Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 października 2005 r.
III PK 82/05
Pracownik, który odwołał się od wypowiedzenia umowy o pracę, złożo-
nego na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczą-
cych zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.),
kwestionując istnienie przyczyny wypowiedzenia, powinien liczyć się z obo-
wiązkiem zwrotu odprawy z art. 8 tej ustawy (art. 409 k.c. w związku z art. 300
k.p.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 paździer-
nika 2005 r. sprawy z powództwa Przedsiębiorstwa Spedycji Międzynarodowej C.H.
W. SA w W. przeciwko Barbarze S. o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie
z dnia 10 marca 2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy w Rzeszowie, w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Spe-
dycji Międzynarodowej C.H. W. SA z siedzibą w W. przeciwko Barbarze S., zaskar-
żonym wyrokiem oddalił apelację pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 24 listopada 2004 r. [...],
utrzymującego nakaz zapłaty, zgodnie z którym pozwana miała zapłacić na rzecz
powoda kwotę 10.275 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 16 marca 2003 r.
tytułem zwrotu nienależnie otrzymanej odprawy pieniężnej oraz kwotę 2.619,80 zł
tytułem zwrotu kosztów procesu.
2
W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przejął jako własne ustalenia
faktyczne poczynione w postępowaniu w pierwszej instancji oraz podzielił ich prawną
kwalifikację.
W dniu 4 czerwca 2002 r. pozwany wypowiedział powódce umowę o pracę na
podstawie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania
z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm., dalej nazywana ustawą o zwolnie-
niach grupowych) i wypłacił we wrześniu 2002 r. odprawę pieniężną w wysokości
10.275 zł.
W dniu 11 czerwca 2002 r. pozwana wystąpiła przeciwko powodowi z żąda-
niem wypłaty odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o
pracę. Sąd, podzielając jej argumentację, uznał, że przyczyna wypowiedzenia była
nierzeczywista, mało konkretna, a zamiar zwolnienia został nieprawidłowo skonsul-
towany ze związkiem zawodowym. Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2002 r. [...] zasądził
zatem od Przedsiębiorstwa na rzecz pozwanej w niniejszej sprawie odszkodowanie
w kwocie 10.275 zł. Wskutek tego powód uznał, że wypłacona odprawa stała się nie-
należna. Wezwał więc pozwaną do zawarcia ugody i zaproponował zarachowanie
wcześniej wypłaconej odprawy w poczet należnego odszkodowania. Ponieważ po-
zwana nie przystała na te warunki i zagroziła wszczęciem postępowania egzekucyj-
nego, to strona powodowa wypłaciła należne odszkodowanie.
W ocenie Sądu Okręgowego odprawa wypłacona powódce była świadczeniem
nienależnym, albowiem brak było jakichkolwiek podstaw do stosowania w przedmio-
towej sprawie ustawy o zwolnieniach grupowych. Do rozwiązania z pozwaną umowy
o pracę nie doszło bowiem z przyczyn określonych w jej art. 1 ust. 1. Biorąc pod
uwagę, że w prawie pracy konstrukcja bezwzględnej nieważności czynności praw-
nych zmierzających do rozwiązania stosunku pracy nie jest akceptowana, każde,
nawet najbardziej niedorzeczne wypowiedzenie umowy o pracę wywołuje skutek,
dopóki nie zostanie ono podważone na drodze sądowej. Dlatego też początkowo
strona pozwana była zobowiązana do wypłaty należnej odprawy, mimo że przyczyny,
które wskazywała, okazały się w istocie nieprawdziwe. Owa podstawa świadczenia
odpadła jednak z chwilą uprawomocnienia się wyroku zasądzającego odszkodowa-
nie na rzecz strony pozwanej. Występując z przedmiotowym żądaniem przyjmowała
ona, że wypowiedzenie nie jest zasadne, a przyczyny w nim wskazane nierzeczywi-
ste.
3
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku złożyła pozwana. Zaskarżając go w
całości, zarzuciła naruszenie prawa materialnego: 1) art. 8 ust. 1 ustawy o zwolnie-
niach grupowych w związku z art. 405 k.c., poprzez przyjęcie, że wypłacona odprawa
pieniężna jest, z uwagi na stwierdzenia zawarte w późniejszym uzasadnieniu wyroku
Sądu Rejonowego w Rzeszowie z dnia 16 grudnia 2002 r., świadczeniem nienależ-
nym; 2) art. 409 k.c., wyrażające się w przyjęciu, że pozwana wyzbywając się korzy-
ści w postaci odprawy pieniężnej wypłaconej jej dobrowolnie przez powoda powinna
była już w momencie jej otrzymania liczyć się z obowiązkiem zwrotu; 3) art. 411 pkt
1, 2 i 4 k.c., przez nieuwzględnienie, że wypłacenie odprawy pieniężnej nastąpiło do-
browolnie przez powoda w dniu 26 września 2002 r., a więc w czasie wyraźnie po-
przedzającym wydanie wyroku z dnia 16 grudnia 2002 r. przez Sąd Rejonowy, od
wydania którego można byłoby hipotetycznie mówić o wierzytelności powoda z tytułu
rzekomo nienależnej wypłaty świadczenia przez pracodawcę oraz że spełnienie
świadczenia w formie odprawy pieniężnej należy uznać w obliczu celu, na jaki po-
zwana ją zużyła - będąc osobą bezrobotną - za zgodne z zasadami współżycia spo-
łecznego.
Zdaniem skarżącej w sprawie zachodzi potrzeba zapewnienia jednolitej wy-
kładni przepisów art. 8 ustawy o zwolnieniach grupowych w związku z art. 405 i 409
k.c., co w szczególności dotyczy sytuacji, w której „pracownik zgodnie z obowiązują-
cym prawem odwołał się od wypowiedzenia umowy o pracę, uzyskał korzystne dla
siebie rozstrzygnięcie i należne odszkodowanie, a potem żąda się od niego zwrotu
wypłaconych świadczeń jako nienależnych, choćby nawet je zużył, co czyni z wypła-
conej odprawy rodzaj świadczenia „na próbę”. Ponadto konieczne jest zapewnienie
jednolitej linii w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zakresie odpraw pieniężnych i
udzielenie odpowiedzi na pytanie: „czy zasadność ich wypłat może być uzależniona
od realizowania przez pracodawców bądź odstąpienia przez nich od realizacji pier-
wotnych zamiarów dotyczących redukcji zatrudnienia, mimo że zostały one wcześniej
pracownikowi zakomunikowane jako przyczyny dokonanego wypowiedzenia.”
Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonych wyroków Sądów obu instancji
oraz oddalenia powództwa i zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego za
wszystkie instancje, względnie uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji przy uwzględnieniu kosztów
dotychczasowego postępowania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Ponieważ zarzuty formułowane przez
skarżącą opierały się wyłącznie na naruszeniu prawa materialnego, to istota sporu
sprowadza się do rozważenia, czy skuteczne zakwestionowanie przez pracownika w
postępowaniu sądowym przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę, którymi zdaniem
pracodawcy były okoliczności, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach
grupowych, może uzasadniać zwrot odprawy, wypłaconej wcześniej przez praco-
dawcę. Konieczne jest rozstrzygnięcie, czy pozwana miała prawo do odprawy pie-
niężnej oraz czy musiała liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu.
Wypowiedzenie umowy o pracę dokonane przez pracodawcę wbrew wyma-
ganiom przewidzianym w przepisach prawa pracy jest czynnością wadliwą. Dokona-
nie takiej czynności związane jest z określonymi sankcjami. W prawie pracy jest jed-
nak regułą, że wadliwe wypowiedzenie wywołuje skutek prawny, co oznacza, że na-
wet gdyby pracodawca dokonał wypowiedzenia bez uzasadnionej przyczyny, co
miało miejsce w niniejszej sprawie, to i tak doprowadzi ono do rozwiązania umowy o
pracę, a co więcej zaktualizuje - biorąc pod uwagę wskazane przez pracodawcę
przyczyny wypowiedzenia (art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych) - obowią-
zek wypłaty odprawy. Ewentualna weryfikacja takiego oświadczenia możliwa jest
więc wyłącznie w drodze sądowego rozpatrzenia odwołania złożonego przez pra-
cownika. Na gruncie prawa pracy nie występuje zatem ochrona trwałości stosunku
pracy z mocy prawa, w oparciu o sankcję nieważności bezwzględnej, lecz ochrona,
która uruchamiana jest dopiero wskutek odwołania się przez pracownika do sądu
pracy. Stąd też pracownik występujący z żądaniem uznania złożonego wypowiedze-
nia za nieuzasadnione lub niezgodne z prawem domaga się w istocie wzruszenia
jego podstawy i usunięcia wywołanego przezeń skutku. Ponieważ w przedmiotowej
sprawie pozostaje poza sporem, że złożone przez pracodawcę wypowiedzenie
umowy o pracę ze względu na brak przyczyn, o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy
o zwolnieniach grupowych było nieuzasadnione, to konsekwencją tego była bezpod-
stawna wypłata odprawy (por. art. 8 tej ustawy). Tym samym prawomocny wyrok są-
dowy zasądzający odszkodowanie z tego tytułu przesądza o zakwalifikowaniu wypła-
conej odprawy jako świadczenia nienależnego, co w przypadku żądania zwrotu po-
zwala, wobec nieuregulowania tej kwestii w przepisach Kodeksu pracy, na zastoso-
5
wanie odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p. w związku z art.
405 i nast. k.c.).
Pozostaje zatem również do rozważenia, czy pozwana miała obowiązek
zwrotu odprawy pieniężnej. Zgodnie bowiem z art. 409 k.c. obowiązek wydania ko-
rzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub
utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści
lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Okoliczności faktycz-
ne, leżące u podstaw niniejszego sporu, a w szczególności chronologia wydarzeń,
jakie miały miejsce w związku z wypłatą odprawy i wystąpieniem przez pozwaną o
odszkodowanie z tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę, prowadzą do
jednoznacznego wniosku, że pozwana powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu
odprawy. Skarżąca wystąpiła bowiem przeciwko powodowi w czerwcu 2002 r., a od-
prawa została jej wypłacona trzy miesiące później. Żądając zatem prawnej ochrony
już w tym momencie powinna była wiedzieć, że skuteczne zakwestionowanie poda-
nych przyczyn wypowiedzenia, prowadzi do odpadnięcia podstawy do wypłaty tej
odprawy.
Odszkodowanie z tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę na
podstawie art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych (podobnie, jak uznanie wypowie-
dzenia za bezskuteczne czy przywrócenie do pracy) i odprawa pieniężna wypłacana
z tytułu zwolnień grupowych to dwie odrębne instytucje prawne, a prawo do nich po-
wstaje w ściśle określonych przypadkach. Z logicznego punktu widzenia pomiędzy
zakresami zastosowania obu regulacji zachodzi relacja alternatywy rozłącznej. Jeśli
bowiem pracodawca rozwiązał umowę na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy o zwolnie-
niach grupowych i przyczyny wypowiedzenia są prawdziwe, to powstaje obowiązek
zapłaty odprawy. W takiej sytuacji pracownik nie nabywa prawa do odszkodowania z
tytułu nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę z tej przyczyny. Jeśli zaś przy-
czyny, o których mowa w powołanej regulacji są nieprawdziwe, to wówczas pracow-
nik nabywa uprawnienia, o których mowa w art. 45 k.p., tracąc jednocześnie prawo
do świadczeń na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych. Mimo zasądzenia na
rzecz pracownika odszkodowania, odprawa nie staje się świadczeniem nienależnym
wówczas, gdy istniała przyczyna z art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, a od-
szkodowanie zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowiedzenia.
Niniejsza konstatacja pozostaje w zgodzie z dotychczasowym orzecznictwem
Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 3 marca 2005 r. (I PK 192/04, niepublikowany),
6
stwierdzono bowiem, że pracownik, który od organu rentowego oraz pracodawcy, a
więc dwukrotnie, pobrał jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy,
obowiązany jest je zwrócić pracodawcy działającemu w błędnym przekonaniu o obo-
wiązku świadczenia i nie może się od tej powinności uwolnić zarzutem, że przy doło-
żeniu należytej staranności pracodawca mógł dany wypadek prawidłowo zakwalifi-
kować pod względem faktycznym i prawnym. Tym samym uznano, że nawet pozo-
stawanie pracodawcy w błędnym przekonaniu co do obowiązku wypłaty określonego
świadczenia nie zwalania pracownika z obowiązku jego zwrotu, jeśli okazało się, że
jest ono nienależne.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39814
k.p.c.
jak w sentencji.
========================================