Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 maja 2005 r., V CK 562/04
Przymusowe umorzenie udziałów nie może być wykorzystywane do
usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn przewidzianych w art. 266 § 1 k.s.h.
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Doroty S. i Romana S. przeciwko
Przedsiębiorstwu Usługowo-Handlowemu "E.", spółce z o. o. w D.G. o stwierdzenie
nieważności uchwały, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 maja
2005 r. kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia
7 kwietnia 2004 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Dorota i Roman S. w pozwie skierowanym przeciwko Przedsiębiorstwu
Usługowo-Handlowemu „E.”, spółce z o.o. w D.G. wnieśli o stwierdzenie
nieważności uchwały zgromadzenia wspólników pozwanej spółki z dnia 19 grudnia
2002 r., powołując się na sprzeczność tej uchwały z art. 199 k.s.h.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2004 r. oddalił apelację pozwanej
spółki od uwzględniającego powództwo wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z
dnia 23 lipca 2003 r.
Pozwana spółka została zawiązana umową z dnia 16 lutego 2001 r., której
§ 12 miał następującą treść: „Z zachowaniem postanowień kodeksu spółek
handlowych udziały w kapitale zakładowym mogą być umarzane; spółka może
nabywać udziały celem ich umorzenia”. Zaskarżoną uchwałą, podjętą większością
ponad dwóch trzecich głosów, dodano do § 12 umowy spółki ustępy 2 i 3. Zmiana
polegała na dopuszczeniu umorzenia udziałów wspólnika w razie prowadzenia
przez niego opisanej przykładowo działalności konkurencyjnej, istnienia wad aportu
uniemożliwiających jego wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem, popełnienia
przestępstwa na szkodę spółki stwierdzonego prawomocnym wyrokiem oraz
śmierci wspólnika, gdy spadkobiercy nie zgłoszą się w ciągu roku od daty śmierci;
we wskazanych przypadkach zarząd po uzyskaniu pozytywnej opinii rady
nadzorczej powinien podjąć uchwałę o umorzeniu udziałów przez obniżenie kapitału
zakładowego lub umorzenie z czystego zysku. Zaskarżona uchwała została
zarejestrowana przez sąd rejestrowy. Powodowie głosowali przeciwko niej i zgłosili
sprzeciw z żądaniem jego zaprotokołowania. Powództwo wytoczyli w terminie
określonym w art. 252 § 3 k.s.h.
Sąd Okręgowy, stwierdzając na podstawie art. 252 k.s.h. nieważność
zaskarżonej uchwały, wyjaśnił, że art. 199 § 4 k.s.h. dopuszcza umorzenie udziałów
bez podjęcia uchwały przez zgromadzenie wspólników (tzw. umorzenie
automatyczne). Uzależnia je jednak od precyzyjnego określenia w umowie spółki
zdarzeń, których ziszczenie się powoduje umorzenie udziałów, zaskarżona zaś
uchwała nie odpowiada temu wymaganiu. Sąd Okręgowy uznał ponadto treść
zaskarżonej uchwały za nie dającą się pogodzić z innymi jeszcze przepisami
ustawy (art. 266 i 246 § 3 k.s.h.). (...)
Sąd Apelacyjny, oddalając apelację pozwanej spółki, podzielił pogląd Sądu
Okręgowego, że zmiana umowy spółki polegająca na dopuszczeniu przymusowego
umorzenia udziałów może być, według art. 246 § 3 k.s.h., dokonana tylko za zgodą
wszystkich wspólników. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, uszczuplenie praw
udziałowych, o którym mowa w art. 246 § 3 k.s.h., obejmuje oczywiście także
zmianę postanowień umowy spółki polegającą na wprowadzeniu przymusowego
umorzenia udziałów lub na dokonaniu rozszerzenia granic przymusowego
umorzenia udziałów.
Sąd Apelacyjny zgodził się również z zapatrywaniem Sądu Okręgowego, że
zaskarżona uchwała nie spełniała wymagań art. 199 § 4 k.s.h. co do określenia
zdarzeń uzasadniających automatyczne umorzenie udziałów. Zdarzenia te powinny
być określone jednoznacznie, a kwestionowana uchwała wiąże ziszczenie się tych
zdarzeń z ocenami rady nadzorczej i zarządu.
Pozwana spółka zarzuciła w kasacji naruszenie art. 246 § 3 w związku z art.
199 § 1 i 4 k.s.h. oraz naruszenie art. 199 § 4 k.s.h.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 246 § 3 k.s.h. przez błędną wykładnię – przyjęcie, że
uszczupleniem praw udziałowych w rozumieniu tego przepisu jest także zmiana
umowy spółki polegająca na dodaniu postanowień określających przesłanki i tryb
przymusowego umorzenia udziałów, w tym postanowień przewidujących tzw.
automatyczne umorzenie udziałów w razie zaistnienia określonych zdarzeń – jest
trafny. Poprzednik omawianego przepisu, art. 237 § 3 k.h., nie wymieniał uchwały
dotyczącej zmiany umowy spółki uszczuplającej prawa udziałowe. Mowa w nim była
o uchwałach zmieniających umowę spółki zwiększających świadczenia wspólników
lub uszczuplających prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom.
Wprowadzona modyfikacja – przyjęcie w art. 246 § 3 k.s.h., że wymaga zgody
wszystkich wspólników, których dotyczy, uchwała zmieniająca umowę spółki
zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe albo
prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom – była reakcją na
kontrowersję, która wyłoniła się na tle art. 237 § 3 k.h.: czy prawa przyznane
osobiście wspólnikowi to tylko uprawnienia związane z jego osobą, czy także
uprawnienia przysługujące mu jako udziałowcowi spółki na tych samych zasadach
co innym wspólnikom. Wymieniając, obok uchwały dotyczącej zmiany umowy spółki
uszczuplającej prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom, uchwałę
dotyczącą zmiany umowy spółki uszczuplającą prawa udziałowe, ustawodawca
sprzeciwił się tendencji do uznawania za prawa przyznane osobiście uprawnień
przysługujących wspólnikowi jako udziałowcowi spółki na tych samych zasadach co
innym wspólnikom oraz poddał oba rodzaje uchwał takiemu samemu reżimowi
prawnemu; podjęcie ich uzależnił od zgody wszystkich wspólników, których one
dotyczą.
Prawa udziałowe w przedstawionym znaczeniu nie zostają uszczuplone przez
dodanie do umowy spółki postanowień przewidujących przymusowe umorzenie
udziałów, ponieważ taka zmiana jedynie otwiera możliwość umorzenia udziałów bez
zgody wspólników; powoduje powstanie nieodzownej, warunkującej przymusowe
umorzenie udziałów regulacji na poziomie statutowym (art. 199 § 1 k.s.h.). Dopiero
umorzenie udziałów na skutek spełnienia się przesłanek określonych w zmienionej
umowie spółki i przepisach art. 199 k.s.h. spowoduje uszczuplenie praw
udziałowych. Jeśliby nawet przyjąć, że z chwilą samej omawianej zmiany umowy
spółki można mówić już o „obowiązku znoszenia przez wspólników umorzenia”, to
taki obowiązek trudno rozpatrywać w kategoriach uszczuplenia praw udziałowych.
Wykładnia językowa art. 246 § 3 k.s.h., poparta argumentami natury historycznej,
prowadzi zatem do wniosku, że przepis ten nie ma zastosowania do uchwał
dotyczących zmiany umowy spółki określających przesłanki i tryb przymusowego
umorzenia udziałów. Do podjęcia uchwały dotyczącej zmiany umowy spółki
określającej przesłanki i tryb przymusowego umorzenia udziałów wystarcza więc
większość dwóch trzecich głosów (art. 246 § 1 k.s.h.).
Wniosek ten znajduje potwierdzenie również w wykładni systemowej.
Odnoszący się do spółki akcyjnej art. 415 § 3 k.s.h., będący zmodyfikowaną wersją
art. 408 § 3 k.h., stanowiący – podobnie jak art. 246 § 3 k.s.h. – że uchwała
dotycząca zmiany statutu zwiększająca świadczenia akcjonariuszy lub
uszczuplająca prawa przyznane osobiście poszczególnym akcjonariuszom zgodnie
z art. 354 k.s.h., wymaga zgody wszystkich akcjonariuszy, których dotyczy, nie ma
z pewnością zastosowania do zmiany statutu polegającej na dopuszczeniu
przymusowego umorzenia akcji. Chcąc zaś zacieśnić autonomię woli akcjonariuszy
w zakresie zmiany statutu dopuszczającej przymusowe umorzenie akcji,
ustawodawca postanowił w niemającym odpowiednika wśród przepisów o spółce z
ograniczoną odpowiedzialnością przepisie art. 359 § 5 k.s.h., że zmiana statutu
przewidująca przymusowe umorzenie akcji nie może dotyczyć akcji, które zostały
objęte przed jej wpisem do rejestru.
Trafne podniesienie zarzutu naruszenia art. 246 § 3 k.s.h. nie mogło jednak
mieć wpływu na wynik sprawy, gdyż bezzasadny okazał się drugi zarzut spółki. Nie
podważyła ona wyroku Sądu Apelacyjnego w zakresie, w którym zaskarżona
uchwała została uznana za sprzeczną z art. 199 § 4 k.s.h.
Udział w wyniku umorzenia wygasa, osoba, która nie ma, oprócz umorzonego,
innego udziału, przestaje więc być z chwilą umorzenia wspólnikiem. W związku z
tym wyłania się pytanie o stosunek przymusowego umorzenia udziałów, w tym
zwłaszcza tzw. automatycznego, do instytucji wyłączenia wspólnika ze spółki z
dotyczących go przyczyn w drodze orzeczenia sądu (art. 266 k.s.h.).
Należy opowiedzieć się za poglądem, że instytucja przymusowego umorzenia
udziałów nie może być wykorzystywana do usunięcia wspólnika ze spółki z
przyczyn, które ma na względzie art. 266 § 1 k.s.h. Takie jej wykorzystywanie
stanowiłoby obejście art. 266 k.s.h.
Niezależnie od tego, na przeszkodzie wspomnianemu jej wykorzystywaniu
stoją wymagania stawiane przez art. 199 k.s.h. postanowieniom umowy spółki
dotyczącym przymusowego umorzenia udziałów. Przyjmuje się, że przesłanki
przymusowego umorzenia udziałów realizowanego w drodze uchwały
zgromadzenia wspólników powinny być w umowie spółki określone w sposób
eliminujący uznaniowość zgromadzenia wspólników przy ich ustalaniu. W równym
stopniu niedopuszczalne jest określenie w umowie spółki w sposób umożliwiający
taką uznaniowość przesłanek tzw. umorzenia automatycznego. Skoro chodzi tu o
umorzenie następujące w razie ziszczenia się określonego zdarzenia, bez
podejmowania przez zgromadzenie wspólników uchwały o umorzeniu, miarodajne
zdarzenie musi być oznaczone dokładnie i w sposób wykluczający czynnik uznania
w zakresie jego ustalenia przez zarząd spółki. Tymczasem stwierdzenie przyczyn
dotyczących wspólnika, które ma na względzie art. 266 § 1 k.s.h., łączy się na ogół
z dokonywaniem ocen postępowania wspólnika, a więc zakłada element uznania.
W konsekwencji, za właściwe pole zastosowania tzw. automatycznego
umorzenia udziałów należy uznać sytuacje, w których umorzenie udziałów
następuje z dokładnie określonych przyczyn, mających charakter zdarzeń
dotyczących spółki, i leży w interesie objętych umorzeniem wspólników. Chodzi tu –
jak się wskazuje w piśmiennictwie – np. o przypadki niepowołania określonego
wspólnika do zarządu, odwołania określonego wspólnika z zarządu, zmiany
przedmiotu działalności spółki, podwyższenie lub obniżenie kapitału zakładowego.
W świetle powyższych uwag, już samo wskazanie w zaskarżonej uchwale,
jako przyczyn przymusowego umorzenia udziałów bez podejmowania uchwały
zgromadzenia wspólników, przypadków – i to wymienionych jedynie przykładowo –
prowadzenia przez wspólnika działalności konkurencyjnej wobec spółki nakazywało
uznać tę uchwałę za sprzeczną z art. 199 § 4 k.s.h. Oczywiście, niezgodne z
omawianym przepisem było także uzależnienie uchwały zarządu o umorzeniu
udziałów – mogącej mieć w myśl tego przepisu jedynie charakter deklaratywny – od
pozytywnej opinii rady nadzorczej.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39312
k.p.c.).