Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 835/04
Przy ocenie skutków wygaśnięcia hipoteki na podstawie art. 44 ust. 1
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn.
tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.) należy uwzględniać art. 1
Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175).
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)
Sędzia SA Andrzej Struzik
Sąd Najwyższy w sprawie z urzędu przy uczestnictwie Powszechnej Kasy
Oszczędności, B.P., S.A. w W., "K.S.", spółki z o.o. w W. i Spółdzielni
Mieszkaniowej "P." w W. o wpis hipoteki w księdze wieczystej, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 28 czerwca 2005 r. kasacji
uczestnika Powszechnej Kasy Oszczędności, B.P., S.A. w W. od postanowienia
Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 18 czerwca 2004 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Warszawie do ponownego jej rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wpisał z urzędu w księdze wieczystej nr (...)39, po przeniesieniu z
księgi wieczystej nr (...)43, hipotekę zwykłą w kwocie 14 000 000 zł na rzecz
Powszechnej Kasy Oszczędności, B.P., XV Oddział w W. tytułem zabezpieczenia
kredytu udzielonego Spółdzielni Mieszkaniowej „P.” w W.
W uwzględnieniu apelacji uczestniczki "K.S.", spółki z o.o. Sąd Okręgowy
zaskarżonym postanowieniem zmienił ten wpis i nakazał wykreślenie hipoteki.
Stwierdził, że hipoteka zwykła w kwocie 14 000 000 zł na rzecz Banku PKO
wpisana została w księdze wieczystej nr (...)43 dnia 11 kwietnia 2000 r. tytułem
zabezpieczenia kredytu na budowę domu mieszkalnego, udzielonego Spółdzielni
Mieszkaniowej „P.”. Spółdzielnia ta w kwietniu 2003 r. ustanowiła odrębną własność
lokalu użytkowego w budynku położonym na nieruchomości, dla której prowadzona
jest księga wieczysta nr (...)43 i przeniosła własność tego lokalu na spółkę "K.S.".
Dla wyodrębnionego lokalu została założona księga wieczysta nr (...)39. Inne lokale
w budynku położonym na nieruchomości mającej urządzoną księgę wieczystą nr
(...)43 były wyodrębniane i sprzedawane w różnych terminach. Jako podstawę
rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy powołał art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz.
1116 ze zm. – dalej: "u.s.m."), który znajduje zastosowanie do hipotek istniejących
w dniu wejścia w życie tej ustawy, tj. w dniu 23 kwietnia 2001 r. Przepis ten, jako
unormowanie szczególne, wyłącza stosowanie art. 76 ust. 4 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h.").
Kasację wniosła Powszechna Kasa Oszczędności B.P. S.A., która z powołaniem
się na podstawę przewidzianą w art. 3931
pkt 1 k.p.c. zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 44 ust. 1
u.s.m. w związku z art. 2, 21 ust. 2, art. 32 i 64 ust. 2 i 3 Konstytucji oraz art.1
Protokołu nr 1 do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności, sporządzonego w Paryżu dnia 20 marca 1952 r. (Dz.U. z
1995 r., Nr 36, poz. 175 ze zm. Dz.U. z 1998 r., Nr 147, poz. 962), a także art.12
Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (Official Journal of the European
Communities 325, 24 grudnia 2002 r., p. 0033-0184 – Consolidated version) i art.
17 ust.1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. (...) Wnosiła o zmianę
zaskarżonego postanowienia i oddalenie apelacji, ewentualnie uchylenie
zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego jej rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 44 ust. 1 u.s.m., z chwilą ustanowienia odrębnej własności
lokali w nieruchomościach stanowiących własność spółdzielni, hipoteki obciążające
te nieruchomości w dniu wejścia w życie ustawy wygasają. Przepis ten ma
zastosowanie do hipotek istniejących w dniu wejścia w życie powołanej ustawy.
Ustanowienie odrębnej własności lokalu jest podziałem nieruchomości zarówno z
punktu widzenia prawnego, jak i ekonomicznego. Hipoteki obciążające w chwili
wejścia w życie omawianej ustawy nieruchomości stanowiące własność spółdzielni
powstawały najczęściej na rzecz banków w związku z kredytowaniem
spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego. Celem tej regulacji jest zapobieżenie
powstaniu hipoteki łącznej pozwalającej prowadzić egzekucję całego długu
zabezpieczonego tą hipoteką od każdego z właścicieli lokali, niezależnie od tego,
czy przed nabyciem własności lokali spoczywał na nim obowiązek spłaty części lub
całości długu zabezpieczonego hipoteką. Eliminacja takiego negatywnego rezultatu
stosowania prawa stanowiła jednoznacznie określony cel, który ustawodawca
zamierzał osiągnąć. (...)
Zarzuty kasacji dotyczące naruszenia art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności zmierzają do wykazania, że
ostateczny kształt, jaki nadał prawodawca po nowelizacji art. 44 u.s.m. nie mieści
się w standardach umów międzynarodowych wiążących Polskę. Powoływany
Protokół do Konwencji stanowi źródło powszechnie obowiązującego prawa (art. 87
ust. 1 w związku z art. 241 ust. 1 i 89 ust. 1 pkt. 2 Konstytucji). Bezpośrednie
stosowanie umowy ratyfikowanej, ogłoszonej w Dzienniku Ustaw i zawierającej
postanowienia samowykonalne stwarza możliwość powoływania się na jej
postanowienia przed sądem polskim, zwłaszcza gdy gwarantowane przez umowę
prawa są dalej idące niż uprawnienia wynikające z prawa krajowego.
Artykuł 1 Protokołu nr 1 do Konwencji stanowi, że każda osoba fizyczna i prawna
ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej
własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez
ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego.
Powyższe postanowienia nie naruszają jednak w żaden sposób prawa państwa do
wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu
korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia
uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych. W skład mienia
chronionego przez art. 1 wchodzą zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchome, a
także ograniczone prawa rzeczowe, pozbawienie zatem osoby fizycznej lub prawnej
ograniczonego prawa rzeczowego możliwe jest tylko z przyczyn wskazanych w
omawianym przepisie. Wynika z niego, że dopuszczalne jest pozbawienie
własności ze względu na użyteczność publiczną, z zachowaniem warunków
przewidzianych przez prawo oraz wyprowadzanych z zasad ogólnych prawa
międzynarodowego. Z przepisu tego wynika również prawo regulacji korzystania z
mienia zgodnie z interesem ogólnym lub w celu zapewnienia uiszczania podatków
bądź innych należności albo grzywien.
W stanie sprawy (art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) nie ma podstaw do
przyjęcia istnienia przesłanek zezwalających na tego typu ingerencję przy braku
zabezpieczenia interesów wierzycieli hipotecznych oraz ochrony praw nabytych,
zwłaszcza że różnicując sytuację prawną wierzycieli godziłaby ona w zasadę
równości i sprawiedliwości. (...)
Przyjęty w Konstytucji poziom ochrony własności odpowiada standardom
europejskim (art. 20, 21, 64 i 165). W myśl art. 21 ust. 1, Rzeczpospolita Polska
chroni własność i prawo dziedziczenia. Przepis ten należy do podstawowych zasad
ustrojowych, a zagwarantowanie ochrony własności jest konstytucyjną powinnością
państwa. Z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że powinność ta
powinna być urzeczywistniana zarówno przez działanie o charakterze
prawodawczym, jak i faktyczne czynności organów państwa, mające za przedmiot
dobra stanowiące własność określonego podmiotu. Na gruncie art. 21 Konstytucji
termin „własność” występuje jako synonim mienia. Takie szerokie konstytucyjne
rozumienie własności nie tylko pozwala na spełnienie określonych funkcji
polityczno-ustrojowych, lecz wyznacza także zakres oraz kierunek działań
prawodawczych, a także sposób wykładni i stosowania prawa. Powyższe wywody
odnieść należy do powołanych w kasacji przepisów Konstytucji i wyników analizy z
punktu widzenia dyrektyw postępowania wynikających z modelu demokratycznego
państwa prawnego (at. 2 Konstytucji) oraz z zasad wyrażanych wprost w
Konstytucji lub też z niej wyprowadzanych.
Chybiony jest natomiast zarzut kasacji dotyczący naruszenia art. 12 Traktatu
Ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Stanowi on, że w zakresie zastosowana
Traktatu i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które on przewiduje,
zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową.
Przepis ten może być powoływany wyłącznie w odniesieniu do kryterium
przynależności państwowej, co potwierdzają dalsze – zawarte w art. 13, art. 3 ust. 2
i art. 141 – postanowienia Traktatu. Kwestionowany w kasacji art. 44 ust. 1 u.s.m.
zmierza do realizacji określonego w nim celu oddłużeniowego w odniesieniu do
spółdzielni mieszkaniowych, nie wprowadza jednakże kryterium przynależności
państwowej w odniesieniu do żadnego z podmiotów tego stosunku prawnego.
Omawiany art. 12 Traktatu o zakazie dyskryminacji – uznany za przejaw ogólnej
zasady równości, a nie za podstawę prawną zasady równości w ogóle – znajduje
zastosowanie tylko w dziedzinach w Traktacie uregulowanych. W literaturze
podkreśla się, że Traktat nie obowiązuje w sprawach wewnętrznych, obejmujących
jedno państwo członkowskie.
Powołany w kasacji art. 17 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
odpowiada – jak przyjmuje się w literaturze – standardom przyjętym w art. 1 ust. 1
Protokołu do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Wskazuje on, że każda osoba ma prawo do władania, używania, dysponowania i
przekazania w drodze spadku swego mienia nabytego zgodnie z prawem. Nikt nie
może być pozbawiony swego mienia, chyba że w interesie publicznym, w
przypadkach i na warunkach przewidzianych w ustawie, za uczciwym
odszkodowaniem, wypłaconym we właściwym terminie. Korzystanie z własności
może podlegać regulacji ustawowej, jeśli jest to konieczne ze względu na interes
ogólny. Nie stanowiąc podstawy prawnej rozstrzygnięcia, Karta stanowi materiał
pomocniczy i jest traktowana, także we orzecznictwie europejskim, jako wskazówka
interpretacyjna.
Przepis art. 44 ust. 4 u.s.m. stanowi wyjątek od zasady wygaszania hipotek i
znajduje zastosowanie wówczas, gdy ustanowienie odrębnej własności lokali
następuje jednocześnie na rzecz wszystkich członków spółdzielni. Uzasadnienie
zaskarżonego postanowienia nie pozwala na przyjęcie, aby sytuacja w tym
przepisie opisana spełniona została w chwili wydania rozstrzygnięcia przez Sąd
Okręgowy. Uzasadnienie to wyklucza, aby przepis art. 44 ust. 4 u.s.m. stanowił
podstawę zapadłego i kwestionowanego postanowienia. Obie zatem postaci
naruszenia prawa materialnego przewidziane w art. 3931
pkt 1 k.p.c. nie wchodzą w
rachubę i tym samym kasacja i jej zarzuty – we wskazanym zakresie – nie
wymagają rozważenia oraz oceny ich zasadności.
Z powyższych przyczyn należało orzec, jak w sentencji (art. 39313
k.p.c.).