Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 801/04
Roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego, przysługujące
spółdzielni lub związkowi spółdzielczemu na podstawie art. 2c ust. 1 ustawy z
dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.), nie mogło być
przedmiotem przelewu (art. 509 § 1 in fine k.c.).
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sędzia SA Andrzej Struzik
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Spółdzielni Pracy "O." w W. przeciwko
"P.", spółce z o.o. w W. i Miastu Stołecznemu W. o ustalenie i zobowiązanie, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 czerwca 2005 r. kasacji strony
pozwanej "P.", spółki z o.o. w W. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z
dnia 14 lipca 2004 r.
oddalił kasację i zasądził od strony pozwanej "P.", spółki z o.o. w W. na rzecz
powodowej Spółdzielni Pracy "O." w W. kwotę 5400 zł z tytułu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
(...) Strona powodowa wniosła o ustalenie nieważności umowy zawartej w dniu 8
marca 1994 r. między poprzednikiem prawnym pozwanego Miasta Stołecznego W.,
Dzielnicą-Gminą W.M. a pozwaną spółką „P.”, na podstawie której ustanowiono na
rzecz tej spółki użytkowanie wieczyste co do 23,21 % nieruchomości położonej w
W. przy ul. M. nr 4 i przeniesiono własność w 23,21 %, znajdującego się na niej
budynku. Ponadto wniosła o zobowiązanie pozwanej Gminy do złożenia
oświadczenia woli o ustanowieniu na jej rzecz użytkowania wieczystego co do
23,21 % tej nieruchomości i nieodpłatnym przeniesieniu własności w 23,21 %,
położonego na niej budynku, a także o ustalenie opłaty rocznej w odpowiedniej
kwocie.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 17 czerwca 2003 r. uwzględnił tak
zmienione powództwo, z wyjątkiem żądania ustalenia wysokości opłaty rocznej.
Apelacje obu stron pozwanych od tego wyroku Sąd Apelacyjny w Warszawie
wyrokiem z dnia 14 lipca 2004 r. oddalił. Podstawę faktyczną wyroku Sądu drugiej
instancji stanowiły następujące – przejęte z wyroku Sądu pierwszej instancji –
ustalenia.
Sporną nieruchomość, której właścicielem jest obecnie Miasto Stołeczne W.,
strona powodowa posiada od 1984 r. Decyzją właściwego organu
administracyjnego z dnia 20 stycznia 1990 r. nieruchomość ta została oddana
stronie powodowej w użytkowanie. Strona powodowa wybudowała na niej – ze
środków własnych – biurowiec. Umowami z dnia 23 sierpnia 1990 r. i 18 sierpnia
1991 r. strona powodowa zbyła odpłatnie na rzecz pozwanej spółki „P.” łącznie
23,21 % swoich przyszłych praw z tytułu wzniesienia budynku, po czym pozwana
spółka zaczęła korzystać z III i IV piętra budynku, natomiast strona powodowa z
jego pozostałej części. Poczynając od października 1991 r., strona powodowa
rozpoczęła starania o ustanowienie na jej rzecz użytkowania wieczystego w
odniesieniu do przedmiotowej nieruchomości z jednoczesnym nieodpłatnym
przeniesieniem na nią własności znajdującego się na działce budynku. Analogiczne
starania – co do 23,21 % – wszczęła też pozwana spółka. W rezultacie, wobec
potraktowania spółki „P.” jako następcy prawnego powodowej Spółdzielni, umową z
dnia 8 marca 1994 r. Dzielnica-Gmina W.M. ustanowiła na rzecz tej spółki
użytkowanie wieczyste 23,21 % nieruchomości, przenosząc na nią także w takiej
samej części własność postawionego na działce budynku.
Według Sądu Apelacyjnego, stronie powodowej przysługiwało roszczenie o
ustanowienie użytkowania wieczystego na podstawie art. 2c ustawy z dnia 29
września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm. – dalej: "u.zm.u.g.g."). Sąd przyjął też,
że pozwana spółka nie jest następcą prawnym powodowej Spółdzielni, ponieważ
zawarte między nimi w latach 1990 i 1991 r. w formie aktów notarialnych umowy
przelewu przenosiły na tę spółkę wyłącznie prawa i roszczenia z tytułu nakładów na
budynek, a nie przyszłe roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego.
Umowa pomiędzy Dzielnicą-Gminą W.M. a spółką „P.” jest więc nieważna na
podstawie art. 58 § 1 k.c., ponieważ narusza art. 2c oraz art. 1 pkt 8 u.zm.u.g.g.
Kasacja pozwanej spółki „P.” oparta została na obydwu podstawach. W ramach
pierwszej, skarżąca zarzuciła naruszenie art. 58 § 1, art. 65 § 1 i 2 oraz art. 509 § 1
k.c., a także art. 2c u.zm.u.g.g., natomiast w ramach drugiej – naruszenie art. 233 §
1 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Na podstawie art. 2c ust. 1 u.zm.u.g.g. spółdzielniom i związkom spółdzielczym,
które w dniu 5 grudnia 1990 r. były użytkownikami gruntu stanowiącego własność
Skarbu Państwa lub gminy przyznano roszczenie o ustanowienie użytkowania
wieczystego gruntu i przeniesienie własności znajdujących się na nim budynków i
innych urządzeń oraz lokali. Przepis art. 2c dodany został do wskazanej ustawy w
wyniku jej nowelizacji, dokonanej ustawą z dnia 7 października 1992 r. zmieniającą
ustawę o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
(Dz.U. Nr 91, poz. 455 – dalej: "ustawa z dnia 7 października 1992 r."). Ustawa
nowelizacyjna weszła w życie z dniem 24 grudnia 1992 r. i przyjąć należy, że z tą
chwilą powstały stosowne roszczenia spółdzielni i związków spółdzielczych (zob.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1998 r., II CKN 72/98, OSNC 1999, nr
5, poz. 100). W okresie wcześniejszym, począwszy od dnia 19 września 1991 r., tj.
od momentu wejścia w życie ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o waloryzacji
udziałów członkowskich w spółdzielniach i zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 83,
poz. 373 ze zm.), którą dodano do art. 2 u.zm.u.g.g. ust. 10, spółdzielniom i ich
związkom przysługiwało prawo uzyskania użytkowania wieczystego gruntu
oddanego im w użytkowanie, jednakże niedopuszczalna była realizacja tego prawa
w drodze roszczenia zgłoszonego na drodze sądowej (zob. uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1992 r., III CZP 45/92, "Biuletyn SN"
1992, nr 6, s.18). Podkreślić należy, że obecnie stosowne roszczenie spółdzielni o
ustanowienie użytkowania wieczystego wynika z art. 204 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz.
2603 ze zm. – dalej: "u.g.n."), będącego odpowiednikiem art. 2c u.zm.u.g.g.
Za utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego uznać trzeba stanowisko, że
dla skutecznej realizacji powyższego roszczenia konieczne jest, aby spółdzielni lub
związkowi spółdzielczemu przysługiwało prawo użytkowania gruntu nie tylko w dniu
5 grudnia 1990 r., lecz także w chwili wystąpienia z wnioskiem o ustanowienie
użytkowania wieczystego (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 lutego 1995 r.,
III CZP 22/95, OSNC 1995, nr 6, poz. 93 oraz w wyrokach z dnia 25 czerwca
1998 r., III CKN 566/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 17, i z dnia 11 lutego 1999 r., I CKN
1162/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 174). Jest zaś rzeczą oczywistą w świetle
poczynionych przez Sądy meriti ustaleń, że pozwana spółka „P.”, składając wniosek
uwłaszczeniowy, nie była, wobec niezbywalności użytkowania (art. 254 k.c.),
użytkownikiem przedmiotowej działki.
Nie ulega też wątpliwości, że powodowa Spółdzielnia uzyskała na podstawie art.
2c u.zm.u.g.g. roszczenie o ustanowienie na jej rzecz użytkowania wieczystego
nieruchomości usytuowanej w W. przy ul. M. nr 4 i o przeniesienie własności
znajdującego się tej nieruchomości budynku. Po raz pierwszy wniosek w tym
zakresie złożony został przez nią w październiku 1991 r., po czym był wielokrotnie
ponawiany. Również pozwana spółka czyniła w tym względzie odpowiednie
starania. W tej sytuacji podstawowy problem wymagający rozstrzygnięcia w
związku z zasadniczym zarzutem kasacji, jakim jest zarzut naruszenia art. 509 § 1
k.c. przez jego niezastosowanie, sprowadza się do wyjaśnienia kwestii, czy
omawiane roszczenie powodowej Spółdzielni mogło w ogóle być przelane na
pozwaną spółkę.
Zgodnie z art. 509 § 1 k.c., wierzytelność może być przedmiotem przelewu, jeżeli
nie sprzeciwia się temu ustawa, zastrzeżenie umowne lub właściwość
zobowiązania. Pierwsze dwa ograniczenia rozporządzalności nie wchodzą w
rachubę, gdyż żaden przepis wyraźnie nie zakazuje przenoszenia roszczenia o
ustanowienie użytkowania wieczystego na osobę trzecią, a zastrzeżenie umowne
wyłączające dopuszczalność przelewu nie zostało poczynione. Oceniając
zagadnienie dopuszczalności przelewu roszczenia spółdzielni o ustanowienie
użytkowania wieczystego z punktu widzenia właściwości zobowiązania, należy
zwrócić uwagę przede wszystkim na ustawowe zindywidualizowanie podmiotu
uprawnionego do skorzystania z tego roszczenia. Podmiotem tym – zgodnie z
pierwotnym brzmieniem art. 2c u.zm.u.g.g. – mogła być wyłącznie spółdzielnia lub
związek spółdzielczy. Nie bez znaczenia jest też uzależnienie powstania i realizacji
roszczenia od istnienia po stronie uprawnionego podmiotu prawa użytkowania
zarówno w dniu 5 grudnia 1990 r., jak i w chwili złożenia wniosku o ustanowienie
użytkowania wieczystego. W celu spełnienia tej przesłanki przez ewentualnego
nabywcę roszczenia na podstawie umowy przelewu, konieczne byłoby więc
uprzednie przeniesienie na niego przez spółdzielnię także prawa użytkowania, co
jednak nie wchodziło w rachubę ze względu na niezbywalność tego prawa.
Ewentualne wyjątki muszą wynikać, jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
19 lipca 1996 r., III CZP 78/96 (OSNC 1996, nr 10, poz. 135), ze szczególnych
rozwiązań. Do takich wyjątków należy unormowanie zawarte w art. 3 ust. 2 ustawy
z dnia 7 października 1992 r.
Za ścisłym powiązaniem analizowanego roszczenia z użytkownikiem
uwłaszczanej nieruchomości przemawia także art. 2c ust. 3 u.zm.u.g.g., zgodnie z
którym, przeniesienie własności budynków i innych urządzeń oraz lokali następuje
odpłatnie, chyba że obiekty te zostały wybudowane ze środków własnych
spółdzielni lub ich związków. Nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 10 czerwca
1994 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 384) zakres nieodpłatnego przeniesienia własności
poszerzono o obiekty nabyte ze środków własnych spółdzielni lub ich związków
(obecnie regulacja ta powtórzona została w art. 204 ust. 3 u.g.n.). Mimo że nabycie
lub wybudowanie obiektów przez spółdzielnię nie ma wpływu na samo powstanie i
istnienie omawianego roszczenia, okoliczność ta rzutuje na jego treść, skoro
odpłatność lub nieodpłatność przeniesienia własności uzależniono od
wcześniejszych działań konkretnej spółdzielni użytkującej nieruchomość. Nie
znajduje oparcia w brzmieniu wskazanego przepisu ani ewentualne przyznanie
przejemcy uprawnienia do nieodpłatnego nabycia budynków, urządzeń i lokali, które
jako poprzednik prawny spółdzielni nabył lub wybudował z własnych środków, ani
też rozszerzenie katalogu podmiotów uprawnionych do nieodpłatnego nabycia
własności o syngularnych następców prawnych spółdzielni. Jedyny wyjątek od tej
zasady dotyczy podmiotów prawa cywilnego powstałych w wyniku przekształceń
organizacyjno-prawnych dokonanych na podstawie przepisów ustawy z dnia 16
września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz.
1848 ze zm.). Sąd Najwyższy wyjaśniał już wielokrotnie kwestię związaną z treścią
art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 7 października 1992 r., w myśl którego art. 2c u.zm.u.g.g.
stosuje się odpowiednio do następców prawnych spółdzielni i ich związków,
istniejących w chwili wejścia w życie tej ustawy. Skład rozpoznający niniejszą
sprawę podziela także pogląd, że pojęcie „następcy prawnego” musi być odniesione
do kontekstu prawnego, w jakim zostało użyte, co – w odniesieniu do wskazanej
normy – oznaczać może wyłącznie podmiot prawa spółdzielczego nabywający
roszczenie pod tytułem ogólnym w wyniku zmian organizacyjno-prawnych podmiotu
prawa spółdzielczego będącego użytkownikiem nieruchomości (zob. np. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 1996 r., III CZP 78/96, OSNC 1996, nr 10, poz.
135 i wyrok z dnia 7 stycznia 1997 r., I CKN 41/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 59).
Reasumując, za osobistym charakterem przewidzianego w art. 2c ust. 1
u.zm.u.g.g. roszczenia o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu, a więc za
uznaniem go za roszczenie ściśle związane z osobą użytkownika i w konsekwencji
jako objętego przewidzianym w art. 509 § 1 in fine k.c. zakazem zbycia, oprócz
sposobu uregulowania kwestii odpłatności lub nieodpłatności przeniesienia
własności znajdujących się na nim budynków i innych urządzeń oraz lokali,
przemawiają dwa jurydyczne wymagania: pierwsze, podmiotowe (roszczenie
przysługuje tylko spółdzielni, związkowi spółdzielczemu lub ich następcy prawnemu,
o którym mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 7 października 1992 r.) i drugie,
prawnorzeczowe (przysługiwanie uprawnionemu podmiotowi także w chwili
zgłoszenia wniosku uwłaszczeniowego prawa użytkowania uwłaszczanego gruntu).
Należy więc przyjąć, że spółka „P.” nie była ani następcą prawnym powodowej
Spółdzielni w rozumieniu wskazanego art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 7 października
1992 r., ani też użytkownikiem spornego gruntu, zatem pozwana Gmina, zawierając
w dniu 8 marca 1994 r. z wymienioną spółką umowę o oddaniu tego gruntu w
wieczyste użytkowanie i przeniesieniu własności usytuowanego na nim budynku co
do 23,21 %, nie uwzględniła hipotezy 2c ust. 1 u.zm.u.g.g. i dlatego umowa ta jako
sprzeczna z ustawą była nieważna (art. 58 § 1 k.c.).
Wychodząc z przedstawionych założeń, kasację jako pozbawioną
usprawiedliwionych podstaw należało oddalić (art. 39312
k.p.c.).