbu Państwa – Nadleśnictwa P.,
Skarbu Państwa – Starosty Z. oraz Gminy S. wydania określonych bliżej w pozwie
działek leśnych. Domagała się także wydania działek, na których znajdował się dom
oraz sad warzywno-owocowy bądź odszkodowania za te nieruchomości.
Sąd Okręgowy w Łodzi, Ośrodek Zamiejscowy w Sieradzu wyrokiem
częściowym z dnia 26 lutego 2004 r. nakazał pozwanemu Skarbowi Państwa -
Nadleśnictwu P., aby wydał powódce Barbarze N. niektóre działki leśne położone
we wsi B., bliżej określone w sentencji wyroku. Ponadto nakazał wydanie powódce
przez Gminę S. także niektórych spośród dochodzonych przez nią działek leśnych.
W pozostałej części oddalił powództwo oraz w całości powództwo w stosunku do
Skarbu Państwa-Starosty Z.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że objęte pozwem działki należały do majątku
ziemskiego „K.C. i B.", a powódka jest spadkobierczynią właścicieli tego majątku,
Adama i Marcelego N. W skład majątku wchodziły wskazane w pozwie działki, przy
czym część z nich tworzyła kompleksy leśne -niektóre powyżej, inne poniżej 25 ha.
Cała nieruchomość rolna została przejęta na własność Skarbu Państwa na cele
reformy rolnej na podstawie decyzji Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Łodzi z
dnia 10 grudnia 1946 r.
Sąd Okręgowy uznał, że ocena zasadności powództwa opartego na art. 222 §
1 i art. 405 k.c. sprowadza się do kwestii, czy pozbawienie poprzedników prawnych
powódki majątku było zgodne z obowiązującym staniem prawnym. Sąd uznał, że
władny jest samodzielnie ustalić, czy do tego majątku mają zastosowanie przepisy
dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn. tekst: Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.)
oraz dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia
1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 15,
poz. 82 ze zm.). Stwierdził, że w skład majątku wchodziły zarówno grunty rolne, jak
i leśne. Odwołał się do definicji pojęcia nieruchomości ziemskiej sformułowanego w
uchwale Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 września 1990 r., a także do
stanowiska Trybunału, że intencją ustawodawcy było przeznaczenie na cele
reformy rolnej tylko tych części nieruchomości, które mogą być wykorzystane dla
prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji rolniczej,
sadowniczej i zwierzęcej. W konsekwencji Sąd pierwszej instancji przyjął, że należy
wydać powódce jedynie działki, które mają charakter leśnych oraz powierzchnię
poniżej 25 ha. Były one bowiem wyłączone z nacjonalizacji ze względu na treść art.
1 ust. 3 lit. b dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na
własność Skarbu Państwa. Objęcie tych nieruchomości nacjonalizacją nastąpiło bez
podstawy prawnej, a więc w tym zakresie żądania powódki są zasadne. W
odniesieniu do działek, w stosunku do których pozwany Skarb Państwa zgłosił
zarzut zasiedzenia, Sąd uznał, że nie została wykazana przesłanka zasiedzenia,
jaką stanowi samoistne posiadanie.
Sąd Okręgowy nie znalazł natomiast podstaw do uznania, że nie były objęte
przepisami dekretu o reformie rolnej te działki, na których znajdował się dwór,
zabudowania administracyjne i gospodarcze oraz park, ogród warzywny i sad,
pozostawały one bowiem w funkcjonalnym związku z gospodarstwem rolnym,
stanowiąc centrum życiowe jego właścicieli, z którego administrowali całym swoim
majątkiem. Żądanie wydania tych działek albo wypłacenia odszkodowania Sąd
uznał za niezasadne.
W wyniku apelacji powódki oraz Skarbu Państwa – Lasów Państwowych
Nadleśnictwa P. Sąd Apelacyjny w Łodzi zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób,
że zmienił orzeczenie Sądu Okręgowego co do wydania określonych działek i w tym
zakresie powództwo oddalił, oddalając też w całości apelację powódki.
W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny dokonał gramatycznej wykładni art. 2 ust. 1
dekretu o reformie rolnej, a konkretnie użytego tam określenia „nieruchomości
ziemskie". Odwołując się do treści i celów przepisów dekretu o reformie rolnej, a
także do rozumienia analizowanego pojęcia w przepisach obowiązujących w
okresie międzywojennym, doszedł do wniosku, że określenie „nieruchomość
ziemska" nie jest tożsame z pojęciem użytków rolnych lub gruntów rolnych.
Określenie to nie w pełni odpowiada zatem pojęciu nieruchomości w rozumieniu
przepisów prawa rzeczowego, gdyż może obejmować kilka nieruchomości w
rozumieniu art. 46 k.c. Odwołał się także do analogicznego rozumienia tego pojęcia
przez Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 19 września 1989 r., W 3/89 (OTK
Zb.Urz. 1990, nr 1, poz. 26).
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że integralnym
składnikiem nieruchomości ziemskiej jest dwór, zabudowania gospodarcze oraz
park. Nie ma znaczenia, czy dwór usytuowany jest w obrębie kompleksu terenów
rolniczych, czy też, jak w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy, od tych
terenów pozostaje oddzielony naturalną granicą w postaci rzeki czy drogi. Istotne
jest, że stanowi centrum życiowe właścicieli majątku i ośrodek, z którego majątek
jest zarządzany. Decydującym kryterium jest zatem związek funkcjonalny i
gospodarczy z pozostałą częścią nieruchomości.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w zakresie tak rozumianego pojęcia
"nieruchomość ziemska" pozostają także lasy wchodzące w jej skład. Wniosek taki
wypływa z całokształtu przepisów rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z
dnia 24 czerwca 1927 r. o zagospodarowaniu lasów nie stanowiących własności
Państwa (Dz.U. Nr 57, poz. 504 ze zm.); takie też było stanowisko doktryny na tle
ustawodawstw zaborczych. Ponadto wniosek taki uzasadniają przepisy ustawy z
dnia 28 grudnia 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej (Dz.U. 1926 r. Nr 1, poz. 1 ze
zm.), w których lasy wyraźnie wyłączono spod parcelacji. Sąd odwołał się też do §
44 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzenie reformy
rolnej, zgodnie z którym po objęciu nieruchomości przez Państwo z podziału
wyłączone były zabudowania dworskie, szkółki leśne i obszary konieczne dla
usunięcia enklaw leśnych.
Wreszcie, zdaniem Sądu Apelacyjnego, obecnie obowiązująca definicja
gospodarstwa rolnego zawarta w art. 553 k.c. obejmuje także lasy. Odmiennej
interpretacji nie można doszukiwać się w uchwale Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 19 września 1990 r., W 3/89, gdyż Trybunał wyłączył z kręgu nieruchomości
ziemskich tylko działki, które przed dniem 1 września 1939 r. zostały
rozparcelowane z przeznaczeniem na działki budowlane. Ani teza, ani uzasadnienie
tej uchwały nie pozwalają na konkluzję, że Trybunał Konstytucyjny uznał za
uprawnione wyłączenie z nieruchomości ziemskiej wszystkich jej części, które nie
były bezpośrednio przeznaczone na produkcję roślinną, zwierzęcą lub sadowniczą,
takich jak siedliska czy lasy, i zwrot tych części właścicielom. Nie było zatem
podstaw do uznania, że działki, których zwrotu domaga się powódka, nie były
objęte zakresem działania dekretu z dnia 6 września 1944 r.
W odniesieniu do działek, w stosunku do których Skarb Państwa zgłosił zarzut
zasiedzenia, Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego i uznał, że
prawo własności w stosunku do nich zostało nabyte w drodze zasiedzenia. Skarb
Państwa objął je w posiadanie bezprawnie, ale charakter posiadania nie zostaje
przesądzony samym sposobem objęcia nieruchomości w takie posiadanie. Do
nabycia prawa w drodze zasiedzenia może dojść także wówczas, gdy objęcie
rzeczy w posiadanie nastąpiło w okolicznościach bezprawia. Działki zostały objęte
przez Skarb Państwa i traktowane jak jego własne, czego dowodem są zapisy w
ewidencji gruntów.
Kasacja powódki oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego.
Skarżąca zarzuciła rażące naruszenie art. 2 ust. 1 w związku z art. 1 dekretu z dnia
6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, także w związku z art. 233 § 1
k.p.c., oraz art. 1 dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na
własność Skarbu Państwa „przez błędne przyjęcie, że lasy mogły być przejęte w
oparciu o dekret z dnia 6 września 1944 r. na cele reformy rolnej".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota rozpoznawanej sprawy sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy
należące do poprzedników prawnych powódki działki leśne stanowiące wydzielone
kompleksy o obszarze poniżej 25 ha stały się własnością Skarbu Państwa na
podstawie przepisów nacjonalizacyjnych. W grę wchodzić może dekret Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu
reformy rolnej oraz dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12
grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.
W toku postępowania zostały wyrażone dwa poglądy w tej kwestii. Sąd
Okręgowy przyjął, że podstawę prawną przejęcia lasów należących do
poprzedników prawnych powódki stanowiły przepisy dekretu z dnia 12 grudnia
1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa i wobec tego
własność wyodrębnionych kompleksów leśnych o powierzchni nieprzekraczającej
25 ha nie przeszła na Skarb Państwa ze względu na wyłączenie zawarte w art. 1
ust. 3 pkt b tego dekretu. Sąd Apelacyjny zajął stanowisko odmienne, uznając, że
poprzednicy prawni powódki utracili własność całego majątku, także wszystkich
terenów leśnych niezależnie od ich obszaru, na podstawie dekretu z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Sąd drugiej instancji uzasadnił
swoje stanowisko wykładnią pojęcia „nieruchomości ziemskie", które, jego zdaniem,
obejmowało także grunty leśne należące do właścicieli gospodarstw rolnych.
Sąd Najwyższy nie podziela wykładni dokonanej przez Sąd Apelacyjny, gdyż
przeciwko niej przemawiają następujące argumenty.
W art. 1 ust. 2 dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej wymieniono, co
zostało objęte reformą rolną i wskazano, że chodzi o upełnorolnienie istniejących
gospodarstw karłowatych, małorolnych i średniorolnych, tworzenie nowych
samodzielnych gospodarstw rolnych dla bezrolnych, robotników i pracowników
rolnych oraz drobnych dzierżawców, o tworzenie w pobliżu miast i ośrodków
przemysłowych gospodarstw dla produkcji ogrodniczo-warzywniczej,
zarezerwowanie odpowiednich terenów dla szkół oraz poddanych zarządowi
państwowemu lub samorządowemu ośrodków dla podniesienia kultury rolnej,
wytwórczości nasiennej, hodowlanej oraz przemysłu rolnego, a także o
zarezerwowanie odpowiednich terenów pod rozbudowę miast, kolonii
mieszkaniowych i ogródków działkowych oraz terenów na potrzeby wojskowe,
komunikacji publicznej lub melioracji. Dla realizacji tych celów nieruchomości leśne
byłyby mało przydatne.
Analiza celów reformy rolnej określonych w dekrecie z dnia 6 września 1944 r.
prowadzi zatem do wniosku odmiennego niż przyjęty przez Sąd Apelacyjny; przez
określenie nieruchomości ziemskie, użyte w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie
rolnej należy rozumieć te obiekty mienia nieruchomego, które mają charakter
rolniczy. Takie stanowisko zajął Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 19
września 1990 r., W 3/89, wskazując, że z przepisów dekretu, jak również z
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr 10, poz. 51) wynika, iż
intencją ustawodawcy było przeznaczenie na cele reformy rolnej tych
nieruchomości lub ich części, które są lub mogą być wykorzystane do prowadzenia
działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej, zwierzęcej czy
sadowniczej. Z przepisów tych nie wynika natomiast, ażeby na cele reformy rolnej
były przeznaczone nieruchomości niemające takiego charakteru, a więc m.in.
działki budowlane niepozostające w funkcjonalnym związku z gospodarstwem
rolnym. To stwierdzenie można odnieść także do nieruchomości leśnych.
Za przyjęciem takiego rozumienia określenia „nieruchomość ziemska"
przemawia także treść, a nawet sam fakt wydania, dekretu z dnia 12 grudnia
1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.
W szczególności należy zwrócić uwagę na art. 1 ust. 3 lit. b, na podstawie którego
nie przechodziły na własność Skarbu Państwa lasy i grunty leśne podzielone
prawnie lub faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż
25 ha, stanowiące własność osób fizycznych, grunty które nie są objęte przepisami
artykułu 2 lit. e dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.
Treść tego przepisu w części należałoby uznać za zbędną, gdyby przyjąć, że
kompleksy leśne stanowiące własność osób będących właścicielami gruntów
objętych przepisami dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej także były objęte
przepisami wymienionego dekretu.
Reasumując, lasy należące do osób fizycznych i prawnych w dniu wejścia w
życie dekretu o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (27
grudnia 1944 r.), stały się własnością Skarbu Państwa, jeżeli spełnione były
przesłanki określone w tym akcie prawnym. Odnosiło się to także do lasów
stanowiących części majątków ziemskich podlegających przepisom dekretu o
przeprowadzeniu reformy rolnej.
Powyższy wniosek nie oznacza jednak, że kasacja powódki jest oparta na
uzasadnionych podstawach, należy bowiem wziąć pod uwagę uregulowania
zawarte w dekrecie z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na
własność Skarbu Państwa. Zgodnie z jego art. 1 ust. 1, lasy i grunty leśne o
obszarze ponad 25 ha, stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych i
prawnych, przeszły na własność Skarbu Państwa. Przejście to nastąpiło ex lege, a
protokół przejęcia, sporządzany w trybie § 1 i 2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i
Reform Rolnych z dnia 20 stycznia 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych
lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 4, poz. 16) stanowił jedynie dowód
tego, że dana nieruchomość przeszła na własność Skarbu Państwa (por. uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1994 r., III CZP 50/94, OSNCP 1994, nr 11,
poz. 212, oraz z dnia 27 kwietnia 1994 r., III CZP 54/94, OSNCP 1994, nr 11, poz.
215). Wyłączone zostały lasy i grunty leśne wymienione w art. 1 ust. 3, a więc
stanowiące własność samorządu terytorialnego (lit. a) oraz podzielone prawnie lub
faktycznie przed dniem 1 września 1939 r. na parcele nie większe niż 25 ha,
stanowiące własność osób fizycznych, grunty których nie były objęte przepisami art.
2 lit. e dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.
W rozpoznawanej sprawie zarówno Sąd pierwszej instancji, jak i powódka w
kasacji powołali art. 1 ust. 3 lit. b dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu
niektórych lasów na własność Skarbu Państwa jako przepis, na mocy którego
należące do poprzedników prawnych powódki nieruchomości leśne o obszarze
mniejszym niż 25 ha nie zostały znacjonalizowane. Takie stanowisko pozostaje w
oczywistej sprzeczności z treścią powołanego przepisu, wynika z niego bowiem, że
lasy i grunty leśne należące do osób fizycznych, których grunty były objęte
przepisami art. 2 ust. 1 lit. b dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, podlegały
nacjonalizacji niezależnie od swojego obszaru. Wykładnia gramatyczna, która ma
pierwszeństwo, nie pozostawia w tym względzie wątpliwości. Na marginesie można
zauważyć, że treść tego przepisu pozostaje w zgodzie w założeniami ówczesnej
władzy, której celem było odebranie właścicielom majątków ziemskich wszelkiej
własności.
Uwzględniając te uregulowania prawne należy stwierdzić, że oddalenie
powództwa o wydanie działek leśnych, które, jak wykazano, przeszły na własność
Skarbu Państwa, było zasadne, chociaż z innych względów, niż wskazane przez
Sąd Apelacyjny. W takiej sytuacji nie ma potrzeby odnoszenia się do kwestii
związanych z możliwością nabycia własności niektórych spośród działek będących
przedmiotem żądania przez Skarb Państwa w drodze zasiedzenia, stał on się
bowiem ich właścicielem na mocy przepisów dekretu o przejęciu niektórych lasów
na własność Skarbu Państwa.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił kasację (art. 39312
k.p.c.). (...)