Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 sierpnia 2005 r.
II UK 16/05
Nadmierne podwyższenie wynagrodzenia pracownika może być w zakre-
sie prawa ubezpieczeń społecznych ocenione jako dokonane z zamiarem nad-
użycia prawa do świadczeń.
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 sierpnia 2005 r. sprawy
z odwołania Magdaleny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w . z udziałem H. Spółki z o.o. w W. o składki, na skutek kasacji ubezpieczonej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 października 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W. ustalił, że ubezpieczona
Magdalena P. i jej mąż Adam P. są udziałowcami Spółki z o.o. „H.” i od dnia 10
sierpnia 2001 r. podlegają ubezpieczeniu jako zatrudnieni w niej pracownicy. Mag-
dalena P. została zgłoszona do ubezpieczenia społecznego z tytułu zatrudnienia na
stanowisku prezesa Spółki w wymiarze połowy etatu z podstawą wymiaru składki
równą wynagrodzeniu miesięcznemu w kwocie 380 zł brutto. W takiej też kwocie
ustalono wynagrodzenie jej męża, prowadzącego finanse przedsiębiorstwa. Anek-
sem do umowy o pracę, od dnia 1 września 2002 r. wymiar czasu pracy ubezpieczo-
nej został zwiększony do pełnego etatu, a wynagrodzenie zasadnicze do kwoty 7.500
zł, które z premią ustaloną na kwotę 2.500 zł wyniosło 10.000 zł. Od dnia 31 grudnia
2002 r. wynagrodzenie męża ubezpieczonej podwyższono do kwoty 400 zł. Od dnia
1 grudnia 2002 r. do urodzenia dziecka w dniu 15 kwietnia 2003 r. ubezpieczona ko-
rzystała ze zwolnienia lekarskiego od pracy. Decyzją z dnia 18 kwietnia 2003 r. organ
ubezpieczeń społecznych na podstawie art. 58 § 1 i 3 k.c. stwierdził nieważność po-
2
stanowień zmieniających dotychczasową treść umowy o pracę Magdaleny P. i ustalił
jako wysokość podstawy wymiaru składki przychód w kwocie pierwotnie zgłoszonej.
Wyrokiem z dnia 15 grudnia 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie zmienił tę decyzję, przyjmując za podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenia społeczne Magdaleny P. od dnia 1 września 2002 r. do
dnia 30 listopada 2002 r. przychód w kwocie 10.000 zł uzyskiwany przez nią z tytułu
zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w wymiarze pełnego etatu. Uznał, że
oświadczenie zmieniające warunki pracy i płacy ubezpieczonej nie zostało złożone
dla pozoru (art. 83 § 1 k.c.) ani celem obejmującej je czynności prawnej nie było
obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.). Po ustaleniu, że spółka dysponowała odpowiednimi
środkami, uznał, że kondycja finansowa przedsiębiorstwa uzasadniała podwyżkę
płac i nie podzielił stanowiska organu ubezpieczeń społecznych, że wyłącznym ce-
lem sporządzenia aneksu do umowy o pracę było uzyskanie wyższych świadczeń z
ubezpieczenia społecznego. Wskazał na brak stanowiska Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych odnośnie do zmiany wymiaru czasu pracy ubezpieczonej.
Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 27 października 2004 r.
uwzględnił apelację organu ubezpieczeń społecznych i zmienił zaskarżony nią wyrok
przez oddalanie odwołania. Po analizie dowodów zebranych w sprawie nie zgodził
się poglądem Sądu pierwszej instancji o decydującym dla podwyższenia wynagro-
dzenia znaczeniu kondycji finansowej przedsiębiorstwa, przewidywanej po dniu 1
września 2002 r., ani o braku argumentów prowadzących do zakwestionowania za-
sadności zwiększenia wymiaru czasu pracy ubezpieczonej. Zważył, że gdyby sytua-
cja wymagała zmiany umowy o pracę ubezpieczonej, to - w związku z pozytywnym
rokowaniem co do zysków przedsiębiorstwa - potrzeba taka dotyczyłaby także jej
męża. Według Sądu drugiej instancji, przeszeregowanie ubezpieczonej od dnia 2
września 2002 r. miało na celu wyłącznie uzyskanie wyższych świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego w związku z ciążą i porodem - zasiłków chorobowych i macie-
rzyńskich. Sąd podkreślił, że ubezpieczona nie udowodniła potrzeby świadczenia
pracy w pełnym wymiarze czasu i faktycznego jej wykonywania, lecz gdyby nawet to
wykazała, to za niebudzące wątpliwości można by uznać podwyższenie jej wynagro-
dzenia tylko do kwoty przyznanej jej mężowi. Jako podstawę prawną orzeczenia Sąd
drugiej instancji powołał art. 58 § 1 k.c., stwierdzający, że czynność prawna
sprzeczna z ustawą lub mająca na celu obejście ustawy jest nieważna.
3
W kasacji ubezpieczona wniosła o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania lub jego zmianę przez oddalenie apelacji, wskazując jako
podstawy naruszenie art. 233 k.p.c., przez przyjęcie celu zawarcia aneksu do umowy
o pracę jako prowadzącego do obejścia prawa, oraz naruszenie prawa materialnego
- art. 3531
k.c., art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a. w związku z art. 123 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych i w związku z art. 29 k.p., ze wskazaniem na brak kompetencji
organu ubezpieczeń społecznych do orzekania o nieważności umów o pracę. Skar-
żąca w ramach tej podstawy wskazała również na naruszenie art. 58 § 1 k.c., przez
przyjęcie, że aneks do umowy o pracę został podpisany w celu obejścia prawa oraz
art. 6, 8 i art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art.
1, 4, 29 i 40 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubez-
pieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, podnosząc, że podstawą
odmowy wypłaty świadczeń może być tylko zarzut, iż pracownik nie wykonywał rze-
czywiście pracy, a nie - jak błędnie przyjął Sąd - fakt otrzymywania wyższego wyna-
grodzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Argumenty podniesione kasacji były przedmiotem rozważań Sądu Najwyższe-
go przy podejmowaniu uchwały w dniu 27 kwietnia 2005 r. (II UZP 2/05, dotychczas
niepublikowanej), w której stwierdzono dopuszczalność dokonywania przez organ
ubezpieczeń społecznych kontroli i zakwestionowania wysokości wynagrodzenia sta-
nowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okolicz-
ności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z
prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art.
58 k.c.). W uchwale tej Sąd Najwyższy - na gruncie art. 3531
k.c., który ma odpowied-
nie zastosowanie do stosunku pracy (art. 300 k.p.) - sformułował tezę, że autonomia
stron umowy w kształtowaniu jej postanowień podlega ochronie jedynie w ramach
wartości uznawanych i realizowanych przez system prawa, a strony obowiązuje nie
tylko respektowanie własnego interesu jednostkowego, lecz także wzgląd na interes
publiczny. Uznał, że wymaganie, by treść stosunku pracy lub jego cel nie sprzeciwiał
się właściwości (naturze) tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecz-
nego, nie jest sprzeczne z zasadami prawa pracy (por. art. XII § 3 p.w.k.c.).
4
Stanowisko to przeniósł na grunt prawa ubezpieczeń społecznych, w którym
ustalanie podstawy wymiaru składki z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy
oparte jest na zasadzie określonej w art. 6 ust. 1 i art. 18 ust. 1 w związku z art. 20
ust. 1 i art. 4 pkt 9, z zastrzeżeniem art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), i stwierdził,
że przepisy art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z
art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) oraz z przepisami roz-
porządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia eme-
rytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) muszą być uzupełnione w ramach
systemu prawnego stwierdzeniem, że podstawę wymiaru składki ubezpieczonego
będącego pracownikiem może stanowić wyłącznie wynagrodzenie godziwe, a więc
należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe i sprawiedliwe, zachowujące ce-
chy ekwiwalentności względem pracy.
Zdaniem Sądu Najwyższego, nie do przyjęcia jest pogląd, że ubezpieczony
„przychodzi” do ubezpieczenia z kwotą wynagrodzenia ustaloną w drodze umowy lub
przepisów płacowych, które - jako podstawa wymiaru składki - nie może być weryfi-
kowane w inny sposób, jak tylko wynikający z przepisów ustaw ubezpieczeniowych.
Umowa o pracę wywołuje skutek nie tylko bezpośredni, ustalający wzajemne sto-
sunki między pracownikiem i pracodawcą, lecz także dalszy, gdyż umówione wyna-
grodzenie za pracę kształtuje również stosunek ubezpieczenia społecznego; określa
wysokość składki ubezpieczeniowej i w konsekwencji prowadzi do uzyskania świad-
czeń na odpowiednim do niej poziomie.
Należy stanowczo stwierdzić, że ochronna funkcja prawa pracy nie zabezpie-
cza wystarczająco interesu ogólnego chronionego w ramach stosunku ubezpieczenia
społecznego i że ocena tych postanowień umowy może być dokonywana także z
punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych. Co więcej, „godziwość” wynagro-
dzenia w prawie ubezpieczeń społecznych zyskuje jeszcze dodatkowy walor aksjolo-
giczny. Istnieje w nim znacznie mocniejsza niż w prawie pracy bariera działania w
ramach prawa, oparta na wymagającym ochrony interesie publicznym i zasadzie so-
lidarności ubezpieczonych. W ich świetle nadmiernemu uprzywilejowaniu płacowemu
pracownika, które w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 3531
k.c., w prawie
ubezpieczeń społecznych można przypisać - w okolicznościach każdego konkretne-
5
go wypadku - zamiar nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Alimenta-
cyjny charakter świadczeń i zasada solidaryzmu wymagają bowiem, by płaca, stano-
wiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki, nie była ustalana ponad granicę
płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie, by rażąco przeno-
siła ekwiwalenty jej wkład pracy, a składka w rezultacie przekładała się na świadcze-
nie w kwocie nienależnej. Wynika to z przekonania, że choć przepisy prawa ubezpie-
czeń społecznych literalnie odnoszą wysokość składek do wypłaconego wynagro-
dzenia, w rzeczywistości odwołują się do odpowiedniości przełożenia tytułu ubezpie-
czenia - pracy i uzyskanej za nią należnej płacy na składki w ramach społecznego
poczucia sprawiedliwości w korzystaniu ze świadczeń z ubezpieczenia udzielanych
pracownikom z zasobów ogólnospołecznych.
Dostrzegając, że bez konieczności sięgnięcia do klauzuli generalnej zasad
współżycia społecznego prawo pozostałoby bezsilne wobec praktyki nieuzasadnio-
nego wydatkowania funduszy ubezpieczeniowych, Sąd Najwyższy w omawianej
uchwale stanął na stanowisku, że kontrola wynagrodzenia za pracę w aspekcie
świadczeń z ubezpieczenia społecznego - zarówno w zakresie zgodności z prawem,
jak i zasadami współżycia społecznego - może być prowadzona przez Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych, który stosownie do art. 86 ust. 2 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych, upoważniony jest do kontroli wykonywania zadań i obowiązków w
zakresie ubezpieczeń przez płatników składek. Kontrola ta obejmuje między innymi
zgłoszenie do ubezpieczenia oraz prawidłowość i rzetelność obliczenia, potrącenia i
płacenia składki. Oznacza to przyznanie Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kom-
petencji do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej po-
szczególnych postanowień i - w ramach obowiązującej go procedury - zakwestiono-
wania tych postanowień umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia, które pozostają
w kolizji z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia
prawa. Należy przy tym podkreślić, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest
ograniczony wyłącznie do zakwestionowania faktu wypłacenia wynagrodzenia w
ogóle lub we wskazanej kwocie ani tylko prawidłowości wyliczenia, lecz może ustalać
stosunek ubezpieczenia społecznego na ściśle określonych warunkach, będąc nie-
związanym nieważną czynnością prawną (w całości lub w części).
Realna możliwość takiej kontroli powstaje po przekazaniu przez płatnika ra-
portu miesięcznego, przedkładanego zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy. W raporcie
płatnik przedstawia między innymi dane o tytule ubezpieczenia i podstawie wymiaru
6
składek oraz dokonuje zestawienia należnych składek na poszczególne ubezpiecze-
nia. Dane te mogą być zakwestionowane zarówno przez ubezpieczonego, jak i przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy Zakład
Ubezpieczeń Społecznych może zakwestionować także wysokość wynagrodzenia
stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli oko-
liczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z
prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art.
58 k.c.). Oczywiście, stanowisko organu rentowego podlega kontroli sądowej w ra-
mach postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.
W stanie faktycznym sprawy, zgłoszenie do ubezpieczenia chorobowego do-
tyczyło zamierzonego krótkotrwałego wykonywania umowy o pracę za bardzo wyso-
kim wynagrodzeniem, które nawet nie zostało wypłacone za okres 6 miesięcy kalen-
darzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy (art.
36 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-
czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, przed jego zmianą dokonaną
przez art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r., Dz.U. Nr 10, poz.71), w związku z
czym przeciętny stosunek wysokości świadczenia do wniesionej składki pozostał w
oderwaniu od ustawowych regulatorów sprawiedliwego rozłożenia kosztów świad-
czeń przez odniesienie do czasu opłacania składek. Fakty łączące się ze zmianą
treści umowy o pracę wiążącej ubezpieczoną ze Spółką mogły uzasadniać uznanie
aneksu z dnia 1 września 2002 r. za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
nacechowany zamiarem wyłudzenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Wprawdzie tej okoliczności Sąd drugiej instancji nie rozważał, lecz jego orze-
czenie, mimo błędnego stwierdzenia zamiaru obejścia ustawy przez strony umowy o
pracę, odpowiada prawu (art. 39312
zdanie drugie k.p.c.).
========================================