Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 24 MAJA 2005 R.
I KZP 14/05
W postępowaniu odwoławczym, toczącym się na skutek zaskarżenia
orzeczenia obejmującego zarówno czyn uznany za przestępstwo, jak i
czyn zakwalifikowany przez sąd pierwszej instancji jako wykroczenie (art.
400 k.p.k.), sąd odwoławczy stosuje przepisy Kodeksu postępowania kar-
nego.
Przewodniczący: sędzia SN J. Szewczyk.
Sędziowie SN: A. Deptuła, E. Strużyna (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Tomasza S., po rozpoznaniu, przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w K., posta-
nowieniem z dnia 29 grudnia 2004 r., zagadnienia prawnego wymagające-
go zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy zawarty w art. 400 k.p.k. nakaz stosowania w dalszym toku postępo-
wania przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia w
przypadku uznania, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie ma zasto-
sowanie w sytuacji, gdy w ramach jednego postępowania toczącego się
przeciwko oskarżonemu, Sąd pierwszej instancji w tym samym orzeczeniu
jednocześnie uznał, że jeden z czynów zarzucanych oskarżonemu stanowi
przestępstwo, a drugi czyn stanowi wykroczenie, zaś prokurator we wno-
szonej na niekorzyść oskarżonego apelacji kwestionuje całość orzeczenia
Sądu pierwszej instancji, a tym samym oznacza, że należy stosować przed
2
Sądem drugiej instancji przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wy-
kroczenia, co do czynu uznanego w wyroku Sądu pierwszej instancji za
wykroczenie oraz przepisy Kodeksu postępowania karnego co do czynu
uznanego w wyroku Sądu pierwszej instancji za przestępstwo, a w przy-
padku udzielenia odpowiedzi pozytywnej, czy oznacza to, iż Sąd Odwo-
ławczy może wówczas rozpoznać te apelacje łącznie na jednej rozprawie
odwoławczej, stosując jednocześnie obie procedury ale orzekając – sto-
sownie do przepisów art. 400 k.p.k. – w tym samym składzie tj. składzie
określonym w art. 30 § 2 k.p.k., czy też Sąd odwoławczy jest zobowiązany
do wyłączenia sprawy o wykroczenie i sprawy o przestępstwa do odrębne-
go rozpoznania i stosując wtedy już rozłącznie przepisy Kodeksu postępo-
wania w sprawach o wykroczenia i przepisy Kodeksu postępowania karne-
go, winien raz orzekać w składzie określonym w art. 14 § 1 pkt 4 k.p.w., a
w drugim wypadku orzekać w składzie wynikającym z art. 30 § 2 k.p.k.”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w K. wątpliwości, które zdaniem
tego Sądu wymagały dokonania zasadniczej wykładni ustawy w trybie
określonym w art. 441 k.p.k., powstały w następującej sytuacji procesowej.
Tomasz S. oskarżony został o popełnienie przestępstw określonych
w art. 279 §1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. oraz przestępstwa określonego w art.
278 §1 k.k. Sąd Rejonowy w K., rozpoznając sprawę, na podstawie art.
399 §1 k.p.k. w toku rozprawy uprzedził strony o możliwości zakwalifikowa-
nia zarzucanej oskarżonemu kradzieży (art. 278 §1 k.k.) jako wykroczenia
określonego w art. 119 §1 k.w.
3
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 2004 r. Sąd Rejonowy uniewinnił oskar-
żonego od zarzutu popełnienia przestępstw określonych w art. 279 §1 k.k.
w zw. z art. 12 k.k., natomiast czyn zakwalifikowany w akcie oskarżenia
jako kradzież z art. 278 §1 k.k. zakwalifikował jako wykroczenie określone
w art. 119 §1 k.w. i na podstawie art. 5 §1 pkt 4 k.p.w. umorzył w tym za-
kresie postępowanie z powodu przedawnienia orzekania.
Wyrok w całości zaskarżył prokurator apelacją wniesioną po upływie
11 dni od daty doręczenia mu odpisu wyroku z uzasadnieniem.
Sąd Okręgowy w K. przy rozpoznawaniu apelacji powziął wątpliwości
co do tego w jakim układzie w postępowaniu odwoławczym pozostają wo-
bec siebie przepisy Kodeksu postępowania karnego i przepisy Kodeksu
postępowania w sprawach o wykroczenia. Z uzasadnienia postanowienia
Sądu Okręgowego można wnosić, że uzależnia on rozstrzygnięcie tej kwe-
stii od odpowiedzi na pytanie – co należy rozumieć w kontekście art. 400
k.p.k. pod pojęciem „sprawy”. Czy w wypadku, gdy wyrok sądu pierwszej
instancji obejmuje orzeczenie zarówno co do przestępstwa jak i co do wy-
kroczenia, to w postępowaniu odwoławczym mamy do czynienia z jedną
sprawą, do której należy stosować przepisy Kodeksu postępowania karne-
go, czy z dwiema sprawami, z których każda będzie wymagała stosowania
innej procedury. Zdaniem Sądu Okręgowego, nie tylko w świetle treści art.
400 k.p.k., ale także postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 paździer-
nika 2003 r., IV KK 94/03 (OSNKW 2004, z. 2, poz. 16) pojęcie „sprawy”
można odnieść tylko do tego czynu, który uznany został za wykroczenie.
Trzeba więc przyjąć, że w rozważanej sytuacji występują dwie sprawy, tzn.
sprawa o wykroczenie i sprawa o przestępstwo, a w tym układzie powstaje
wątpliwość „czy sąd odwoławczy może orzekać na jednej rozprawie odwo-
ławczej, stosując obie procedury i – co jeszcze ważniejsze – w jakim skła-
dzie miałby orzekać na tej rozprawie”.
4
Wątpliwości Sądu Okręgowego sprowadzają się w szczególności do
tego, czy sąd odwoławczy winien rozpoznać apelację w sprawie o wykro-
czenie łącznie z apelacją w sprawie o przestępstwo, orzekając w składzie
właściwym dla rozpoznania apelacji w sprawie o przestępstwo (art. 29 § 1
k.p.k.) i podjąć decyzję w trybie określonym w art. 430 § 1 k.p.k. w zw. z
art. 109 § 2 k.p.w., czy też stosować w takim wypadku zarówno przepisy
Kodeksu postępowania karnego jak i przepisy Kodeksu postępowania w
sprawach o wykroczenia „z wszelkimi konsekwencjami (w tym i co do skła-
dów orzekających)”, a wreszcie, czy obie procedury nie powinny być sto-
sowane po uprzednim wyłączeniu do odrębnego rozpoznania sprawy o
czyn zakwalifikowany jako wykroczenie.
Sąd Okręgowy zakłada wprawdzie także możliwość uznania, że w
omawianym układzie mamy do czynienia z jedną sprawą, a mianowicie
„sprawą o przestępstwo”, ale uznając tego rodzaju tezę za wątpliwą,
stwierdza, że nie zasługuje ona na uwagę.
W pisemnym wniosku złożonym do akt sprawy przez Prokuraturę
Krajową wyrażony został pogląd, że do środka odwoławczego wniesionego
od orzeczenia obejmującego zarówno czyn stanowiący przestępstwo, jak i
czyn zakwalifikowany jako wykroczenie, sąd odwoławczy winien stosować
w całości Kodeks postępowania karnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W początkowym okresie obowiązywania Kodeksu postępowania kar-
nego z 1997 r. (art. 400 k.p.k.), podobnie jak pod rządami Kodeksu postę-
powania karnego z 1969 r. (art. 431 k.p.k.) sprawę, w której po rozpoczęciu
przewodu sądowego doszło do ujawnienia, że czyn oskarżonego stanowi
wykroczenie, sąd rozpoznawał na zasadach ogólnych.
Z dniem 17 października 2001 r. wszedł jednak w życie przepis art.
400 k.p.k. w nowym brzmieniu, znowelizowany przez przepisy wprowadza-
jące Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, w związku z prze-
5
jęciem spraw o wykroczenia do właściwości sądów. W nowym ujęciu tego
przepisu ustawodawca inaczej niż dotychczas uregulował tryb postępowa-
nia sądowego w sytuacji, gdy w wyniku oceny prawnomaterialnej, dokona-
nej po rozpoczęciu przewodu sądowego, czyn zakwalifikowany w akcie
oskarżenia jako przestępstwo okazuje się wykroczeniem (co może być wy-
nikiem zmiany ustaleń faktycznych, kontrawencjonalizacji dokonanej przez
ustawodawcę lub konieczności poprawienia błędnej kwalifikacji przyjętej w
akcie oskarżenia).
W myśl nowego brzmienia art. 400 k.p.k., w takim wypadku sąd nie
przekazuje sprawy właściwemu sądowi, ale rozpoznaje ją w tym samym
składzie stosując – zamiast przepisów określonych w Kodeksie postępo-
wania karnego – przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykrocze-
nia. Można w tym miejscu przypomnieć, że jeżeli fakt, iż czyn zarzucany
oskarżonemu nie jest przestępstwem ale wykroczeniem ujawni się przed
odczytaniem aktu oskarżenia, sąd do którego akt oskarżenia został wnie-
siony nie rozpoznaje sprawy, ale przekazuje ją sądowi właściwemu do
spraw wykroczeń (którym jest z reguły wydział grodzki sądu rejonowego).
Treść art. 400 k.p.k. w obecnym brzmieniu wraz z całą wprowadzoną
w 2001 r. procedurą wykroczeniową, poddana została w piśmiennictwie
krytyce (R. Kmiecik: Sprawa o wykroczenie a proces karny, Prokurator
2002, nr 3-4, s. 7). Z punktu widzenia ekonomii procesowej wprowadzone
do treści art. 400 k.p.k. rozwiązanie można jednak uznać za słuszne. Po-
zwala bowiem na uniknięcie niepotrzebnego angażowania dodatkowych
środków, a ponadto ze względu na krótsze okresy przedawnienia orzeka-
nia w sprawach o wykroczenia, zapobiega niesłusznemu uniknięciu przez
sprawcę kary. W sytuacji, gdy sprawa dotarła już na rozprawę i rozpoczęto
przewód sądowy, przekazywanie sprawy sądowi właściwemu do spraw o
wykroczenia nie byłoby celowe.
6
Stosowanie przepisu art. 400, zamieszczonego w dziale VIII Kodeksu
postępowania karnego, zawierającego przepisy regulujące postępowanie
przed sądem pierwszej instancji, nie wywołuje wątpliwości w zasadzie tylko
w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji. W sytuacji, gdy po
otwarciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi tyl-
ko (wyłącznie) wykroczenie a nie przestępstwo, jak zakwalifikowano ten
czyn w akcie oskarżenia, sąd proceduje nadal w tym samym składzie, lecz
nie w oparciu o przepisy postępowania karnego ale przepisy regulujące
postępowanie w sprawach o wykroczenia. Wobec usytuowania przepisu w
rozdziale regulującym przewód sądowy, wykładnia językowa użytego w
treści tego przepisu zwrotu „w dalszym jej toku” prowadzi do wniosku, że
chodzi tu o „dalszy tok” postępowania przed sądem pierwszej instancji,
gdzie doszło do ujawnienia, że czyn oskarżonego jest wykroczeniem.
Nie wywołuje zastrzeżeń, ani nie komplikuje sytuacji, także taka wy-
kładnia omawianego zwrotu, która prowadzi do wniosku, że ustawodawcy
chodziło nie tylko o „dalszy tok” rozprawy i postępowania przed sądem
pierwszej instancji, ale o „dalszy tok sprawy”. Sprawy – według aktu oskar-
żenia – karnej, w której doszło do wyznaczenia rozprawy, a na rozprawie
tej, już w trakcie przewodu sądowego okazało się, że jest to w istocie
„sprawa o wykroczenie”, i dalszy „tok” tej właśnie sprawy winien przebiegać
w myśl przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Po-
gląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 23 paździer-
nika 2003 r., IV KK 94/03 (OSNKW 2004, z. 2, poz. 16), że „sprawą o wy-
kroczenie” jest nie tylko sprawa, która za taką uznana została w warunkach
określonych w art. 400 k.p.k., ale także sprawa, w której dopiero w postę-
powaniu odwoławczym ujawniło się, że czyn oskarżonego jest wykrocze-
niem – jest wyrazem takiej właśnie wykładni. Pogląd, że w „dalszym toku”
postępowania w sprawie o wykroczenie, a więc zarówno w postępowaniu
odwoławczym, jak i toczącym się w myśl nadzwyczajnych środków zaskar-
7
żenia, należy stosować przepisy regulujące postępowanie w sprawach o
wykroczenia Sąd Najwyższy wyraził także w wyroku z dnia 14 października
2004 r., II KK 276/04 (niepubl.).
Przedstawiony przez Sąd Okręgowy problem nie dotyczy jednak ta-
kiej sytuacji procesowej, w której w postępowaniu odwoławczym stosować
należy tylko jedną procedurę. Nie dotyczy więc wypadku, w którym oma-
wiana regulacja obejmuje pełny zakres odpowiedzialności oskarżonego,
bez względu na to, czy zarzucono mu popełnienie jednego czynu, czy
większej liczby czynów, jeżeli wszystkie podlegają kwalifikacji jako wykro-
czenia. W praktyce orzeczniczej jednak znacznie częściej występuje taki
układ procesowy, w którym w jednej toczącej się przed sądem sprawie, je-
den lub większa liczba czynów jest przestępstwem, jeden lub większa licz-
ba czynów okazuje się wykroczeniem, a orzeczenie wydane w tej sprawie
jest przedmiotem zaskarżenia.
Słusznie Sąd Okręgowy zauważa, że treść art. 400 k.p.k. (zapewne z
uwagi na treść art. 458 k.p.k.) nakazywałaby także w takiej sytuacji stoso-
wać obie procedury, pomimo zachodzących pomiędzy nimi różnic, i podaje
przykłady możliwych konfiguracji przepisów regulujących postępowanie
karne i postępowanie w sprawach o wykroczenia.
Pomimo podobieństwa występującego w tych przepisach, zachodzą
między nimi jednak istotne różnice – m. in. co do terminu wniesienia apela-
cji, składu sądu odwoławczego, zakresu postępowania dowodowego na
rozprawie apelacyjnej, legitymacji do wniesienia kasacji. Trudno więc nie
dostrzegać, że żadna z możliwych konfiguracji stosowania w postępowaniu
odwoławczym „odpowiednio” przepisu art. 400 k.p.k. w sprawie obejmują-
cej dwa lub więcej czynów, wśród których są zarówno przestępstwa, jak i
wykroczenia, nie jest do przyjęcia. Sąd Okręgowy najwyraźniej sam zresztą
dostrzega absurdalność każdego z możliwych sformułowanych w uzasad-
nieniu postanowienia rozwiązań i nie opowiada się za żadną z tych wersji.
8
W istocie żadna z nich nie jest racjonalna. Nie sposób bowiem uznać za
racjonalny taki sposób procedowania w omawianej kategorii spraw, aby
stawiać stronom np. wymóg zaskarżania wyroku dwiema odrębnymi apela-
cjami, wniesionymi w dwóch różnych terminach (por. art. 445 § 1 k.p.k. i
art. 105 § 1 k.p.w.) lub jedną, ale wniesioną w terminie krótszym, niż prze-
widziany w przepisach procedury karnej. Nieracjonalne i formalistyczne by-
łoby postępowanie odwoławcze prowadzone w takich sprawach z zacho-
waniem rozwiązań proceduralnych dotyczących składu sądu (por. art. 29 §
1 k.p.k. i art. 14 § 4 k.p.w.), co wymagałoby zmiany tego składu w trakcie
jednego posiedzenia i wydania dwóch odrębnych orzeczeń obejmujących
kontrolą jedynie różne fragmenty tego samego wyroku. Nie tylko zasady
logiki, ale i zasadę łącznego rozpoznania przewidzianą w art. 34 k.p.k. oraz
w art. 11 § 1 k.p.w. naruszałoby prowadzenie postępowania odwoławczego
po uprzednim wyłączeniu do odrębnego rozpoznania sprawy o wykrocze-
nie, zwłaszcza wówczas gdy pomiędzy poszczególnymi czynami tej samej
osoby istnieje ścisły związek przedmiotowy.
Przykłady absurdalnych rozwiązań procesowych mających na celu
stosowanie „w dalszym toku” w omawianej kategorii spraw dyrektywy sfor-
mułowanej w art. 400 k.p.k., uwzględniając językową wykładnię tego zwro-
tu, można mnożyć.
Z usytuowania przepisu art. 400 w rozdziale Kodeksu postępowania
karnego, regulującym postępowanie przed sądem pierwszej instancji wyni-
ka, że przepis ten w postępowaniu odwoławczym, zgodnie z art. 458 k.p.k.,
mógłby być stosowany jedynie „odpowiednio”.
Przepisy stosowane „odpowiednio”, to przepisy stosowane w sposób
zmodyfikowany, z pewnymi, koniecznymi ze względu na specyfikę określo-
nego postępowania zmianami. Występują jednak sytuacje, w których nie
jest możliwe „odpowiednie” zastosowanie określonego przepisu. Przyto-
czone wyżej przykłady wskazują, że przepis art. 400 k.p.k. nie podlega ta-
9
kiej modyfikacji, w wyniku której mógłby w omawianej kategorii spraw zna-
leźć w postępowaniu odwoławczym zastosowanie. Specyficzne cechy po-
stępowania odwoławczego w postępowaniu karnym i w postępowaniu w
sprawach o wykroczenia niewątpliwie również przesądzają o niemożności
wprowadzenia takich modyfikacji w przepisach regulujących postępowanie
w sprawach o wykroczenia, aby możliwe było odpowiednie ich stosowanie
w myśl art. 400 k.p.k., w postępowaniu odwoławczym, którego przedmio-
tem jest orzeczenie obejmujące czyn stanowiący przestępstwo i czyn
uznany za wykroczenie.
Pogląd, że w takiej kategorii spraw głównym przedmiotem procesu
pozostaje kwestia odpowiedzialności karnej oskarżonego (por. S. Waltoś:
Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2003, s. 23 i nast.) zasługuje na
aprobatę. Orzeczenie w sprawie o wykroczenie, wydane w postępowaniu
karnym z pominięciem przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o
wykroczenia, jest ponadto chronione treścią art. 439a k.p.k. (sam fakt sto-
sowania procedury karnej nie stanowi powodu uchylenia takiego orzecze-
nia).
Zasadne jest więc uznanie, że w wypadku, gdy postępowanie odwo-
ławcze obejmuje orzeczenie zawierające rozstrzygnięcie dotyczące czynu
stanowiącego przestępstwo i rozstrzygnięcie dotyczące czynu uznanego za
wykroczenie, postępowanie to winno się toczyć zgodnie z przepisami jed-
nej tylko procedury, właściwej dla głównego przedmiotu procesu karnego.
W postępowaniu odwoławczym toczącym się na skutek zaskarżenia
orzeczenia obejmującego zarówno czyn uznany za przestępstwo, jak i czyn
zakwalifikowany przez sąd pierwszej instancji jako wykroczenie (art. 400
k.p.k.), sąd odwoławczy winien zatem stosować przepisy Kodeksu postę-
powania karnego.
Mając to wszystko na uwadze Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak
w uchwale.