Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 czerwca 2005 r., III CZP 26/05
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk
Sędzia SN Zbigniew Strus
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości "P.", sp. z
o.o. w upadłości w P. przeciwko Kredyt Bank S.A. w W., I Oddziałowi w R. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 17
czerwca 2005 r., przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Rzeszowie postanowieniem z dnia 10 lutego 2005 r.:
"Czy zasada prekluzji procesowej w zakresie zgłaszania twierdzeń, zarzutów i
dowodów na ich poparcie przewidziana w art. 47912
§ 1 k.p.c. oraz art. 381 k.p.c.
dotyczy również zarzutu bezwzględnej nieważności czynności prawnej (art. 58 § 1
k.c.) i wniosków dowodowych na jej potwierdzenie?"
podjął uchwałę:
Sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy
nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednak tylko na podstawie
materiału zgromadzonego zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912
§ 1 i
art. 381 k.p.c.
Uzasadnienie
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne powstało na tle przepisów
dotyczących reguł przedstawiania w sprawie gospodarczej materiału procesowego
w sądach pierwszej instancji i drugiej instancji (art. 47912
§ 1 i art. 381 k.p.c.). Sąd
Okręgowy, rozpoznając apelację od wyroku oddalającego powództwo, powziął
wątpliwość, czy reguły przyjęte w tych przepisach nie stoją na przeszkodzie
uwzględnieniu przez sąd drugiej instancji nowych faktów i dowodów, powołanych po
raz pierwszy przez powoda w apelacji, w sytuacji, w której zmierzają one do
wykazania nieważności oświadczenia woli o potrąceniu przez pozwanego
przysługującej mu wierzytelności z wierzytelnością powoda, dochodzoną w
powództwie. Sąd Okręgowy podniósł, że wnioski dowodowe zgłoszone przez
powoda w apelacji zmierzają do wykazania, że złożone przez pozwanego
oświadczenie woli o potrąceniu wierzytelności jest bezwzględnie nieważne w
rozumieniu art. 58 § 1 k.c. z powodu naruszenia art. 93 ust. 2 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze
zm.) w związku z art. 505 pkt 4 k.c. oraz art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r.
Nr 110, poz. 968 ze zm.). Zaznaczył, że zgromadzony w postępowaniu przed
sądem pierwszej instancji materiał nie pozwalał na rozważenie z urzędu ważności
złożonego przez pozwanego oświadczenia o potrąceniu w aspekcie przytoczonym
przez powoda w apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyka trzech kwestii,
których Sąd Okręgowy wyraźnie od siebie nie oddzielił, a mianowicie, jakie
znaczenie w sprawach gospodarczych ma prekluzja procesowa przewidziana w art.
47912
§ 1 k.p.c. dla gromadzenia materiału procesowego pochodzącego od
powoda, czy z punktu widzenia reguł prekluzji procesowej ma znaczenie
okoliczność, że spóźnione twierdzenia i dowody na ich poparcie dotyczą
ewentualnej nieważności czynności prawnej, zwłaszcza że nieważność taką sąd
bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy, wreszcie, jakie są relacje
między art. 47912
§ 1 a art. 381 k.p.c.
Artykuł 47912
§ 1 k.p.c. jest przejawem systemu prekluzji, który obok systemu
dyskrecjonalnej władzy sędziego służy realizacji zasady koncentracji materiału
procesowego. Charakteryzuje się tym, że prawo procesowe nakłada na strony
ciężar podania sądowi znanych im faktów, dowodów i zarzutów w określonym
terminie pod rygorem utraty prawa ich późniejszego powoływania. Niepowołane w
terminie fakty, dowody lub zarzuty podlegają prekluzji. Do rygorów systemu
prekluzyjnego należy także wymaganie, aby strony podały od razu wszystkie znane
im fakty, dowody lub zarzuty, choćby nawet w postaci twierdzeń lub zarzutów
ewentualnych, a więc przytoczonych tylko na wypadek, gdyby zarzuty zgłoszone w
pierwszej kolejności nie zostały uwzględnione. System prekluzji ze względu na
surowe konsekwencje uzupełniony jest elementami dyskrecjonalnej władzy
sędziego, pozwalającej na przyjęcie i rozpoznanie spóźnionych twierdzeń o faktach,
a także wniosków dowodowych i zarzutów, jeżeli strona nie mogła przedstawić ich
wcześniej albo potrzeba ich przedstawienia powstała później. System prekluzji oraz
dyskrecjonalnej władzy sędziego znajduje urzeczywistnienie zwłaszcza w tych
sprawach, które ze względu na swój charakter wymagają podwyższonej sprawności
postępowania, a także w sprawach, w których strony reprezentowane są przez
zawodowych pełnomocników (art. 47912
§ 1, art. 47914
§ 2, art. 495 § 3, art. 5055
,
207 § 3 k.p.c.).
System ten – jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 lutego 2004 r.,
III CZP 115/03 (OSNC 2005, nr 5, poz. 77) – nie ogranicza dojścia do prawdy oraz
prawa stron do obrony. W sposób wprawdzie rygorystyczny, ale uzasadniony istotą
i celami procesu sądowego, określa on jedynie ramy czasowe, w których pozwany
powinien przedstawić wszystkie środki obrony. W uchwale tej Sąd Najwyższy
zaznaczył, że wynikająca z systemu prekluzji utrata prawa powoływania twierdzeń,
zarzutów i dowodów następuje bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy. Zdaniem Sądu Najwyższego w składzie rozstrzygającym przedstawione
zagadnienie, stanowisko to – w odniesieniu do zarzutów, które mogą mieć
charakter zarówno formalny jak i merytoryczny – należy rozumieć w ten sposób, że
art. 47912
§ 1 k.p.c. ma na względzie zarzuty co do okoliczności, których sąd nie
bierze pod uwagę z urzędu, a dla których żaden inny przepis nie określa terminu
końcowego ich podniesienia. Innymi słowy, art. 47912
§ 1 k.p.c. nie dotyczy sytuacji,
w której zarzut miałby odnosić się do okoliczności i tak branej pod uwagę z urzędu.
Sytuacja taka ma miejsce w odniesieniu do nieważności czynności prawnej,
której cechą jest m.in. to, że sąd bierze ją pod uwagę z urzędu w każdym stanie
sprawy. Należy jednak podkreślić, że powód, powołując się na nieważność
czynności prawnej, może przytoczyć jedynie te okoliczności faktyczne i przedstawić
te wnioski dowodowe, które zgłosił zgodnie z założeniami systemu prekluzji (art.
47912
§ 1 k.p.c.). W prezentowanym stanowisku odnaleźć można analogię z
poglądami, które legły u podstaw uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca
2004 r., III CZP 28/04 (OSNC 2005, nr 4, poz. 63), zgodnie z którą w postępowaniu
w sprawach gospodarczych powództwo wzajemne może być wytoczone w terminie
określonym w art. 204 § 1 k.p.c., nie można go jednak skutecznie oprzeć na
twierdzeniach, zarzutach i dowodach, które uległy prekluzji na podstawie art. 47914
§ 2 k.p.c., a także wyroku z dnia 19 stycznia 2005 r., I CK 410/04 (OSNC 2006, nr
1, poz. 7), w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu w sprawach
gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na pozew zarzutów i twierdzeń
mających znaczenie dla oceny legitymacji czynnej, pozbawia pozwanego prawa
zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania.
Wskazując na relacje zachodzące między art. 47912
§ 1 a art. 381 k.p.c.
przede wszystkim zauważyć należy, że art. 381 k.p.c. nie należy do systemu
prekluzji, lecz jest przejawem dyskrecjonalnej władzy sędziego. Przepis art. 47912
§
1 k.p.c. obowiązuje w sprawach gospodarczych w postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, natomiast art. 381 k.p.c. dotyczy tzw. nowości w postępowaniu
apelacyjnym. Wynika z niego, że sąd rozpoznający apelację może pominąć nowe
fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania wynikła później. Należy zauważyć,
że art. 381 k.p.c. dotyczy jedynie twierdzeń faktycznych, nie zaś twierdzeń
dotyczących prawnego znaczenia faktów, już wcześniej powołanych lub
wynikających z materiału dowodowego zebranego w sprawie (por. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 1936 r., C I 2534/35, Zb.Urz. 1937, poz. 134).
Rozwijając tę myśl stwierdzić należy, że podnoszenie po raz pierwszy w
postępowaniu apelacyjnym zarzutów merytorycznych opartych na pewnym stanie
faktycznym jest dopuszczalne o tyle, o ile ich uzasadnienie mieści się w granicach
stanu faktycznego ustalonego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub
może być oparte na nowych faktach i dowodach dopuszczalnych w postępowaniu
przed sądem apelacyjnym. Jako przykład wskazać należy zarzut przedawnienia,
który opiera się na określonym stanie faktycznym i jest z nim związany. Na gruncie
art. 381 k.p.c. przyjąć należy, że jeżeli materiał faktyczny i dowodowy został
zgromadzony w sposób wyczerpujący, a zarzutu przedawnienia strona nie
podniosła przed sądem pierwszej instancji, to nie ma żadnych przeszkód do
zgłoszenia tego zarzutu dopiero w postępowaniu apelacyjnym. Zagadnienie to
zupełnie inaczej zostanie ocenione w sytuacji, w której materiał zebrany w
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie jest pełny i strona występująca z
zarzutem przedawnienia popiera go nowymi faktami i dowodami. Uwzględnienie
tego zarzutu będzie wówczas uzależnione od dopuszczalności nowych faktów i
dowodów w postępowaniu apelacyjnym.
Korelacja art. 47912
§ 1 i art. 381 k.p.c. wywołuje ten skutek, że sąd w
postępowaniu apelacyjnym, rozpatrując kwestię, czy dopuścić nowe fakty i dowody,
niepowołane w sądzie pierwszej instancji, musi respektować skutki działania art.
47912
§ 1 k.p.c. w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Innymi słowy, w
postępowaniu przed sądem drugiej instancji w odniesieniu jedynie do faktów i
dowodów, które nie uległy prekluzji na podstawie art. 47912
§ 1 k.p.c., sąd drugiej
instancji może stosować art. 381 k.p.c. Reguły te mają zastosowanie do sytuacji, w
której przed sądem drugiej instancji staje kwestia oceny nieważności czynności
prawnej. Oznacza to, że jeżeli na rzecz tezy, iż czynność prawna jest dotknięta
nieważnością, powód podnosi w apelacji nowe fakty i dowody, których nie powołał
w pierwszej instancji, to sąd drugiej instancji nie może uwzględnić tych faktów i
dowodów, które uległy prekluzji na podstawie art. 47912
§ 1 k.p.c. Stosowanie
uprawnienia przewidzianego w art. 381 k.p.c. wchodzi zatem w rachubę tylko co do
faktów i dowodów, które nie uległy takiej prekluzji w pierwszej instancji.
Z przedstawionych względów należało podjąć uchwałę stwierdzającą, że sąd
ma obowiązek wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności
prawnej (art. 58 § 1 k.c.), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego
zgodnie z regułami wskazanymi w art. 47912
§ 1 i art. 381 k.p.c. (art. 390 § 1 k.p.c.).