Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 24/05
Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Powszechnej Kasy Oszczędności,
Banku Polskiego S.A., Oddział Regionalny w B. przeciwko Ninie K. o zapłatę, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 maja 2005 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku
postanowieniem z dnia 8 lutego 2005 r.:
"Czy hipoteka zwykła przez odesłanie we wpisie do treści umowy o kredyt
bankowy zabezpiecza odsetki umowne z tytułu przeterminowanego zadłużenia w
wysokości zmiennej, określanej uchwałą organu banku, czy też tylko odsetki
ustawowe, a nadto czy za cały okres opóźnienia, czy też z ograniczeniem
wynikającym z art. 1025 § 3 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Hipoteka zwykła, ustanowiona dla zabezpieczenia wierzytelności
kredytowej banku, obejmuje ustawowe odsetki za opóźnienie w spłacie tej
wierzytelności w zakresie wskazanym w art. 1025 § 3 k.p.c. Nie zabezpiecza
natomiast odsetek za opóźnienie ustalonych w umowie kredytowej według
zmiennej stopy procentowej, nawet gdyby zostały objęte treścią wpisu do
księgi wieczystej.
Uzasadnienie
Powszechna Kasa Oszczędności, Bank Polski S.A. domagał się zasądzenia
od pozwanej (właścicielki nieruchomości obciążonej hipoteką umowną) Niny K.
należności głównej w wysokości 110 000 zł oraz kapitalizowanych odsetek w
wysokości 79 042,47 zł za okres od dnia 22 marca 2002 r. do dnia 29 lutego 2004 r.
z ograniczeniem odpowiedzialności tej pozwanej (dłużnika hipotecznego) do
wartości nieruchomości obciążonej hipoteką. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej
dochodzoną przez Bank kwotę 189 042,47 zł z ustawowymi odsetkami: od kwoty
79 042,47 (kapitalizowanej sumy odsetek umownych) w wysokości 12,25 % oraz od
kwoty 110 000 zł (należności głównej) w wysokości 26%. Zasądzoną kwotą
rozłożono na raty, a odpowiedzialność pozwanej ograniczona została do wartości
obciążonej nieruchomości. Sąd pierwszej instancji ustalił, że Bank udzielił w 1999 r.
kredytu wspólnikom spółki cywilnej. W umowie kredytowej przewidziano
oprocentowanie sumy kredytowej według zmiennej stopy (w dniu zawarcia umowy
stopa ta wynosiła 14,4 % w stosunku rocznym ). W § 8 umowy przewidywano, że
Bankowi należą się odsetki za opóźnienie, przy czym w dniu zawarcia umowy
wynosiły one 34 %. Dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej ustanowiono
hipotekę umowną. Zgodnie w wpisem jej do księgi wieczystej, oprocentowanie
wynosiło 14,4 % w stosunku rocznym i mogło być zmienione. W wyniku
postępowania o zniesieniu współwłasności nieruchomość obciążona stała się
ostatecznie własnością pozwanej. W związku z niespłaceniem należności
kredytowej przez kredytobiorców, Bank wystąpił o zapłatę należności głównej i
odsetek wobec pozwanej. Pozwana kwestionowała zasadność żądania odsetek,
ponieważ – jej zdaniem – hipoteka umowna nie zabezpieczała odsetek
kredytowych, a ponadto powinny być one wyrażone we wpisie hipoteki. Sąd
Okręgowy nie podzielił tego stanowiska i uznał, że odsetki objęte żądaniem pozwu
mają charakter odsetek kredytowych i zostały odpowiednio ujęte we wpisie hipoteki,
wpis ten obejmował bowiem postanowienie o oprocentowaniu kredytu bankowego,
chociaż z zaznaczeniem, że może ono ulec zmianie.
Pozwana w apelacji kwestionowała rozstrzygnięcie w zakresie odsetek.
Podnosiła, że hipoteka umowna nie zabezpiecza zmiennych odsetek kapitałowych
(nie ujawnionych we wpisie), umownych odsetek za opóźnienie w zmiennej
wysokości, odsetek za okres wcześniejszy niż dwa lata przed przysądzeniem
własności nieruchomości i odsetek kapitalizowanych.
W związku z rozpatrywaniem apelacji wyłoniło się zagadnienie prawne,
przedstawione w pytaniu prawnym, dotyczące zakresu zabezpieczenia hipoteką
umowną. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Zestawienie struktury prawnej długu kredytowego kredytobiorcy i
przewidzianego de lege lata przedmiotowego zakresu zabezpieczenia hipoteką
umowną pozwala na stwierdzenie, że hipoteka umowna nie zabezpiecza – mimo jej
akcesoryjnego charakteru – wierzytelności kredytowej w pełnym zakresie. Dotyczy
to zwłaszcza odsetek zwykłych (tzw. kapitałowych) i odsetek za opóźnienie.
Zgodnie z art. 68 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h."), hipoteka
zabezpiecza jedynie wierzytelność pieniężną i może być wyrażona tylko w
oznaczonej sumie pieniężnej. W granicach przewidzianych w odrębnych przepisach
hipoteka obejmuje także m.in. roszczenia o odsetki nieprzedawnione (art. 69
u.k.w.h.). Chodzi tu z pewnością o każdą postać odsetek, zarówno więc o odsetki
zwykłe, jak i odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.).
Przy określaniu zakresu zabezpieczenia hipoteką umowną należy brać pod
uwagę także przepisy § 46 i nast. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów
dokumentów (Dz.U Nr 102, poz. 1112 ze zm. – dalej: "rozporządzenie z 2001 r."),
które zastąpiło rozporządzenie z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania
przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm.),
gdyż regulacja zawarta w art. 68 i 69 u.k.w.h. nie może być uznana za
wyczerpującą (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16
września 1986 r., III CZP 52/86, OSNCP 1987, nr 10, poz. 149). W § 46 ust. 1 pkt 4
rozporządzenia z 2001 r. przewidziano, że w łamie 4 dział IV księgi wieczystej
wpisuje się m.in. wysokość odsetek umownych, natomiast w łamie 7 dział IV
wspomina się o możliwości wpisu zmiany oprocentowania (nie dotyczy
oprocentowania według zmiennej stopy oprocentowania). Rozporządzenie z 2001 r.
posługuje się kategorią odsetek umownych, która może, oczywiście, obejmować
odsetki zwykłe („umowne” co do źródła ich powstania i określenia wysokości) i
odsetki za opóźnienie, jeżeli ich wysokość oznaczyły strony w ramach wiążącego je
stosunku obligacyjnego (art. 481 § 2 k.c.).
Wychodząc złożenia, że w świetle art. 69 u.k.w.h. nie ma podstaw do różnego
traktowania odsetek umownych i odsetek ustawowych za opóźnienie, Sąd
Apelacyjny skłonny był do przyjęcia stanowiska, że również umowne odsetki za
opóźnienie ze zmienną stopą procentową mogą być objęte hipoteką umowną, jeżeli
ponadto w umowie kredytowej określono sposób oznaczania zmiennej stopy i
postanowienia tej umowy powołano w treści wpisu hipoteki.
Stanowisko takie nie może być uznane za uzasadnione. Właściwego
rozwiązania należały poszukiwać przede wszystkim przy uwzględnieniu cech
prawnych hipoteki umownej określonej w art. 68 i 69 u.k.w.h. Hipoteka umowna
zabezpiecza jedynie wierzytelność pieniężną i może być wyrażona tylko w
oznaczonej sumie pieniężnej (art. 68 u.k.w.h.). W literaturze trafnie wyeksponowano
element konieczności oznaczania wierzytelności pieniężnej jako jedną z
podstawowych cech konstrukcyjnych hipoteki zwykłej, oznaczenie takie pozwala
bowiem na określenie zakresu odpowiedzialności dłużnika hipotecznego z
nieruchomości oraz na wyznaczenie granic ochrony pozostałych wierzycieli
hipotecznych korzystających z zabezpieczenia ustanowionego na tej samej
nieruchomości. Powstaje tylko kwestia, jak należy rozumieć wymóg „oznaczania
wierzytelności hipotecznej”: czy w odniesieniu tylko do samej należności głównej,
czy także wobec należności ubocznych.
Należy przyjąć, że poprawne de lege lata jest szersze rozumienie zasady
oznaczania wierzytelności hipotecznej, nie ma bowiem usprawiedliwionych podstaw
do twierdzenia, że art. 68 u.k.w.h. odnosi się tylko do wierzytelności głównej, skoro
ma on charakter normy ogólnej, mającej zastosowanie do konstrukcji hipoteki
umownej. Reguła oznaczania wierzytelności ma zastosowanie również wówczas,
gdy hipoteka obejmuje obok wierzytelności głównej także roszczenie o odsetki jako
samodzielne roszczenie przysługujące wierzycielowi hipotecznemu (art. 69
u.k.w.h.). Przepis ten nie tworzy w omawianym zakresie wyjątku od zasady
wyrażonej w art. 68 u.k.w.h. w odniesieniu do odsetek.
Takie szersze rozumienie wymogu oznaczania wierzytelności hipotecznej
znalazło odbicie w § 46 ust. 1 pkt 4 i 7 rozporządzenia z 2001 r. dotyczącym
wpisów hipoteki do księgi wieczystej oraz w judykaturze Sądu Najwyższego (por.
np. wyrok z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 864/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 111 i
postanowienie z dnia 12 marca 2003 r., III CKN 1026/00, nie publ.). Oznacza to, że
poza samą wierzytelnością główną odpowiednio oznaczona musi być też
wierzytelność o odsetki, zarówno zwykłe, jak i za opóźnienie. Dlatego w judykaturze
Sądu Najwyższego przyjmuje się, że odsetki zwykłe muszą być wyraźnie określone
we wpisie hipoteki, gdyż zwiększają sumę wyznaczającą granice odpowiedzialności
dłużnika hipotecznego (art. 68 u.k.w.h; uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 864/98). W uzasadnieniu postanowienia z dnia 12
marca 2003 r., III CKN 1026/00, przyjęto, że roszczenie o odsetki zwykłe, określone
według zmiennej stopy procentowej, może być zabezpieczone jedynie hipoteką
kaucyjną, ponieważ hipoteka taka może obejmować wierzytelności o nieustalonej
(zmiennej) wysokości. W literaturze trafnie zwrócono uwagę, że odsetki umowne za
opóźnienie również powinny zostać ujawnione w wpisie hipoteki zwykłej, ponieważ
za takim rozwiązaniem przemawiają te same racje prawne, które usprawiedliwiają
konieczność ujawniania w wpisie hipoteki odsetek zwykłych.
Powstaje zagadnienie, kiedy można uznać, że roszczenie o odsetki jest
dostatecznie ustalone w rozumieniu art. 68 u.k.w.h., de lege lata nie ma bowiem w
tej mierze wyraźnych wskazówek ustawowych. W odniesieniu do wierzytelności o
odsetki zwykłe taki wymóg jest na pewno spełniony, gdy w chwili wpisu hipoteki do
księgi wieczystej znane są podstawowe elementy prawne tej wierzytelności, tj.
wysokość świadczenia głównego, stopa procentowa i termin spełnienia
świadczenia. W odniesieniu do odsetek za opóźnienie takimi elementami są:
wysokość zabezpieczonej wierzytelności, stopa procentowa i termin wykonania
zobowiązania. W tej sytuacji istnieje zatem możliwość definitywnego określenia
zadłużenia dłużnika hipotecznego z tytułu odsetek za opóźnienie ze stałą stopą
procentową, aczkolwiek dopiero po dokonaniu wpisu w księdze wieczystej (po
upływie odpowiedniego opóźnienia). Element oznaczoności, wbrew podnoszonym
w literaturze obawom, dotyczy także roszczenia obejmującego ustawowe odsetki za
opóźnienie, określane w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 359 § 3 k.c.
Wprawdzie stopa procentowa tych odsetek może ulec zmianie po dokonaniu wpisu
hipotek i w czasie trwania stanu opóźnienia, to jednak należy brać pod uwagę
sposób dokonywania tej zmiany i jej prawną transparentność, odsetki te są bowiem
wyrażone w odpowiednim akcie normatywnym, a nie w treści podstawowego
stosunku kredytowego. Inny jest też powód i mechanizm zmiany stopy procentowej
w zakresie odsetek ustawowych i umownych. Można przyjmować, że skoro w art.
69 u.k.w.h. stwierdza się, że w granicach przewidzianych w odrębnych przepisach
hipoteka zabezpiecza także roszczenia o odsetki nieprzedawnione, to ta formuła
odnosi się także do odsetek określonych w rozporządzeniu wydanym na podstawie
art. 359 § 3 k.c. Nowa stylizacja art. 69 u.k.w.h. mogła mieć na celu właśnie
normatywne przesądzenie od dawna nie kwestionowanej reguły, że hipoteka
umowna obejmuje także ustawowe odsetki za opóźnienie. Ponadto dłużnik
hipoteczny powinien zawsze liczyć się z możliwością zmiany ustawowej stopy
procentowej po dokonaniu wpisu hipoteki z odpowiednim rozszerzeniem zakresu
jego odpowiedzialności wobec wierzyciela hipotecznego.
Nie spełnia wymogu oznaczanie wierzytelności w rozumieniu art. 68 u.k.w.h.
roszczenie o odsetki za opóźnienie o zmiennej stopie oprocentowania. W takiej
sytuacji rozmiar roszczenia wierzyciela nie jest znany nie tylko w chwili wpisu
hipoteki do księgi wieczystej, ale także w okresie trwania opóźnienia dłużnika i to
niezależnie od tego, jaki mechanizm prawny takiej zmiany zastosowano w umowie
stanowiącej źródło wierzytelności głównej i czy ten mechanizm został ujawniony w
księdze wieczystej w odpowiedni sposób. Wierzyciel ma możliwość zmiany stopy
procentowej przy spełnieniu warunków przewidzianych w umowie kredytowej i ta
możliwość czyni roszczenie o odsetki należnością nieustaloną prawnie
(nieoznaczoną w rozumieniu art. 68 u.k.w.h.). Co więcej, dłużnikowi hipotecznemu
nie jest znany nawet czas dokonania takiej zmiany.
Częste stosowanie zmiennych stóp procentowych w bankowych umowach
kredytowych, także w zakresie odsetek za opóźnienie, nie może mieć decydującego
znaczenia przy interpretacji art. 68 i 69 u.k.w.h. w dziedzinie ustalania zakresu
zabezpieczenia hipoteką zwykłą, gdyż przepisy te eksponują wymóg oznaczania
wierzytelności zabezpieczonej taką hipoteką. Nie istnieją zatem prawne i
gospodarcze powody dla podejmowania prób interpretacyjnych zmierzających do
poszerzenia ukształtowanego de lege lata zakresu zabezpieczenia hipoteką
umowną, skoro wierzyciele mogą uzyskać zabezpieczenia nieustalonych
wierzytelności w ramach hipoteki kaucyjnej, przeznaczonej dla zabezpieczania
takich właśnie należności pieniężnych (art. 104 u.k.w.h.)
Zgodnie z art. 69 u.k.w.h., znowelizowanym ustawą z dnia 6 września 2001 r.
ustawą o zmianie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U Nr 125, poz. 1368), w granicach przewidzianych w
odrębnych przepisach hipoteka zabezpiecza także odsetki nieprzedawnione oraz
przyznane koszty postępowania. W pierwotnej wersji tego przepisu stwierdzono, że
w granicach przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego hipoteka
zabezpiecza także roszczenie o odsetki nie przedawnione oraz przyznane koszty
postępowania. W poprzednim stanie prawnym w literaturze i judykaturze nie
kwestionowano tego, że art. 69 u.k.w.i h odsyłał do art. 1025 § 3 k.p.c. w zakresie
dotyczącym rozmiaru m.in. odsetek za opóźnienie objętych zabezpieczeniem
hipotecznym. Oznaczało to, że hipoteka umowna zabezpieczała roszczenia o
odsetki za opóźnienie za okres dwóch lat przed przysądzeniem własności
obciążonej hipoteką (art. 1025 § 3 k.p.c.). Zmiana stylizacji przepisu art. 69 u.k.w.h.
spowodowała pojawienie się zagadnienia, czy do grupy przepisów wymienionych
obecnie w tym przepisie należy art. 1025 § 3 k.p.c.
W literaturze broni się interpretacji art. 69 u.k.w.h., zgodnie z którą hipoteka
umowna zabezpiecza odsetki za cały okres opóźnienia dłużnika bez ograniczeń
czasowych przewidzianych w art. 1025 § 3 k.p.c., przepisy te regulują bowiem
odmienną materię prawną. W związku z tym dla określenia zakresu zabezpieczenia
hipoteką nie może być miarodajny art. 1025 § 3 k.p.c., a w konsekwencji hipoteka
umowna zabezpiecza także odsetki za opóźnienie za cały okres trwania opóźnienia.
Stanowisko takie nie może być akceptowane z następujących powodów.
Po pierwsze, przy założeniu, że art. 69 u.k.w.h. obejmuje także odsetki za
opóźnienie i że zabezpieczenie ma nastąpić w granicach przewidzianych w
odrębnych przepisach, nie sposób bronić koncepcji, iż zabezpieczenie hipoteką
zwykłą obejmuje roszczenie o odsetki bez względu na czas trwania opóźnienia.
Interpretacja taka prowadzi do podważenia ogólnej myśli wyrażonej w omawianym
przepisie, w którym statuowano wyraźne ograniczenie zakresu zabezpieczenia
hipotecznego. W związku z tym powstaje kwestia poszukiwania prawnej regulacji
takiego ograniczenia.
Po drugie, nowelizacja art. 69 u.k.w.h. może oznaczać zamierzone
poszerzenie zakresu odesłania przewidzianego w tym przepisie także do innych
aktów prawnych, w tym do art. 115 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 110,
poz. 968 ze zm.), przy zachowaniu w art. 69 u.k.w.h. i art. 1025 § 3 k.p.c. rodzajów
zabezpieczonych hipoteką zwykłą należności ubocznych. Jako „odrębne przepisy”
w rozumieniu art. 69 u.k.w.h., kształtujące granice zabezpieczenia hipotecznego w
odniesieniu do odsetek za opóźnienie, można zatem przyjmować art. 1025 § 3
k.p.c. Nie sposób zatem twierdzić jakoby w omawianym zakresie brzmienie art. 69
u.k.w.h. było nieczytelne. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 marca 2003 r.,
III CKN 1026/00, stwierdzono, że zabezpieczeniu hipoteką zwykłą podlegają m.in.
odsetki kapitałowe za ostatnie dwa lata przed przysądzeniem własności
nieruchomości. Myśl tę można odnieść również do odsetek za opóźnienie przy
niekwestionowanym w literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego założeniu, że
przepis art. 69 u.k.w.h. objęte są wszystkie kategorie odsetek (por. np.
uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r., III CKN
1026/00).
Z przedstawionym względów należy przyjąć, że hipoteka zwykła, ustanowiona
dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej banku, obejmuje ustawowe odsetki za
opóźnienie w spłacie tej wierzytelności w zakresie wskazanym w art. 1025 § 3 k.p.c.
Nie zabezpiecza natomiast odsetek za opóźnienie ustalonych w umowie kredytowej
według zmiennej stopy procentowej, nawet gdyby zostały one objęte treścią wpisu
hipoteki do księgi wieczystej.