Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 kwietnia 2005 r.
III PK 1/05
W postępowaniu upadłościowym wierzyciel może skorzystać z prawa po-
trącenia, nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Józef Iwulski, Jerzy
Kwaśniewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 kwietnia 2005 r.
sprawy z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryj-
nych i Hydrotechnicznych „H.-R." SA w R. w upadłości przeciwko Stefanowi F. o za-
płatę, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 9 września 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyrokiem
z dnia 9 września 2004 r., oddalił apelację pozwanego Stefana F. od wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 22 kwiet-
nia 2004 r., zasądzającego od pozwanego na rzecz powoda Syndyka masy upadło-
ści Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych i Hydrotechnicznych „H.-R.” SA w R. w
upadłości kwotę 22.820 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 kwietnia 2002 r. do
dnia zapłaty.
Sąd Okręgowy w pełni podzielił podstawy wyroku Sądu pierwszej instancji.
Pozwany był pracownikiem Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych i Hydrotechnicz-
nych „H.-R.” SA w R. w okresie od dnia 16 lutego 1966 r. do dnia 31 grudnia 1994 r.,
kiedy to pracodawca rozwiązał z nim stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy pra-
cownika. Pozwany ostatnio zatrudniony był na stanowisku dyrektora oddziału nr 4 S.
W dniu 22 kwietnia 2002 r. zapadł - prawomocny już wyrok Sądu Okręgowego w
Krośnie, w którym pozwany Stefan F. został uznany za winnego popełnienia prze-
2
stępstwa między innymi z art. 206 d. k.k., polegającego na tym, że doprowadził do
niewpłynięcia do kasy zakładu kwoty 12.500 zł należnej za prace przy remoncie mo-
stu w miejscowości Ł. k/G., kwoty nie mniejszej niż 320 zł należnej zakładowi za
usługi transportowe i kwoty nie niższej niż 10.000 zł należnej za wykonanie i materiał
zużyty na wykonanie domku typu „T.” przywiezionego do magazynu spółki „M.” w L.
Pozwanemu przypisano działania przestępstwem ciągłym w okresie od grudnia 1991
r. do września 1994 r. Z kolei w sprawie cywilnej wyrokiem z dnia 14 marca 2002 r.
(także już prawomocnym) Sąd Apelacyjny w Rzeszowie zasądził na rzecz powoda
Stefana F. od pozwanej „H.-R.” SA w R. kwotę 41.214 zł z odsetkami oraz kosztami
procesu w kwocie 17.700 zł. Wyrok ten zaopatrzony został w klauzulę wykonalności
a wierzytelność nim objęta została zgłoszona do listy wierzytelności Sędziemu Komi-
sarzowi nadzorującemu postępowanie upadłościowe „H.-R.” w dniu 6 sierpnia 2003 r.
Upadłość powodowego Przedsiębiorstwa została ogłoszona w dniu 29 kwietnia 2003
r. Na skutek umyślnego, określonego w wyroku skazującym działania pozwanego
doszło do powstania szkody w mieniu powoda na łączną kwotę 22.820 zł. Taką też
wartość pozwany zobowiązany był wyrównać w postaci odszkodowania, należnego
stosownie do art. 114 k.p. i 122 k.p. Zgodnie z art. 291 § 2 k.p. okres przedawnienia
należało określić na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, przy czym z uwagi na
fakt, iż szkoda wyrządzona została przestępstwem, zastosowaniu podlega art. 442 §
2 k.c. ustanawiający 10-letni okres przedawnienia od dnia popełnienia przestępstwa.
Rozpatrywany termin zaczął bieg od dnia 1 października 1994 r., a skoro pozew zo-
stał wniesiony w dniu 5 grudnia 2002 r., to nie upłynął 10-letni termin przedawnienia.
Nie było także podstaw do uwzględnienia podniesionego przez pozwanego w toku
procesu zarzutu potrącenia. Skoro wobec powoda dnia 29 kwietnia 2003 r. została
ogłoszona upadłość, to według przepisów obowiązującego w tym dniu rozporządze-
nia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościo-
we, musi być oceniona dopuszczalność potrącenia. Pozwany nie może skorzystać z
zarzutu potrącenia albowiem nie złożył oświadczenia o zamiarze skorzystania z
prawa potrącenia, przy zgłoszeniu wierzytelności (art. 37 Prawa upadłościowego).
Niezależnie od tego potrącenie nie jest dopuszczalne, gdyż wierzytelność powoda
wynika z czynu niedozwolonego, a taka wierzytelność nie może być umorzona przez
potrącenie zgodnie z art. 505 k.c.
Kasację od powyższego wyroku złożył pełnomocnik pozwanego. Wniósł o
zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od
3
powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu za wszystkie instancje według norm
przepisanych, ewentualnie wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania właściwemu sądowi, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach za wszystkie instancje. Podstawę kasacji stanowiły zarzuty: 1) błędnej wy-
kładni i niewłaściwego zastosowania art. 122 k.p., zamiast art. 119 k.p., ze skutkiem
obciążenia pozwanego całością szkody, zamiast ograniczenia tej odpowiedzialności
do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia; 2) błędnej wykładni art. 34-37 rozpo-
rządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upa-
dłościowe przez przyjęcie, że zgłoszony w trakcie procesu zarzut potrącenia jest nie-
skuteczny; 3) błędne zastosowanie art. 505 pkt 3 k.c. „przez przyjęcie, że w postę-
powaniu upadłościowym mają zastosowanie regulacje wynikające z przepisów Ko-
deksu cywilnego”. Kasacja zawiera także podstawę dotyczącą naruszenia przepisów
postępowania (art. 3931
pkt 2 k.p.c.). W tym zakresie zarzucono naruszenie art. 102
k.p.c. przez przyjęcie, że nie istniały podstawy do nieobciążania pozwanego kosz-
tami postępowania; naruszenie art. 233 k.p.c. w związku z art. 11 k.p.c. przez przyję-
cie, że mimo sprzeczności sentencji wyroku karnego z jego uzasadnieniem, Sąd był
związany sentencją wyroku karnego, co przeczy zasadzie swobodnej oceny dowo-
dów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 122 k.p., jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest
obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Nie może nasuwać wątpliwości
zastosowanie tego przepisu do ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskar-
żonego wyroku, w szczególności do ustaleń dotyczących szkody wyrządzonej z winy
umyślnej powoda. Kasacja natomiast, nie przedstawiając w zakresie art. 122 k.p.
żadnego problemu interpretacyjnego, kwestionuje podstawę faktyczną wyroku i z
tego powodu skarżący uważa, że powinien być zastosowany przepis dotyczący za-
kresu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej (art. 119 k.p.).
Zarzut tak uzasadniony jest oczywiście wadliwy, skoro punktem subsumcyjnego od-
niesienia zastosowanego przepisu prawa materialnego (por. art. 3931
pkt 4 k.p.)
mogą być ustalone okoliczności, a nie sprzeczne z nimi twierdzenia strony.
4
Jeżeli chodzi o oddalenie zgłoszonego przez pozwanego zarzutu potrącenia,
to podstawę rozstrzygnięcia w tej kwestii stanowiło zastosowanie art. 37 rozporzą-
dzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadło-
ściowe, stanowiącego, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, wi-
nien o tym oświadczyć nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Co do tego
zarzutu, inaczej niż w odniesieniu do art. 122 k.p., skarżący nie kwestionuje podsta-
wy faktycznej wyroku, w szczególności ustaleń, że pozwany zgłosił swą wierzytel-
ność w dniu 6 sierpnia 2003 r. w toku postępowania upadłościowego i że z całą pew-
nością w tym czasie nie złożył oświadczenia, że chce skorzystać z prawa potrącenia
z wierzytelnością wzajemną upadłego. Pomimo to skarżący uważa, że doszło do na-
ruszenia art. 37 Prawa upadłościowego, gdyż w chwili zgłoszenia swej wierzytelności
„nie wiedząc o procesie nie mógł dokonać potrącenia swojej wierzytelności z wie-
rzytelnością powoda w kwocie stanowiącej przedmiot niniejszej sprawy, zwłaszcza,
że była to wierzytelność sporna”. Z dalszych argumentów przedstawionych w uza-
sadnieniu kasacji wynika, że skarżący uważa, że niezależnie od brzmienia art. 37
Prawa upadłościowego przepis ten „winien być interpretowany w ten sposób, iż za-
rzut potrącenia winien być zgłoszony aż do zakończenia się sprawy. W innym bo-
wiem przypadku nastąpiłoby niesłuszne pokrzywdzenie dłużnika, szczególnie do-
tkliwe w sytuacji, jeżeli wątpliwym jest, czy zgłoszona do masy wierzytelność dłużnika
zostałaby zaspokojona”.
W związku z przedstawioną argumentacją zarzutu naruszenia art. 37 Prawa
upadłościowego Sąd Najwyższy stwierdza, że jest ona w oczywisty sposób nieprze-
konująca. Stanowisko wyroku dokładnie odpowiada regułom subsumcji ustalonych
okoliczności faktycznych do okoliczności stanowiących hipotezę i dyspozycję art. 37
Prawa upadłościowego, stosownie do bezpośredniego, językowego znaczenia tego
przepisu, który uzależnia wykorzystanie w procedurze upadłościowej prawa potrące-
nia od tego, czy wierzyciel złoży oświadczenie w tym przedmiocie nie później niż
przy zgłoszeniu wierzytelności. Tymczasem skarżący w swym stanowisku wyraża
interpretację wyraźnie sprzeczną z brzmieniem rozważanego przepisu, z powołaniem
się na powody, które nie są przekonujące także z punktu widzenia funkcjonalnej wy-
kładni zasad postępowania upadłościowego. Przyczyny, na które pozwany się po-
wołuje, że według jego oceny, w terminie otwartym dla oświadczenia się o potrące-
niu, wierzytelność upadłego jeszcze nie istniała, a przynajmniej sporna była jej wy-
sokość - byłyby same w sobie dostateczną podstawą do odmowy zastosowania po-
5
trącenia w ramach postępowania upadłościowego. Są to bowiem okoliczności, które
dodatkowo wskazują, że w konstrukcji postępowania upadłościowego nie mieściło
się przedmiotowe potrącenie, bo nie tylko nie zostało zgłoszone do czasu zgłoszenia
wierzytelności pozwanego, ale nawet - jak to argumentuje kasacja - nie mogło być
zgłoszone. Nie oceniając twierdzeń faktycznych stanowiących przesłanki przedsta-
wionej w kasacji argumentacji wystarczy wskazać na jej konstrukcyjną nieodpowied-
niość do przepisów, do których się odwołuje. W szczególności, idąc za przesłankami
stanowiska skarżącego, trzeba by zastosować do sytuacji z nich wynikającej art. 36
Prawa upadłościowego, według którego - gdyby wierzyciel stał się dłużnikiem masy
upadłości to stanowiłoby to osobną podstawę niedopuszczalności potrącenia. W tym
kontekście należy jeszcze tylko podkreślić znaczenie art. 37 Prawa upadłościowego
jako przepisu określającego bardzo istotną zasadę porządkującą postępowanie upa-
dłościowe. Wierzyciele muszą złożyć oświadczenia woli o potrąceniu nie później niż
przy zgłoszeniu swej wierzytelności, bo w ten sposób stwarzane są niezbędne wa-
runki do uporządkowania stanu masy upadłości. Stąd też zaniechanie złożenia
oświadczenia o potrąceniu w przewidzianym do tego terminie powoduje niemożność
jego złożenia później (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego
2000 r., I CKN 398/98, LEX nr 50856). Z kolei, gdyby założyć hipotetycznie, w ślad
za hipotezą wyroku i tokiem argumentacji kasacyjnej, że sytuacja wzajemności wie-
rzytelności powstała dopiero po ogłoszeniu upadłości, to w takiej sytuacji potrącenie
nie byłoby dopuszczalne na warunkach prawa upadłościowego (por. wskazany wyżej
art. 36), natomiast powstawałaby możliwość zastosowania przepisów Kodeksu cy-
wilnego o potrąceniu (art. 498-505 k.c.).
Jak to bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 lutego 1997 r., I
CKN 3/97 (OSNC 1997 nr 8, poz. 109) dopuszczalność potrącenia wierzytelności
powstałych po ogłoszeniu upadłości w stosunku do jednego z wierzycieli powinna
być oceniana według art. 498-505 k.c., a nie według art. 34-37 rozporządzenia Pre-
zydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe. Jed-
nakże - jak to zasadnie w zaskarżonym wyroku wyjaśniono, także na gruncie przepi-
sów Kodeksu cywilnego, chociażby tylko hipotetycznie rozważonym - pozwany nie
mógłby zrealizować skutecznie potrącenia swej wierzytelności z wierzytelnością
strony powodowej dochodzonej w niniejszym postępowaniu, wierzytelności zakwalifi-
kowanej jako wynikającej z czynu niedozwolonego. Takie bowiem wierzytelności,
stosownie do art. 505 pkt 3 k.c. nie mogą być umorzone przez potrącenie.
6
Za bezzasadne należało też uznać zarzuty „procesowej” podstawy kasacji.
Jeżeli wszystkie zarzuty pozwanego przeciwko dochodzonemu w sprawie roszczeniu
strony powodowej okazały się bezzasadne i jeśli bezzasadna była w całości apelacja
pozwanego, to zarzut jakoby zachodził szczególnie uzasadniony wypadek w rozu-
mieniu art. 102 k.p.c., aby pozwanego nie obciążyć w ogóle kosztami postępowania -
jest oczywiście nieprzekonujący.
Sąd Najwyższy - wbrew kasacji - w pełni też podziela ocenę zaskarżonego
wyroku co do konsekwencji procesowych prawomocnego skazania pozwanego za
przestępstwo z winy umyślnej (art. 11 k.p.c.). Rozważając podniesione w kasacji w
tym zakresie zarzuty należy stwierdzić podobnie do wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 6 marca 1974 r. II CR 46/74 (OSPiKA 1975 nr 3, poz. 63), że dla określenia
związania sądu w postępowaniu cywilnym ustaleniami wydanego w postępowaniu
karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa decy-
dujące są ustalenia zawarte tylko w sentencji wyroku, a nie w jego uzasadnieniu.
Niezależnie od tego twierdzenie zawarte w kasacji jakoby z uzasadnienia wy-
roku Sądu Okręgowego w Krośnie z dnia 22 kwietnia 2002 r. [...] - sprzecznie z jego
sentencją - wynikało, że pozwany został skazany za przestępstwo nieumyślne, nie
znajduje oparcia w treści tego uzasadnienia. W analizie tego uzasadnienia przedsta-
wionej w wyroku Sądu pierwszej instancji (podzielonej w wyroku zaskarżonym kasa-
cją) wskazano, że zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu karnego określenie nie-
umyślnego niedopełnienia obowiązków odnoszą się tylko do niektórych elementów
działań skazanego, które w wyroku tym (wyroku Sądu Okręgowego z 22 kwietnia
2002 r.) nie zostały już - w przeciwieństwie do zmienionego w ten sposób wyroku
Sądu pierwszej instancji (wyroku Sądu Rejonowego z dnia 1 sierpnia 2001 r.) - ob-
jęte ustalonym ostatecznie skazaniem za przestępstwo ciągłe.
Z powyższych przyczyn, stosownie do art. 39312
k.p.c. kasacja jako bezza-
sadna podlegała oddaleniu.
========================================