Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 maja 2005 r., III CK 661/04
Wadliwa obsługa rachunku bankowego polegająca na umożliwieniu lub
tolerowaniu przestępczej działalności pracownika banku może stanowić czyn
niedozwolony instytucji bankowej (art. 415 k.c.).
Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Józefa S. przeciwko Bankowi
Handlowemu w W. S.A., Oddziałowi w L. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej
w dniu 20 maja 2005 r. na rozprawie kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Lublinie z dnia 8 września 2004 r.
oddalił kasację oraz zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 5400 zł
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W 1996 r. powód zawarł z pozwanym Bankiem umowę o świadczenie usług
maklerskich, w której Bank zobowiązał się do otwarcia i prowadzenia rachunku
inwestycyjnego i prowadzenia rachunku pieniężnego dla powoda. Początkowo
powód składał odpowiednie zlecenia zakupu lub sprzedaży papierów
wartościowych (akcji) osobiście w Oddziale Banku Handlowego w L. Kierownikiem
tego Biura był Dariusz S. W dniu 2 lutego 2002 r., zgodnie z jego sugestią, powód
zawarł z Bankiem Handlowym, Oddział w L. umowę rachunku oszczędnościowo-
rozliczeniowego. W celu umożliwienia swobodnego przenoszenia wolnych środków
pieniężnych z rachunku inwestycyjnego na rachunek oszczędnościowy (i odwrotnie)
powód przekazał Dariuszowi S. niewypełnione dokumenty polecenia przelewu,
opatrzone jego podpisem, zgodnie z wzorem podpisów na potrzeby rozliczeń z
Bankiem. Wszystkie dalsze czynności związane z obsługą rachunku bieżącego
wykonywał już Dariusz S.; powód nie dokonywał żadnych wpłat, a znajdujące się na
rachunku środki pieniężne pochodziły z obrotu akcjami. W dniu 16 października
2000 r. powód uzyskał w Banku tzw. kredyt rewolwingowy, którego wykorzystanie
mogło nastąpić w wyniku dyspozycji kredytobiorcy w postaci przekazania sumy
kredytu z rachunku kredytu na rachunek pieniężny powoda, prowadzony w V
Oddziale w W. Zabezpieczeniem spłaty kredytu miała być blokada rachunku
inwestycyjnego powoda, która ostatecznie nie została ustanowiona.
W dniu 17 października 2000 r. Dariusz S. wypełnił polecenie przelewu in
blanco podpisane przez powoda w celu przelania kwoty 500 000 zł z rachunku
kredytu na rachunek inwestycyjny. Tego samego dnia wspomniany pracownik
pozwanego Banku wypełnił następny druk polecenia przelewu obejmującego
dyspozycję przelania kwoty 500 000 zł (sumy kredytu) na rachunek
oszczędnościowo-rozliczeniowy powoda tytułem „zasilenia rachunku”. W dniu 17
października 2000 r. pracownik Banku wykorzystał następne dokumenty przelewu
podpisane in blanco przez powoda w celu przelewu kwoty 500 000 zł z rachunku
oszczędnościowo-rozliczeniowego powoda na rachunek dwóch nieznanych
powodowi osób. W dniu 23 listopada 2000 r. Dariusz S. zlecił przelanie z rachunku
oszczędnościowo-rozliczeniowego powoda – tym razem na rachunek własny –
kwoty 100 000 zł, a miesiąc potem – kwoty 61 000 zł. Oznaczało to, że Dariusz S.
zagarnął z rachunku powoda kwotę 661 000 zł. Bank odmówił jej wypłaty
powodowi.
W ocenie Sądu Okręgowego, powództwo powoda jest uzasadnione w świetle
przepisu art. 430 k.c., szkoda została wyrządzona bowiem powodowi przez
pracownika pozwanego Banku przy wykonywaniu powierzonych temu pracownikowi
czynności, a w okolicznościach sprawy brak podstaw do przyjęcia, że powód
przyczynił się do powstania tej szkody.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego Banku jako nieuzasadnioną.
Pozwany powierzył Dariuszowi S. czynności wynikające z zawartej pomiędzy
stronami umowy rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego i z tego właśnie
rachunku wspomniany pracownik Banku przelał w sumie kwotę 661 000 zł na
rachunek własny i rachunki nieznanych powodowi osób. Pracownik Banku zagarnął
pieniądze powoda przy wykonywaniu powierzonych mu czynności, co uzasadniało
zastosowanie art. 430 k.c. Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska pozwanego
Banku, zgodnie z którym „sprzeniewierzenie środków pieniężnych w sytuacji
zapewnienia swobodnego dostępu do wszystkich rachunków powoda i na
podstawie nieformalnych umów (z pracownikiem Banku) nie może być podstawą
przypisania odpowiedzialności Bankowi, a jedynie może stanowić podstawę
roszczeń wobec sprawcy tego ekscesu”. Podzielił również stanowisko Sądu
pierwszej instancji co do tego, że powód nie przyczynił do powstania szkody.
W kasacji pozwanego Banku podniesiono zarzuty naruszenia przepisów
prawa procesowego, tj. art. 382 w związku z art. 233 i 328 § 2 w związku z art. 391
oraz art. 358 k.p.c. Wskazano także na naruszenie przepisów prawa materialnego –
art. 60 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o publicznym obrocie papierami
wartościowymi (Dz.U. Nr 118, poz. 754 ze zm. – dalej: "Pr.p.o.p.w.") oraz przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad organizacyjnego i finansowego wydzielenia działalności
maklerskiej banku (Dz.U. Nr 146, poz. 450, dalej: „rozporządzenie z dnia 24
listopada 1998 r.”), art. 430 k.c., art. 78 i 74 k.c. w związku z art. 246 i 247 k.p.c.,
art. 728 § 2 k.c. w związku z art. 65 regulaminu rachunków oszczędnościowych BH
z 2002 r., art. 727 k.c. w związku z art. 29 tego regulaminu, art. 362 w związku z art.
354 § 2 k.c. i z art. 65 regulaminu z 2000 r., art. 481 § 1 w związku z art. 363 § 2
oraz art. 455 k.c. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie – o zmianę wyroku i oddalenie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Jeżeli uszczuplenie stanu rachunku bankowego powoda zostało dokonane
bez udziału jego woli, powstaje zagadnienie określenia podstaw prawnych
zgłoszonego roszczenia odszkodowawczego wobec pozwanego Banku.
Należy przyznać rację skarżącemu, że – wbrew stanowisku Sądu
Apelacyjnego – podstawy takiej odpowiedzialności nie może stanowić art. 430 k.c.
W każdym razie w motywach rozstrzygnięć obu Sądów przesłanki takiej
odpowiedzialności Banku nie zostały przedstawione dostatecznie przekonywająco.
O ile można zgodzić się z tym, że w uzasadnieniu odpowiednio zindywidualizowano
kategorię „czynności powierzonej” w rozumieniu art. 430 k.c., o tyle zbyt ogólna jest
konstatacja, iż pracownik banku Dariusz S. wyrządził powodowi szkodę właśnie
„przy wykonywaniu” powierzonych mu czynności pracowniczych. Ustalenia
faktyczne wskazują, że do wyrządzenia powodowi szkody doszło „przy
sposobności” wykonywania wskazanych czynności, strony procesu nie miały
bowiem wątpliwości co do tego, że Dariusz S. w istocie zagarnął środki pieniężne
powoda zgromadzone na jego rachunku bankowym.
W sprawie doszło niewątpliwie do niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania wynikającego z umowy rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego
przez instytucję bankową (art. 725 w związku z art. 471 k.c.), gdyż zadysponowano
środkami zgromadzonymi na rachunku powoda wbrew woli posiadacza tego
rachunku, a pozwany Bank nie wykazał tego, że niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które nie ponosił on
odpowiedzialności. Pracownik Banku przyjął od powoda formularze poleceń
przelewu podpisane przez niego in blanco, a następnie – uzupełniając je –
doprowadził do znacznego uszczuplenia stanu rachunku oszczędnościowo-
rozliczeniowego powoda. W notatce pokontrolnej inspektora nadzoru z dnia 9
lutego 2001 r. stwierdzono m.in. jako „niedopuszczalne (...) dokonywanie operacji
na rachunkach klientów na podstawie dyspozycji in blanco”.
Zgodnie z § 6 zarządzenia Prezesa NBP z dnia 29 maja 1998 r. w sprawie
form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków
(M.P. Nr 21, poz. 320 ze zm.), polecenie przelewu stanowi udzieloną bankowi
dyspozycję dłużnika obciążenia jego rachunku określoną kwotą i uznania tą kwotą
rachunku wierzyciela. Bank wykonuje dyspozycję dłużnika w trybie przewidzianym
w umowie rachunku bankowego (por. art. 63c ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. −
Prawo bankowe, jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. – dalej:
"Pr.bank. z 1997 r.", obowiązujący od dnia 1 lipca 2002 r.). Regułą jest zatem
przyjmowanie przez banki poleceń rozliczeniowych odpowiednio uzupełnionych w
pełnym zakresie, pozwalającym na uruchomienie tzw. cyklu rozliczeniowego. Już
więc samo przyjęcie przez pozwany Bank dokumentów rozliczeniowych,
podpisanych in blanco przez posiadacza rachunku, świadczy o niewłaściwym
wykonywaniu przez bank umowy rachunku bankowego. Formularze polecenia
przelewu podpisane in blanco nie mogły być w ogóle podstawą inicjowania tzw.
cyklu rozliczeniowego w pozwanym Banku, prowadzącym zwłaszcza do
uszczuplania stanu rachunku bankowego kontrahenta. Jeżeli stało się inaczej, to
akty takiego uszczuplania muszą być uznane za sprzeczne z umową rachunku
bankowego i obciążają instytucję bankową (art. 471 k.c.). Instytucja bankowa nie
zachowuje w tym wypadku nie tylko szczególnej staranności w zakresie
zapewnienia bezpieczeństwa przechowywania środków pieniężnych (art. 50 ust. 2
Pr.bank. z 1997 r.), ale także należytej staranności w rozumieniu art. 355 § 2 k.c.
przy wykonywaniu zobowiązania wynikającego z umowy rachunku bankowego (art.
725 k.c.).
Należy stwierdzić, że odpowiedzialność odszkodowawcza pozwanego Banku
znajduje także swoje usprawiedliwienie w ramach odpowiedzialności deliktowej (art.
415 k.c.), istnieją bowiem, w świetle dokonanych przez oba Sądy ustaleń
faktycznych, wystarczające podstawy do przypisania pozwanemu Bankowi czynu
niedozwolonego. W oddziale tego Banku prowadzącym rachunek bankowy powoda
przyjęte zostały do wykonania cztery formularze poleceń przelewów, wystawione
przez powoda in blanco, wręczone pracownikowi zatrudnionemu w innym oddziale
tego Banku, następnie uzupełnione przez tegoż pracownika. Uzupełnienie takie
okazało się niezgodne z wolą posiadacza rachunku, zawierało nietypowe w
praktyce bankowej określenie tytułu dokonania zlecenia („zasilenie rachunku”). Co
więcej, w dwóch wypadkach takie „zasilenie” odnosiło się do rachunku bankowego
pracownika Banku i obejmowało znaczne sumy pieniężne. Doszło zatem do
ewidentnego zagarnięcia środków pieniężnych posiadacza rachunku przez
pracownika pozwanego Banku, a zagarnięcie takie umożliwił wadliwy sposób
funkcjonowania obsługi rachunku bankowego powoda. Innymi słowy, nieuczciwy
pracownik innego oddziału tego samego Banku, sprawujący funkcję kierowniczą,
doprowadzając do wystawienia i przyjęcia przez Bank formularzy polecenia
przelewu podpisanych jedynie in blanco, mógł w sposób niekontrolowany
zadysponować znacznymi kwotami znajdującymi się na rachunku powoda.
Ten stan rzeczy skłania do konstatacji, że wadliwe funkcjonowanie obsługi
rachunku bankowego posiadacza tego rachunku, polegające na umożliwieniu lub
przynajmniej tolerowaniu przestępczej działalności pracownika banku, może
stanowić również czyn niedozwolony instytucji bankowej, tzw. czyn własny tej
instytucji (art. 415 k.c.). (...)
Należy zwrócić uwagę, że w literaturze nie wyklucza się możliwości
konstruowania tzw. obowiązków ogólnych instytucji bankowej, niekoniecznie
wynikających wprost lub pośrednio z umowy bankowej określonego typu, w tym z
umowy rachunku bankowego (art. 725 k.c.). Problem określenia obowiązków
ogólnych banku wyłania się niewątpliwie w związku ze statusem i funkcją banku w
nowoczesnym obrocie gospodarczym. Chodzi o takie obowiązki, które pojawiają się
na tle wielu umów bankowych, a niekiedy jeszcze przed zawarciem oznaczonej
umowy lub istnieją nawet po zakończeniu stosunku umownego. Stwierdzenie
istnienia omawianego obowiązku ogólnego nasuwa z kolei pytanie o ewentualne
źródło, charakter i prawne konsekwencje naruszenia takiej powinności.
W art. 7 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.) nałożono na banki obowiązek zapewnienia
należytej ochrony mienia przyjętego na przechowanie i to w zakresie wielu umów
bankowych, w tym umowy rachunku bankowego. Wprawdzie de lege lata
odpowiednik tego przepisu został umieszczony w rozdziale „Rachunki bankowe”
(por. art. 50 ust. 2 Pr.bank. z 1997 r.), nie znaczy to jednak, by także w obecnym
stanie prawnym nie było podstaw do konstruowania ogólnego obowiązku instytucji
bankowej w zakresie zapewnienia posiadaczowi rachunku dostatecznego
bezpieczeństwa jego środków pieniężnych znajdujących się na tym rachunku. (...)
Z przedstawionych względów Sąd Apelacyjny oddalił kasację pozwanego
Banku jako nieuzasadnioną (art. 39312
k.p.c.).