Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 października 2005 r.
II UK 41/05
Przepis art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) nie upoważ-
nia do objęcia rolniczym ubezpieczeniem społecznym osoby prowadzącej dzia-
łalność gospodarczą, która stała się rolnikiem w trakcie prowadzenia tej dzia-
łalności.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy. po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 października 2005 r.
sprawy z wniosku Ireneusza M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w K. o ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzenia działalności gospo-
darczej, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z dnia 5 listopada 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 3 czerwca 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
K. stwierdził obowiązek podlegania Ireneusza M. ubezpieczeniu społecznemu z ty-
tułu prowadzenia działalności gospodarczej od lipca 1996 r.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie z dnia 22
czerwca 2004 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawca od 12 czerwca 1996 r. prowadzi
działalność ubezpieczeniową jako agent ubezpieczeniowy. Od 28 listopada 1997 r.
jest dzierżawcą gospodarstwa rolnego. Pismem z dna 2 grudnia 1997 r. Kasa Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział w K. powiadomiła wnioskodawcę o obo-
wiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników o ile nie podlega on innemu
ubezpieczeniu. W dniu 10 stycznia 1998 r. wnioskodawca złożył wniosek o objęcie
2
go ubezpieczeniem społecznym rolników przedkładając decyzję Urzędu Gminy w S.
o wykreśleniu wpisu o prowadzeniu działalności gospodarczej. W związku z tym
decyzją z dnia 12 stycznia 1998 r. został objęty ubezpieczeniem społecznym rolni-
ków, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w K. decyzją z dnia 21 stycznia
1998 r. stwierdził, że od 9 stycznia 1998 r. wnioskodawca nie podlega ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (gastronomia i agencja
ubezpieczeniowa). Następnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych otrzymał z Urzędu
Skarbowego w S. informację, że wnioskodawca od 1 lipca 1996 r. do 19 października
2001 r. nieprzerwanie prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą wykazując
przychody z tego tytułu. Działalność z tytułu usług transportowych została zgłoszona
do ewidencji działalności gospodarczej 28 listopada 1997 r. i wykreślona 19 paź-
dziernika 2001 r. Na podstawie tych informacji została wydana zaskarżona decyzja.
Wnioskodawca twierdził w odwołaniu, że nie podjął działalności z zakresu usług
transportowych, a wykazywane dochody pochodziły z pośrednictwa ubezpieczenio-
wego. Wnioskodawca przyznał, że od 1 lipca 1996 r. jest agentem ubezpieczenio-
wym. Zgodnie z art. 37e ust. 1 i 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubez-
pieczeniowej (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.) agentem ubez-
pieczeniowym jest osoba fizyczna upoważniona przez zakład ubezpieczeń do stałe-
go zawierania umów w imieniu i na rzecz tego zakładu lub pośredniczenia przy za-
wieraniu umów. W ust. 4 tego artykułu określa się, że agent ubezpieczeniowy nie
będący osobą prawną prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu art. 2 ust. 1
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324
ze zm.). W związku z tym unormowaniem wnioskodawca podlegał obowiązkowi
ubezpieczenia na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.).
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca podniósł zarzut, że prowadzenie
pośrednictwa ubezpieczeniowego nie było działalnością gospodarczą rodzącą obo-
wiązek ubezpieczenia z tego tytułu, a ponadto przepis art. 5a ustawy z dnia 10 grud-
nia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr
7, poz. 25 ze zm.) pozwalał na objęcie go ubezpieczeniem społecznym rolników na-
wet w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej.
Wyrokiem z dnia 5 listopada 2004 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Gdańsku oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowy
3
pogląd prawny Sądu pierwszej instancji. Stwierdził, że zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą oraz ich rodzin obowiązkowemu ubezpieczeniu społecz-
nemu określonemu tą ustawą podlegały osoby fizyczne mające obywatelstwo pol-
skie, prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą na podstawie upraw-
nień określonych w przepisach szczególnych. W zakresie działalności agentów
ubezpieczeniowych szczególne regulacje zawierał przepis art. 37e ustawy z dnia 28
lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej. W myśl ust. 2 i 3 tego przepisu działal-
ność agencyjna wykonywana przy pomocy osób fizycznych była uzależniona od uzy-
skania przez nie uprawnień wydawanych przez organ nadzoru w postaci zezwolenia
na wykonywanie czynności agenta. Zgodnie z art. 10 pkt 4 ustawy z dnia 23 grudnia
1988 r. o działalności gospodarczej działalność agenta ubezpieczeniowego nie wy-
magała zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, gdyż jej podjęcie było
uzależnione od uzyskania zezwolenia. Do wnioskodawcy nie miał zastosowania
przepis art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który pozwala na kon-
tynuowanie rolniczego ubezpieczenia społecznego rolnikowi podejmującemu działal-
ność gospodarczą, gdyż podjął on działalność rolniczą później niż pozarolniczą
działalność gospodarczą. W okresie prowadzenia działalności rolniczej miał do niego
zastosowanie ustawowy prymat ubezpieczenia społecznego osób prowadzących
działalność gospodarczą, obowiązujący w przypadku zbiegu tytułów ubezpieczenia,
a wynikający z art. 2 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą. Po utracie mocy obowiązującej tej ostatniej ustawy od 1
stycznia 1999 r. wnioskodawca był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem emerytal-
nym i rentowym z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej na podstawie art. 6
ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Był więc objęty
inny ubezpieczeniem, o którym mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, co wyłączało go z ubezpieczenia rolniczego.
Wyrok ten zaskarżył kasacją wnioskodawca przytaczając jako jej podstawę
naruszenie prawa materialnego „przez błędną jego wykładnię, a w szczególności: a.
naruszenie przepisu art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin w
brzmieniu z dnia 9 stycznia 1998 r. polegające na przyjęciu, że podjęcie przez osobę
prowadzącą rolniczą działalność gospodarczą, pozarolniczej działalności gospodar-
4
czej na podstawie uprawnień określonych w przepisach szczególnych powoduje z
mocy prawa obowiązek ubezpieczenia społecznego na podstawie ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin pod-
czas gdy z treści art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników wynika, że w przypadku podlegania ubezpieczeniu na podstawie
przedmiotowej ustawy podjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej przy spełnie-
niu przesłanek wskazanych w tym przepisie nie wywołuje takich skutków, b. naru-
szenie art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
polegające na przyjęciu, że podjęcie przez osobę podlegającą nieprzerwanie co naj-
mniej rok ubezpieczeniu na podstawie przedmiotowej ustawy, pozarolniczej działal-
ności gospodarczej oznacza z mocy prawa obowiązek ubezpieczenia na podstawie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i
ich rodzin”. W związku z tymi zarzutami wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku, po-
przedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji oraz decyzji organu rentowego i
stwierdzenie, że wnioskodawca nie podlega ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej od miesiąca lipca 1996 r. W uzasadnieniu
kasacji podniósł, że został objęty ubezpieczeniem od 9 stycznia 1998 r. na podstawie
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. „Jako osoba podlegająca ubezpiecze-
niu społecznemu na podstawie przedmiotowej ustawy w oparciu o przepis art. 5a
podjął pozarolniczą działalność gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozosta-
jąc w stosunku służbowym. Działając w zaufaniu do przepisów ustawy podjął działal-
ność w postaci pośrednictwa ubezpieczeniowego, bowiem taka działalność gospo-
darcza nie wymagała od niego zatrudnienia na podstawie stosunku pracy i nie powo-
dowała powstania stosunku służbowego. Z treści art. 5a jednoznacznie wynikało, że
podjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej, przy spełnieniu przesłanek wymie-
nionych w przepisie skutkować będzie dalszym podleganiem ubezpieczeniu z mocy
przedmiotowej ustawy. W takiej sytuacji wydanie decyzji o podleganiu z mocy prawa
obowiązkowemu ubezpieczeniu na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
osób prowadzących działalność gospodarczą i ich rodzin jest dla skarżącego krzyw-
dzące. Skarżący działał w zaufaniu do przepisów ustawy, na podstawie której podle-
gał ubezpieczeniu społecznemu. Treść przepisu 5a wprowadziła skarżącego w błąd.
Przepis ten jednoznacznie dopuszcza podjęcie dodatkowej działalności gospodarczej
bez konsekwencji w zakresie podlegania ubezpieczeniu na podstawie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Skarżący nie mógł przypuszczać, że w syste-
5
mie prawnym jest także przepis sprzeczny z unormowaniem art. 5a. Dokonanie
prawidłowej interpretacji obu przepisów wymaga ogromnej wiedzy fachowej, której
nie posiada. Skarżący nie może jednak ponosić negatywnych konsekwencji wprowa-
dzania przez ustawodawcę sprzecznych przepisów, w jednolitym jak należy oczeki-
wać systemie prawnym. Na marginesie rozważań na temat wzajemnych relacji po-
między zaskarżonymi przepisami pojawia się zagadnienie wykładni art. 1 ust. 1 pkt 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą i
ich rodzin. Wyjaśnienie tego zagadnienia jest konieczne w odniesieniu do praktyk
organów administracji prezentowanych w decyzjach w przedmiotowej sprawie. Orga-
ny wydające decyzje w przedmiotowej sprawie stały na stanowisku, że dla spełnienia
przesłanek tego przepisu wystarczające jest samo formalne dokonanie wpisu do
ewidencji działalności gospodarczej bez faktycznego podjęcia tej działalności. Kwe-
stia ta budzi jednak poważne wątpliwości interpretacyjne i dlatego wykładnia tego
przepisu winna zostać doprecyzowana”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 1 ust. 1 nieobowiązującej już ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o
ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin stanowił, że obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu określonemu
ustawą podlegają osoby fizyczne mające obywatelstwo polskie, prowadzące na wła-
sny rachunek działalność gospodarczą na podstawie: 1) wpisu do ewidencji działal-
ności gospodarczej lub koncesji, określonych w przepisach o działalności gospodar-
czej, 2) uprawnień określonych w przepisach szczególnych. Za podstawę podlegania
przez wnioskodawcę ubezpieczeniu społecznemu na podstawie tego przepisu oba
Sądy przyjęły prowadzenie przez niego działalności w charakterze agenta ubezpie-
czeniowego od 12 czerwca 1996 r. nieprzerwanie do daty wydania zaskarżonej de-
cyzji. Działalność ta nie podlegała wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej,
lecz była prowadzona na podstawie uprawnień określonych w przepisach ustawy o
działalności ubezpieczeniowej, tj. zezwolenia wydanego przez organ nadzoru ubez-
pieczeniowego. Prowadzenie przez wnioskodawcę okresowo działalności gospodar-
czej innego rodzaju, podlegającej wpisowi do ewidencji działalności gospodarczej,
nie było brane pod uwagę przy rozstrzygnięciu z uwagi na regulację zawartą w art. 1
ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospo-
6
darczą. Przepis ten stanowi, że w razie równoczesnego prowadzenia przez tę samą
osobę dwóch lub więcej rodzajów działalności określonej w ust. 1, podlega ona
ubezpieczeniu tylko z tytułu prowadzenia jednego rodzaju działalności. Podniesione
w uzasadnieniu kasacji wątpliwości co do zastosowania art. 1 ust. 1 w sytuacji, gdy
nie nastąpiło faktyczne rozpoczęcie działalności gospodarczej a jedynie dokonano
wpisu do ewidencji, nie korespondują z motywami zaskarżonego wyroku. Rozstrzy-
gnięcie oparte jest bowiem na niekwestionowanym przez wnioskodawcę fakcie pro-
wadzenia działalności agenta ubezpieczeniowego.
Nie jest także kwestionowany w kasacji zaprezentowany w zaskarżonym wy-
roku a oparty na przepisach ustawy o działalności ubezpieczeniowej pogląd prawny,
że agent ubezpieczeniowy jest osobą prowadząca działalność gospodarczą w rozu-
mieniu art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą. Ze sformułowania obu zarzutów można wnosić, że zda-
niem skarżącego nie podlega on ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących
działalność gospodarczą nie dlatego, że nie prowadził takiej działalności, lecz dlate-
go, że ubezpieczenie to jest wyłączone na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników wobec jednoczesnego podlegania rolniczemu ubezpieczeniu
społecznemu. Powoływanie się na sprzeczności w regulacjach zawartych w obu
ustawach nie ma żadnego uzasadnienia. Przepis art. 1 ust. 1 ustawy o ubezpiecze-
niu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą jest przepisem ogól-
nym określającym obowiązek ubezpieczenia społecznego z mocy prawa osób wy-
mienionych w tym przepisie. Jednocześnie ustawa zawiera przepisy wyłączające
obowiązek ubezpieczenia w stosunku do osób prowadzących działalność gospodar-
czą w określonych okolicznościach. I tak przepis jej art. 2 w ust. 1 wyłącza z obo-
wiązku ubezpieczenia osoby będące jednocześnie pracownikami i osoby objęte
odrębnymi przepisami w zakresie zaopatrzenia emerytalnego lub ubezpieczenia
społecznego oraz w ust. 2 osoby mające ustalone prawo do emerytury i renty. Wyłą-
czenie z ubezpieczenia osób objętych odrębnymi przepisami nie dotyczy rolników. W
tym zakresie przepis art. 2 ust. 2 stanowi, że osoby spełniające jednocześnie warunki
do objęcia ubezpieczeniem społecznym określonym ustawą i ubezpieczeniem spo-
łecznym rolników podlegają ubezpieczeniu określonemu w ustawie z zastrzeżeniem
przypadków określonych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Wyjąt-
kową sytuację, w której osoby prowadzące działalność gospodarczą mogą podlegać
ubezpieczeniu społecznemu rolników, reguluje przepis art. 5a ustawy o ubezpiecze-
7
niu społecznym rolników, natomiast zasadą jest wyłączenie z obowiązku rolniczego
ubezpieczenia społecznego osób spełniających warunki do objęcia innym ubezpie-
czeniem społecznym (art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3). Określenie wyjątków od zasady
ogólnej jest powszechnie przyjęte w legislacji i w takich wypadkach nie może być
mowy o jakiejkolwiek sprzeczności. Natomiast przepisy regulujące te wyjątki muszą
być interpretowane ściśle i stosowane tylko w przypadku spełnienia wszystkich okre-
ślonych w nich warunków.
Obowiązujący od 1 stycznia 1997 r. przepis art. 5a ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników stanowi, że rolnik lub domownik, który podlegając ubezpiecze-
niu w pełnym zakresie z mocy ustawy, nieprzerwanie co najmniej 1 rok podejmuje
pozarolniczą działalność gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w
stosunku służbowym, podlega nadal temu ubezpieczeniu. W dalszej części przepis
pozwala na podleganie rolnika innemu ubezpieczeniu społecznemu, jeżeli wyrazi
taką wolę w odpowiednim oświadczeniu. Przepis nie zawiera bezwzględnego obo-
wiązku podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników rolnika lub domownika,
który podejmuje prowadzenie działalności gospodarczej lecz pozostawia do wyboru
rolnika system ubezpieczenia. Możliwości skorzystania z rolniczego ubezpieczenia
społecznego ma rolnik podejmujący działalność gospodarczą. Musi to być osoba,
która przed podjęciem działalności gospodarczej była rolnikiem w rozumieniu art. 6
pkt 3 ustawy, a więc prowadziła działalność rolniczą jako posiadacz gospodarstwa
rolnego. Ponadto musiała w pełnym zakresie podlegać ubezpieczeniu społecznemu
rolników, to znaczy nie mogła być wyłączona z ubezpieczenia jako osoba podlegają-
ca innemu ubezpieczeniu społecznemu albo mająca ustalone prawo do emerytury
lub renty, przy czym ubezpieczenie to nie mogło trwać krócej niż jeden rok. Przepis
daje takiemu rolnikowi prawo do kontynuowania powstałego przed podjęciem działal-
ności gospodarczej rolniczego ubezpieczenia społecznego. Wnioskodawca nie speł-
nia żadnego z określonych w przepisie warunków. Podjął on bowiem prowadzenie
działalności gospodarczej w charakterze agenta ubezpieczeniowego w czerwcu 1996
r., kiedy nie był jeszcze posiadaczem gospodarstwa rolnego; objął je w posiadanie
28 listopada 1997 r. Po uzyskaniu statusu rolnika nie mógł być ubezpieczony w peł-
nym zakresie, gdyż obowiązkowe ubezpieczenie emerytalno-rentowe było wyłączone
z mocy art. 16 ust. 3 wobec podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu, podob-
nie jak wyłączone z mocy art. 7 ust.1 było ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie,
a jedynie dopuszczalne było ubezpieczenie na wniosek z tytułu wypadku przy pracy
8
lub choroby zawodowej na podstawie art. 8 ust. 3. Przepis art. 5a nie uprawnia do
objęcia rolniczym ubezpieczeniem społecznym osoby prowadzącej działalność go-
spodarczą, która stała się rolnikiem w trakcie prowadzenia tej działalności. W tym
zakresie stanowisko Sądu Apelacyjnego jest prawidłowe a zarzut błędnej wykładni
tego przepisu okazał się nieuzasadniony.
Obowiązek ubezpieczenia społecznego zarówno rolniczego jak i w ogólnym
systemie ubezpieczeń społecznych, w tym osób prowadzących pozarolniczą działal-
ność gospodarczą, powstaje z mocy prawa w przypadku zaistnienia warunków do
objęcia ubezpieczeniem. Decyzja organu stwierdzającego istnienie takiego obowiąz-
ku ma charakter wyłącznie deklaratoryjny. Błędne rozumienie przepisów, na które
wnioskodawca powołuje się w kasacji, nie ma wpływu na istnienie obowiązku ubez-
pieczenia. Nie ma znaczenia fakt, czy wnioskodawca zgłaszając wniosek o objęcie
go rolniczym ubezpieczeniem społecznym, do którego nie był uprawniony, sam
działał w błędzie, czy też wprowadził w błąd Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego zatajając fakt prowadzenia działalności w charakterze agenta ubezpiecze-
niowego. Spełniając warunki do objęcia innym niż rolnicze ubezpieczeniem społecz-
nym wnioskodawca był wyłączony z ubezpieczenia rolniczego, a decyzja stwierdza-
jąca istnienie takiego ubezpieczenia nie odnosiła skutków w zakresie ewentualnego
korzystania z uprawnień wynikających z tego ubezpieczenia poza tymi, które ustawa
wiąże z ubezpieczeniem na wniosek rolnika. W zakresie stwierdzenia istnienia in-
nego ubezpieczenia społecznego wnioskodawca nie mógł być traktowany jako rolnik
podlegający rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
k.p.c. oddalił
kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================