Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 24 MAJA 2005 R.
I KZP 5/05
Wznowienie postępowania na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. w związku
z ujawnieniem się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.
może nastąpić tylko z urzędu, nie zaś na wniosek strony.
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: A. Deptuła, P. Kalinowski (sprawozdawca),
D. Rysińska, R. Sądej, E. Strużyna, J. Szewczyk.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Jacka B., po rozpoznaniu, przedstawione-
go na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Najwyższy, postanowieniem
z dnia 7 stycznia 2005 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadni-
czej wykładni ustawy:
„Czy stosownie do art. 542 § 1 i § 3 k.p.k. strony są uprawnione do składa-
nia wniosków o wznowienie postępowania z powodu ujawnienia jednego z
uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.”?
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U ZA S A D N I E N I E
Zagadnienie przedstawione powiększonemu składowi Sądu Najwyż-
szego powstało w następującym układzie procesowym.
Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z dnia 15 lipca 2004 r., (orzeka-
jąc jako sąd odwoławczy) zasądził od oskarżyciela prywatnego Jacka B.
kwotę 4 300 zł na rzecz oskarżonego Andrzeja S. tytułem zwrotu kosztów
obrony poniesionych przez oskarżonego w toku postępowania przed są-
dem pierwszej instancji. Postanowienie to zostało zamieszczone w proto-
kole nazwanym „protokołem rozprawy apelacyjnej” z dnia 15 lipca 2004 r.,
chociaż wyrok sądu odwoławczego zapadł na rozprawie w dniu 15 stycznia
2004 r.
Pełnomocnik Jacka B. wniósł o wznowienie postępowania zakończo-
nego tym postanowieniem Sądu Okręgowego w W., wskazując jako pod-
stawę art. 542 § 1 i 3 k.p.k. w zw. z art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k., albowiem
orzeczenie to nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących
udział w jego wydaniu, a jedynie w „protokóle rozprawy apelacyjnej” figuru-
ją podpisy przewodniczącego i protokolanta.
Zarządzeniem z dnia 26 października 2004 r., Przewodniczący Wy-
działu II Karnego Sądu Apelacyjnego w W. odmówił przyjęcia tego wnio-
sku, wyrażając przy tym pogląd, że uchybienia wymienione w art. 439 § 1
k.p.k. nie mogą stanowić podstaw wniosków stron o wznowienie postępo-
wania. Zarządzenie to zostało zaskarżone przez pełnomocnika Jacka B.,
który w swoim zażaleniu zarzucił:
- błędną wykładnię art. 542 § 1 i 3 k.p.k., polegającą na niezasadnym
przyjęciu, że bezwzględna podstawa odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 6
k.p.k. nie stanowi samodzielnej podstawy wznowienia postępowania na
wniosek strony,
3
- mylenie nadzwyczajnych środków zaskarżenia (kasacja, wznowienie
postępowania) z instancyjnością postępowania, a także naruszenie art.
544 § 1 k.p.k. przez przyjęcie, że „tylko Sąd Najwyższy na skutek wnie-
sionej kasacji” jest właściwy do rozpoznania zarzutu istnienia bez-
względnego powodu odwoławczego,
- naruszenie art. 94 § 1 pkt 5 w zw. z § 2 k.p.k. przez całkowity brak od-
niesienia się do przytoczonego uzasadnienia prezydenckiego projektu
ustawy o zmianie Kodeksu postępowania karnego.
W konkluzji skarżący wniósł o przekazanie Sądowi Najwyższemu za-
gadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni art. 542 § 1 i 3
k.p.k. w celu udzielenia odpowiedzi – czy bezwzględne podstawy odwo-
ławcze wymienione w art. 439 § 1 k.p.k. stanowią podstawę wznowienia
postępowania na wniosek stron, i o uchylenie zaskarżonego zarządzenia.
Rozpoznając powyżej opisane zażalenie zwykły skład Sądu Najwyż-
szego doszedł do wniosku, że w sprawie rzeczywiście występuje zagad-
nienie wymagające dokonania zasadniczej wykładni ustawy karnoproce-
sowej w części dotyczącej art. 542 § 1 i 3 k.p.k. w zw. z art. 439 § 1 k.p.k.
W związku z tym sformułowane zostało zagadnienie prawne przytoczone
na wstępie. Jednocześnie zwrócono uwagę na to, że zagadnienie dopusz-
czalności powoływania przez strony okoliczności wymienionych w art. 439
§ 1 k.p.k., jako podstawy wniosku o wznowienie postępowania, nie było
przedmiotem analizy dokonywanej w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
natomiast obecna treść art. 542 § 1 i 3 k.p.k. jest w doktrynie interpretowa-
na rozbieżnie.
Ustosunkowując się do przedmiotowego zagadnienia prawnego Pro-
kuratura Krajowa zaproponowała podjęcie uchwały następującej treści:
„Wznowienie postępowania na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. w razie ujaw-
nienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k. może na-
stąpić jedynie z urzędu, nie zaś na wniosek strony”.
4
Sąd Najwyższy orzekając w składzie powiększonym doszedł do
przekonania, że istotnie problem prawny sformułowany przez sąd orzeka-
jący w składzie zwykłym wymaga zasadniczej wykładni ustawy. Podniesio-
ny został w postępowaniu toczącym się przed sądem orzekającym jako sąd
odwoławczy, a jego rozstrzygnięcie ma istotne znaczenie z punktu widze-
nia rozpoznawanej sprawy. Trafnie także w pytaniu wskazano, że wypo-
wiadając się w tej materii w związku ze zmianą art. 542 k.p.k. dokonaną w
ustawie z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowa-
nia karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania kar-
nego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji nie-
jawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155) ustawodawca nie sformułował wyraźnej
dyrektywy przesądzającej o tym, czy okoliczności wskazane w art. 439 § 1
k.p.k. stanowią podstawę wznowienia postępowania wyłącznie ex officio,
czy też mogą być również powoływane jako podstawa stosownego wniosku
stron. Podobnie, zdaniem składu zwykłego, uzasadnienie projektu zmian
wprowadzonych wspomnianą nowelą do Kodeksu postępowania karnego,
nie dostarcza jednoznacznych wskazówek w tej materii. Poszerzenie pod-
staw wznowienia postępowania o bezwzględne przyczyny odwoławcze, z
jednoczesnym przywróceniem możliwości wznowienia postępowania z
urzędu na tej podstawie, samo przez się nie przesądza jeszcze o tym, czy
jest to jedyna droga korygowania usterek tej kategorii, czy też występuje
ona obok stosownego wniosku stron.
Tymczasem kierunek rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia
ma zupełnie zasadnicze znaczenie nie tylko dla tej jednej sprawy, ale rów-
nież dla szerszej praktyki sądowej, na co słusznie zwrócono uwagę w uza-
sadnieniu pytania. Pozwalało to na wyrażenie przekonania, że przepisy re-
gulujące kwestie traktowania bezwzględnych przyczyn odwoławczych jako
przesłanek wznowienia postępowania bądź wyłącznie z urzędu, bądź rów-
nież na wniosek stron procesowych, istotnie stwarzają konieczność doko-
5
nania ich interpretacji z uwzględnieniem wykładni nie tylko gramatycznej,
ale również systemowej i funkcjonalnej. Tym samym spełnione zostały for-
malne warunki konieczne dla rozpoznania zagadnienia prawnego.
Trzeba na wstępie powiedzieć, że istotnie analiza językowa przepisu
art. 542 k.p.k., znowelizowanego ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmia-
nie kodeksu postępowania karnego i innych ustaw, nie dostarcza wprost
argumentów potwierdzających lub wykluczających dopuszczalność powo-
ływania przez strony okoliczności wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k., jako
podstaw wniosku o wznowienie postępowania. Taka właśnie sytuacja do-
prowadziła niektórych komentatorów do wniosku, że skoro ustawodawca,
wprowadzając bezwzględne przyczyny odwoławcze do podstaw wniosku o
wznowienie postępowania, nie zastrzegł, iż są to wyłącznie podstawy do
podejmowania działań z urzędu, to nie ma powodu, aby nie mogły one być
powoływane również przez strony (tak P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgry-
zek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Warszawa 2004, t. III, s.
247).
Zwolennicy odmiennego poglądu podkreślają, że nowelizacja Kodek-
su postępowania karnego dokonana ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. nie
stanowiła powrotu do stanu prawnego, jaki istniał na gruncie Kodeksu po-
stępowania karnego z 1969 r. (por. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania
karnego. Komentarz. Kraków 2003, s. 1352). Ta ostatnia regulacja (w
przepisie art. 474 § 1 i 2) wymieniała łącznie wszystkie podstawy wznowie-
nia postępowania, w tym również bezwzględne przyczyny odwoławcze, a w
art. 476 § 1 – do nich właśnie ograniczała działanie podejmowane z urzę-
du. Natomiast obecna treść art. 542 § 3 k.p.k. – po nowelizacji styczniowej
– wyraźnie dotyczy jedynie podstaw działania z urzędu (postępowanie
„wznawia się z urzędu tylko w razie ujawnienia się jednego z uchybień wy-
mienionych w art. 439 § 1”).
6
Próbując odczytać zamysł ustawodawcy, nie można pomijać sytuacji
w jakiej została dokonana analizowana modyfikacja. W stanie prawnym
obowiązującym do wejścia w życie noweli styczniowej, wznowienie postę-
powania mogło nastąpić jedynie na wniosek strony, zaś okoliczności wy-
mienione w art. 439 § 1 k.p.k. w ogóle nie były podstawami wznowienia.
Dokonana obecnie modyfikacja zawiera dwa zasadnicze elementy: umoż-
liwia podjęcie z urzędu postępowania w przedmiocie wznowienia oraz
wprowadza okoliczności wymienione w art. 439 § 1 k.p.k., jako samodziel-
ną przesłankę uruchomienia tego postępowania. Jest jednak wielce cha-
rakterystyczne, że w zakresie uregulowania podstaw wznowienia postępo-
wania nowelizacja nie przywróciła stanu znanego przecież Kodeksowi po-
stępowania karnego z 1969 r., w którym ujawnienie się jednego z uchybień
przewidzianych w art. 388 (obecnie w art. 439 § 1 k.p.k.) wymienione było
w art. 474 § 2 – obok innych podstaw wznowienia, wskazanych w § 1 tego
przepisu. W takim układzie przepis art. 476 § 1 k.p.k. z 1969 r. przewidują-
cy wznowienie postępowania na wniosek stron, a w stosunku do uchybień
z art. 388 – t a k ż e – z urzędu, odnosił się do całego katalogu podstaw
wznowienia i nie pozostawiał wątpliwości co do tego, że dla stron jest on
dostępny w całości. Całkowicie odmienna jest pod tym względem obecnie
obowiązująca regulacja. Okoliczności wymienione w art. 439 § 1 k.p.k., ja-
ko podstawa wznowienia postępowania, nie zostały włączone do art. 540
lub 540a k.p.k., choć taki właśnie zabieg uzupełnienia ogólnego katalogu
zastosowano przy okazji tej samej nowelizacji w odniesieniu do innych no-
wych podstaw wznowienia. Tym samym można twierdzić, że w wyniku no-
welizacji dokonanej ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. wcale nie uległ po-
szerzeniu ogólny katalog przesłanek wznowienia postępowania, a dla stron
nadal pozostają dostępne wyłącznie te okoliczności, jakie wskazano w art.
540 i 540a k.p.k. Podkreślenia wymaga natomiast fakt, że tzw. bezwzględ-
ne przyczyny odwoławcze jako podstawa wznowienia postępowania zosta-
7
ły wymienione w przepisie art. 542 § 3 k.p.k. w bezpośrednim powiązaniu z
przywróceniem inicjatywy działania ex officio. Jednocześnie zauważyć
trzeba, że wynikająca z dyspozycji art. 542 § 1 k.p.k. możliwość urucho-
mienia postępowania w przedmiocie wznowienia zarówno na wniosek stro-
ny, jak i z urzędu, ex lege nie występuje w przypadku podstaw wymienio-
nych w art. 540 i 540a k.p.k. Działanie z urzędu jest tu wyłączone z uwagi
na treść art. 542 § 3 k.p.k. Skoro zatem ustawodawca, pomimo generalnej
deklaracji możliwości wznowienia postępowania zarówno na wniosek stron,
jak i z urzędu – od razu wyeliminował działanie ex officio w stosunku do
części podstaw wznowienia, to nie było przeszkód, aby w odniesieniu do
innych podstaw z kolei uznał za dopuszczalne jedynie działanie z urzędu.
Podobne wnioski są także prezentowane w piśmiennictwie (S. Za-
błocki w: Z. Gostyński red. Kodeks postępowania karnego – Komentarz,
Warszawa 2004, t. III, s. 688 i nast.), gdzie zwraca się uwagę na to, że
przyjęcie bezwzględnych przyczyn odwoławczych również za podstawę
wniosków stron o wznowienie postępowania prowadzi do niezrozumiałej
konkurencji między nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia. Koncepcja taka
nieuchronnie otwiera też drogę do wznowienia postępowania na niekorzyść
oskarżonego także po upływie okresu 6 miesięcy od uprawomocnienia się
wyroku, ponieważ ograniczenie zamieszczone w art. 542 § 5 k.p.k. odnosi
się tylko do działań podejmowanych z urzędu.
Nie jest rzeczą Sądu Najwyższego opowiadanie się po jakiejkolwiek
stronie sporów doktrynalnych, jednak zagadnienie przedstawione do roz-
strzygnięcia ma – jak już wyżej podkreślano – przede wszystkim swój wy-
miar praktyczny, niezwykle istotny dla orzecznictwa sądowego. Wymaga
zatem analizy rozwiązania ustawowego w aspekcie nieco szerszym niż
bezpośrednie odczytanie konkretnej jednostki redakcyjnej tekstu ustawy.
To prawda, że na tle sformułowania samego art. 542 § 3 w zw. z § 1 k.p.k.
można toczyć spór, czy wprowadza on bezwzględne przyczyny odwoław-
8
cze jako przesłanki wznowienia postępowania wyłącznie z urzędu, czy też
pozwala również stronom powoływać je jako podstawy we wniosku o
wznowienie. Zamieszczone powyżej uwagi odwołujące się do wykładni hi-
storycznej, jak również sposobu dokonania omawianej nowelizacji prze-
mawiają za traktowaniem okoliczności wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.
jedynie jako przesłanek do działania z urzędu. Nie sposób bowiem nie za-
uważyć, że dopuszczenie możliwości uczynienia ich podstawą wniosków
stron, stwarza zupełnie niezrozumiałą relację między instytucjami wzno-
wienia postępowania i kasacji. Oba, jakże różne, nadzwyczajne środki za-
skarżenia miałyby mieć tę samą podstawę dostępną dla wszystkich stron
procesowych, ale raz obarczoną istotnymi ograniczeniami, a w drugim
przypadku – wolną od tych samych rygorów. I tak, w postępowaniu kasa-
cyjnym powoływanie się na okoliczność należącą do kręgu bezwzględnych
przyczyn odwoławczych podlegałoby niezwykle restrykcyjnym wymaga-
niom co do zachowania terminów zawitych, podczas gdy w postępowaniu
w przedmiocie wznowienia ta sama okoliczność mogłaby stanowić podsta-
wę wniosku bez żadnych wymagań co do przestrzegania jakiegokolwiek
terminu. Podobnie, w postępowaniu kasacyjnym skuteczne zaskarżenie z
powodów wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k. – na niekorzyść oskarżonego
mogłoby nastąpić jedynie w ciągu 6 miesięcy od uprawomocnienia się
orzeczenia, zaś w postępowaniu o wznowienie takie samo ograniczenie
czasowe dotyczyłoby jedynie działań podejmowanych z urzędu. Tym sa-
mym wnioski stron o wznowienie postępowania, wskazujące na zaistnienie
bezwzględnej przyczyny odwoławczej, można byłoby wnosić również po
upływie tego terminu. Byłby to zatem bardzo prosty sposób omijania, na
niekorzyść oskarżonego, istniejących już ograniczeń o charakterze gwa-
rancyjnym. Jednocześnie, w odniesieniu do tej kategorii spraw traciłyby
sens wszelkie wymagania formalne obowiązujące w postępowaniu kasa-
cyjnym, łącznie z opłatą, która w przypadku kasacji jest kilkakrotnie wyższa
9
niż opłata od wniosku o wznowienie postępowania (por. S. Zabłocki op. cit.
s. 689). Wprowadzenie tak zasadniczej zmiany na niekorzyść oskarżone-
go, i to jedynie w postępowaniu o wznowienie oraz wyłącznie w stosunku
do przypadków podejmowanych z inicjatywy stron, musiałoby nastąpić w
drodze wyraźnej deklaracji ustawodawcy, a nie w drodze swego rodzaju
niedopowiedzenia ustawowego. Zakładając racjonalność działania ustawo-
dawcy trzeba przyjąć, że właśnie zamiar udostępnienia stronom bez-
względnych przyczyn odwoławczych jako podstawy wniosku o wznowienie
postępowania musiałby doprowadzić do odpowiedniej modyfikacji art. 542
§ 5 k.p.k., tak aby zakreślony tam termin dotyczył nie tylko działań podej-
mowanych z urzędu, ale również inicjowanych przez strony procesowe. Za-
tem, brak jakiejkolwiek modyfikacji tego właśnie uregulowania, a także fakt,
że okoliczności wymienione w art. 439 § 1 k.p.k. nie zostały wprowadzone
do ogólnego katalogu podstaw wznowienia postępowania tak, jak to było w
Kodeksie postępowania karnego z 1969 r., pozwala z pełnym przekona-
niem twierdzić, że nie było wolą ustawodawcy przekazanie do dyspozycji
stron poszerzonego katalogu przesłanek wniosku o wznowienie.
Nie można wreszcie zapominać i o tym, że nowelizacja art. 542 k.p.k.
i wprowadzenie do niego bezwzględnych przyczyn odwoławczych jako no-
wej podstawy wznowienia postępowania, pozostawało w bezpośrednim
związku z jednoczesnym wyeliminowaniem z procedury karnej instytucji
nieważności orzeczeń. To posunięcie ustawodawcy nie było zaś połączone
jedynie z przemieszczeniem przesłanek nieważności (co do której inicjaty-
wa stron nie była niczym skrępowana) do instytucji wznowienia postępo-
wania, gdzie również taka inicjatywa nie doznawałaby ograniczeń. Przecież
właśnie motywem rezygnacji z instytucji nieważności orzeczeń były do-
świadczenia wynikające z jej funkcjonowania wskazujące na próby po-
wszechnego wykorzystywania wniosku o stwierdzenie nieważności jako
kolejnego środka odwoławczego. Wynika to zupełnie jednoznacznie z uza-
10
sadnienia projektu nowelizacji. Nie sposób założyć, by ustawodawca, który
tak ujemnie ocenił określoną instytucję procesową, że zdecydował się na
całkowite jej zniesienie, jednocześnie otwierał drogę do powtórzenia jej
wad w jeszcze szerszym zakresie na gruncie innej instytucji procesowej.
Natomiast, właśnie potrzeba zachowania inicjatywy w zakresie korygowa-
nia z urzędu najpoważniejszych usterek procesowych, pozwalającej do-
tychczas działać ex officio w ramach instytucji nieważności orzeczeń, wy-
magała takiej korekty przepisów o wznowieniu postępowania, której wyra-
zem jest obecna treść art. 542 § 3 k.p.k. Nowelizację Kodeksu postępowa-
nia karnego z dnia 10 stycznia 2003 r., która przewiduje wznowienie po-
stępowania z urzędu wyłącznie w przypadku ujawnienia okoliczności wy-
mienionych w art. 439 § 1 k.p.k., trzeba interpretować jako pewną zmianę
systemową, a nie zastąpienie instytucji nieważności orzeczeń z mocy sa-
mego prawa – wznowieniem postępowania o podstawach zakreślonych
jeszcze szerzej niż nieważność.
Powyższe argumenty przemawiają za tym, że ujawnienie uchybień
wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k. stanowi podstawę do wznowienia po-
stępowania wyłącznie z urzędu. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w
postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2005 r., II KO 59/04*
.
Zaprezentowane stanowisko nie przekreśla możliwości wykorzystania
inicjatywy stron w celu skorygowania rzeczywistych uchybień wymienio-
nych w art. 439 § 1 k.p.k. Zawsze pozostaje otwarta droga sygnalizowania
organowi procesowemu uchybienia należącego do katalogu bezwzględ-
nych przyczyn odwoławczych w celu jego ujawnienia, z którym to działa-
niem ustawa wiąże obowiązek podjęcia działania z urzędu. Pełne zastoso-
wanie znajdzie tu instytucja przewidziana w art. 9 § 2 k.p.k., umożliwiająca
stronom wystąpienie z wnioskiem o dokonanie czynności z urzędu. W tym
wypadku, ta mniej sformalizowana inicjatywa strony, także powinna uru-
*
Opublikowane w niniejszym zeszycie pod poz. 56.
11
chomić kontrolę prowadzącą – w razie potwierdzenia istnienia usterki – do
tego samego rezultatu, tj. uchylenia wadliwego orzeczenia i wznowienia
postępowania. Natomiast w przypadku braku zaistnienia sygnalizowanego
uchybienia, procedowanie w tym trybie nie wymaga wydania orzeczenia
stwierdzającego, że wskazywana usterka nie występuje (por. szerzej P.
Hofmański i S. Zabłocki: Meandry wykładni art. 9 § 2 kodeksu postępowa-
nia karnego, czyli jak postępować z „wnioskami” składanymi na podstawie
tego przepisu w: W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświę-
cona pamięci Profesora Andrzeja Wąska. Lublin 2005, s. 646 i nast.; od-
miennie jednak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2005 r.,
II KO 59/04).
Mając to wszystko na uwadze Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi, jak
w uchwale.