Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 listopada 2005 r.
II PK 303/04
Zastosowanie (art. 3581
§ 3 k.c.) do świadczenia, które zostało wcześniej
określone umową, nie powinno podważać istoty zobowiązania (relacji między
świadczeniami obu stron), z którego wynika to świadczenie.
Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Maria Tyszel, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 30 listopada 2005 r.
sprawy z powództwa Mieczysława S. przeciwko „E.” SA w T. o zapłatę, na skutek
kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 maja 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w jego punkcie II oraz w punkcie I w części od-
dalającej apelację powoda i w tych zakresach przekazał sprawę Sądowi Apelacyj-
nemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Mieczysław S. w pozwie skierowanym przeciwko „E.” SA w P. wniósł o
zasądzenie wynagrodzenia za korzyści uzyskane z wykorzystania wynalazku „Spo-
sób odzyskiwania metanolu, mrówczanu metylu i octanu metylu z gazów odlotowych
z procesu wytwarzania dimetylotereftalanu”, za okres od dnia 1 kwietnia 1994 r. do
dnia 30 września 2000 r. (do momentu zakończenia stosowania wynalazku). Wniósł
również o zasądzenie skapitalizowanych odsetek za zwłokę. Pozwana wniosła o od-
dalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2001 r. Sąd Okręgowy w Toruniu oddalił powódz-
two, gdyż uznał w oparciu o art. 98a ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wyna-
lazczości (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117 ze zm.), że powód otrzymał
należne mu (zgodnie z zawartą umową) wynagrodzenie w całości, z tym, że
2
uwzględniono zmniejszenie wynagrodzenia ustalone w aneksie do umowy zawartej z
udziałem pełnomocnika powoda w 1968 r.
Po rozpoznaniu apelacji powoda wyrokiem z dnia 7 listopada 2001 r. Sąd Ape-
lacyjny w Gdańsku uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego roz-
poznania Sądowi pierwszej instancji. W ocenie Sądu Apelacyjnego wynikające z
czynności pełnomocnika twórców niekorzystne dla twórców projektu zmniejszenie
umówionego wynagrodzenia przekraczało zakres pełnomocnictwa, gdyż nie mieściło
się w granicach zwykłego zarządu.
Wyrokiem z dnia 2 października 2003 r. Sąd Okręgowy w Toruniu, po ponow-
nym rozpoznaniu sprawy, zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 49.802 zł
wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 11 lipca 2003 r. do dnia zapłaty; w pozostałym
zakresie powództwo oddalił. Powyższy wyrok został wydany w oparciu o następujące
ustalenia. Powód był zatrudniony u strony pozwanej w okresie od 10 sierpnia 1967 r.
do 31 stycznia 1998 r. (otrzymał wypowiedzenie umowy o pracę w ramach zwolnień
grupowych). Powód był jednym z sześciu twórców pracowniczego projektu wynalaz-
czego, który został zgłoszony stronie pozwanej 14 października 1991 r. Projekt ten
został zastosowany od 31 marca 1992 r.; 14 sierpnia 1992 r. pozwana zawarła ze
współtwórcami umowę, w której ustalono, że wynagrodzenie twórców będzie wynosić
15% efektów ekonomicznych uzyskanych z tytułu wdrożenia projektu. Wynagrodze-
nie za efekty niewymierne miało zostać ustalone w oparciu o zasady obowiązujące u
pozwanej. Wskazane należności miały być rozliczane i wypłacane kwartalnie. Strona
pozwana wypłaciła powodowi wynagrodzenie za dwa lata stosowania projektu (za
okres od 1 kwietnia 1992 r. do 31 marca 1994 r.). W dniu 20 września 1994 r. po-
zwana zgłosiła projekt do Urzędu Patentowego. W 1998 r. Urząd Patentowy zwrócił
się do strony pozwanej o uzupełnienie dokumentacji niezbędnej dla udzielenia pro-
jektowi ochrony patentowej. Z taką kwalifikacją projektu łączyłoby się zobowiązanie
do wypłacenia wynagrodzenia twórcom za okres 5 lat stosowania projektu. W
związku z tym, uzależniając popieranie sprawy w Urzędzie Patentowym od reasump-
cji umowy z twórcami w dniu 27 sierpnia 1998 r., pozwana podpisała z pełnomocni-
kiem twórców aneks do umowy z 14 sierpnia 1992 r. Na podstawie tego aneksu wy-
sokość wynagrodzenia miała wynosić 15% efektów ekonomicznych uzyskanych z
korzystania z projektu wynalazczego za I i II rok, natomiast za III, IV i V rok, w przy-
padku uzyskania patentu na wynalazek - 5% efektów ekonomicznych. Wynagrodze-
nie za efekty niewymierne miało być ustalane zgodnie z zasadami obowiązującymi u
3
pozwanej. Pełnomocnik twórców nie uzgodnił z powodem treści aneksu i nie uzyskał
od niego zgody na obniżenie wysokości wynagrodzenia. W chwili podpisywania
aneksu do umowy z 14 sierpnia 1992 r. powód nie był pracownikiem pozwanej. Po
podpisaniu aneksu pozwana uzupełniła braki w dokumentacji dotyczącej projektu.
Decyzją z dnia 10 czerwca 1999 r. Urząd Patentowy udzielił pozwanej patentu na
wynalazek. Pełnomocnik twórców pismem z dnia 7 lipca 1999 r. wystąpił do pozwa-
nej o dokonanie waloryzacji wynagrodzenia wyliczonego dla twórców. Ustalono, że
łączna kwota wynagrodzenia dla twórców w okresie 5 lat wynosi 119.695 zł, a po
zastosowanej waloryzacji - 180.695 zł. W 2000 r. powodowi wypłacono w ośmiu ra-
tach łącznie 27.104 zł. Powód nie wyrażał zgody na zmniejszenie wynagrodzenia
wyliczonego zgodnie z umową z 14 sierpnia 1992 r., a także kwestionował umoco-
wanie F.B. do podpisania aneksu do umowy oraz porozumienia. To stanowisko po-
woda Sąd podzielił, uznając za nieskuteczne czynności pełnomocnika wykraczające
poza zakres umocowania do działania w ramach zwykłego zarządu. Podstawę wy-
nagrodzenia należnego powodowi stanowi zatem umowa stron z 1992 r., a w jej ra-
mach powodowi należało się za efekty ekonomiczne w kolejnych trzech latach sto-
sowania projektu: III rok - 8.041 zł, IV rok - 5.590 zł, V rok - 5.944 zł; ponadto za
efekty niewymierne: III rok - 8.478 zł, IV rok - 1.012 zł, V rok - 12.700 zł; łącznie
50.877 zł. W 2000 r. powodowi wypłacono 27.104 zł w ośmiu ratach. Wierzytelność
powoda stała się wymagalna 2 miesiące po uzyskaniu patentu (17 sierpnia 1999 r.).
Od kwoty 50.877 zł należy odjąć kwotę 27.104 zł, co daje kwotę 23.773 zł. Skapitali-
zowane odsetki za zwłokę w dokonanych wypłatach na dzień 10 lipca 2003 r. wyno-
szą 26.029 zł. Powód powinien otrzymać 49.802 zł, bo brak jest dowodów pozwala-
jących na żądane przez strony dokonanie potrąceń za I i II rok stosowania wyna-
lazku.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji roszczenie powoda o waloryzację należ-
nego mu wynagrodzenia było nieuzasadnione. Roszczenie takie przysługiwałoby
powodowi w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, ale na podstawie opinii
biegłego należało przyjąć, że średni wzrost płac w okresie od 1994 r. do dnia wyma-
galności roszczenia (17 sierpnia 1999 r.), wynosił około 127%, co oznacza, że skala
inflacji nie była znacząca; ponadto waloryzacja świadczeń dla twórców została czę-
ściowo dokonana decyzją zarządu pozwanej z dnia 24 stycznia 2000 r. Uwzględnie-
nie roszczenia powoda ze względu na złą sytuację ekonomiczną pozwanej byłoby
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
4
Apelację wniosły obie strony. Powód wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w
całości przez zasądzenie od pozwanej na jego rzecz kwoty 159.851,86 zł z odset-
kami ustawowymi od dnia 11 lipca 2003 r. Zarzucił naruszenie prawa materialnego
przez błędną wykładnię art. 3581
§ 3 k.c., przez przyjęcie, że skala inflacji w latach
1994-199 nie była znacząca, a waloryzacja świadczeń dla twórców została częścio-
wo dokonana decyzją zarządu pozwanej z dnia 24 stycznia 2000 r. Według powoda
Sąd błędnie uznał, że nie doszło do istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza oraz że
uwzględnienie roszczenia powoda byłoby sprzeczne z zasadami współżycia spo-
łecznego. Nadto skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego mają-
ce istotny wpływ na wynik sprawy - art. 233 § 1 k.p.c., przez przekroczenie zasady
swobodnej oceny dowodów, a także sprzeczność ustaleń Sądu z treścią zebranego
w sprawie materiału dowodowego oraz naruszenie art. 245 k.p.c. przez przyjęcie, że
dokument zarządu pozwanej z 24 stycznia 2000 r. nie stanowi dowodu pozwalają-
cego na dokonanie potrącenia z wypłaconej kwoty 27.104 zł kwoty 1.242 zł. Nadto
zarzucił naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., przez brak wskazania dowodów, na których
oparł się Sąd wydając zaskarżone orzeczenie oraz przyczyn, dla których odmówił on
wiarygodności dowodom powoda.
Wyrokiem z dnia 21 maja 2004 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił obydwie
apelacje (na podstawie art. 385 k.p.c.), jako bezzasadne.
Podnoszony w apelacji powoda zarzut naruszenia art. 3581
§ 3 k.c. Sąd dru-
giej instancji uznał za bezzasadny. W tym zakresie podzielił stanowisko Sądu pierw-
szej instancji w kwestii braku istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, poczynając
od 1994 r., gdyż skarżący bez zastrzeżeń i zgodnie z umową z 14 sierpnia 1992 r.
odebrał świadczenie za okres od 1 kwietnia 1992 r. do 31 marca 1994 r. Wobec tego,
zdaniem Sądu drugiej instancji, zobowiązanie w tym zakresie wygasło, a świadcze-
nie spełnione zgodnie z treścią zobowiązania nie może być zwaloryzowane z wyjąt-
kiem szczególnych okoliczności, które na gruncie rozpatrywanej sprawy nie zaist-
niały. Sąd drugiej instancji podobnie do Sądu pierwszej instancji uznał za istotne to,
że decyzją zarządu z 24 stycznia 2000 r. pozwana dokonała częściowej waloryzacji
świadczenia i z tego tytułu powód otrzymał kwotę 27.104 zł w ośmiu ratach w 2000 r.
Zdaniem Sądu drugiej instancji w sytuacji, gdy ponad połowę zasądzonej na rzecz
powoda kwoty stanowią skapitalizowane odsetki obliczone przy uwzględnieniu wyso-
kości odsetek ustawowych w latach 1999-2003, to wysokość tych odsetek (przy
5
przyjęciu, że odsetki ustawowe za opóźnienie w dużym stopniu mają charakter walo-
ryzacyjny), także przemawia przeciwko stosowaniu art. 3581
§ 3 k.c.
Sąd drugiej instancji podzielił zarzut skarżącego co do wadliwości uznania
przez Sąd pierwszej instancji, że waloryzacja naruszałaby zasady współżycia spo-
łecznego przy złej sytuacji ekonomicznej pozwanej. We wskazanym bowiem zakresie
nie prowadzono postępowania dowodowego i brak jest w aktach sprawy danych co
do sytuacji ekonomicznej pozwanej w latach 1992-1997. Powyższe uchybienie nie
miało jednak wpływu na prawidłowość zastosowania w rozpatrywanej sprawie art.
3581
§ 3 k.c. Sąd drugiej instancji nie podzielił poglądu skarżącego, jakoby o wystą-
pieniu zmiany siły nabywczej pieniądza świadczyła decyzja zarządu pozwanej z 24
stycznia 2000 r. o częściowej waloryzacji należności. W ocenie Sądu drugiej instancji
odróżnić trzeba waloryzację dokonaną przez Sąd na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. od
waloryzacji umownej. W przypadku tej ostatniej strony mogą umownie ustalić świad-
czenie waloryzacyjne w każdym przypadku, gdy uznają, że wzrost siły nabywczej
pieniądza nastąpił, chociażby nie zachodziły przesłanki istotne dla waloryzacji doko-
nywanej przez sąd.
Sąd drugiej instancji podzielił ocenę Sądu pierwszej instancji co do braku do-
wodów dotyczących możliwości potrącenia z kwoty 27.104 zł kwoty 1.242 zł z tytułu
wyrównania za I i II rok stosowania wynalazku. Decyzja zarządu pozwanej z dnia 24
stycznia 2000 r. jest jedynie dowodem istnienia wierzytelności twórców projektu wo-
bec pozwanej, nie stanowi natomiast dowodu istnienia wierzytelności pieniężnej po-
zwanej względem twórców. Niezbędną przesłanką potrącenia jest zaś istnienie wza-
jemnych wierzytelności, których przedmiotem świadczenia są pieniądze lub rzeczy
tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (art. 498 § 1 k.c.).
W kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego pełnomocnik powoda
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w jego części oddalającej apelację powoda
i orzekającej o kosztach postępowania i o przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
znania oraz o obciążenie pozwanego kosztami postępowania. Kasacja oparta zo-
stała na podstawach określonych w art. 3931
pkt 1 i 2 k.p.c. W ramach podstawy do-
tyczącej przepisów prawa materialnego skarżący zarzucił: 1) naruszenie art. 3581
§ 3
k.c. oraz art. 8 ust. 1, art. 98 ust. 1 i 2, art. 99 ust. 1, art. 102 ust. 1, art. 108 ustawy o
wynalazczości, przez błędną wykładnię wskazanych przepisów i uznanie w konse-
kwencji, że brak jest podstawowej przesłanki dokonania waloryzacji świadczenia, tj.
istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza; 2) naruszenie art. 8 ust. 1, art. 99 ust. 1,
6
art. 102 ust. 1 ustawy o wynalazczości, przez błędną wykładnię polegającą na przyję-
ciu, że powód bez zastrzeżeń odebrał świadczenie za okres od 1 kwietnia 1992 r. do
31 marca 1994 r. wobec czego zobowiązanie w tym zakresie wygasło, a świadczenie
spełnione zgodnie z treścią zobowiązania nie może być zwaloryzowane; 3) narusze-
nie art. 353 § 1, art., 3581
§ 1, art. 359 § 1, 2,3, art. 451 § 1,2,3, art. 476, art. 481 §
1,2,3, art. 482 § 1 k.c., przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że decyzją
zarządu pozwanej z 24 stycznia 2000 r. dokonała ona częściowej waloryzacji świad-
czenia; 4) naruszenie art. 56 k.c., art. 3531
, art. 451 § 1,2,3 k.c., przez uznanie, że
brak jest dowodów dotyczących możliwości potrącenia z kwoty 27.104 zł kwoty 1.242
zł z tytułu wyrównania za I i II rok stosowania projektu; 5) naruszenie art. 56 k.c.,
przez jego błędną wykładnię; 6) naruszenie art. 98 ust. 1 i 2, art. 108 ustawy o wy-
nalazczości oraz art. 3581
§ 1 k.c., przez błędną wykładnię i zaniżenie nominalnego
wynagrodzenia powoda w stosunku do wynagrodzenia wynikającego z umowy.
W ramach podstawy dotyczącej przepisów prawa procesowego skarżący
wskazał na naruszenia: 1) art. 328 § 2 k.p.c. - przez brak wskazania w skarżonym
wyroku przyczyn, dla których Sąd odmówił wiarygodności dowodom powoda,
- art. 229, art. 245, art. 253, art. 321 § 1, art. 378 k.p.c., 2) art. 233 § 1 k.p.c. - przez
przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów oraz sprzeczność ustaleń Sądu z
treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegające na przyjęciu, że: a)
opinia biegłego B. nie była kwestionowana. Tymczasem powód w piśmie proceso-
wym z dnia 4 sierpnia 2003 r. przedstawił swoje zastrzeżenia do tej opinii; b) w okre-
sie od 1994 r. do 1999 r. stopa wzrostu wynagrodzenia nie była znaczna i nie było
istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza; c) powód bez zastrzeżeń, zgodnie z
umową z 14 sierpnia 1992 r. odebrał świadczenia za okres od 1 kwietnia 1992 r. do
31 marca 1994 r. i wobec tego zobowiązanie w tym zakresie wygasło; d) pozwana
decyzją zarządu z dnia 24 stycznia 2000 r. dokonała częściowej waloryzacji należno-
ści i z tego tytułu powód otrzymał kwotę 27.104 zł (w ośmiu ratach w 2000 r.); e) brak
jest dowodów dotyczących możliwości dokonania potrącenia z kwoty 27.104 zł kwoty
1.242 zł z tytułu wyrównania za I i II rok stosowania projektu. Nadto zdaniem skarżą-
cego Sąd błędnie obliczył odsetki za zwłokę w dokonanych wypłatach na dzień 10
lipca 2003 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
W zakresie sprawy, który wynika (por. art. 39311
§ 1 k.p.c.) z kasacji powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, oddalającego apelację powoda od wyro-
ku Sądu pierwszej instancji, oddalającego roszczenia pozwu ponad zasądzoną
kwotę 49.802 zł, do rozpoznania pozostawały dwie kwestie. Pierwsza, o najważniej-
szym znaczeniu, dotyczy rozstrzygniętego negatywnie w zaskarżonym wyroku rosz-
czenia o przewartościowanie na korzyść powoda należnego mu świadczenia, na
podstawie art. 3581
§ 3 k.c. Druga z tych kwestii, choć o mniejszym relatywnie zna-
czeniu dla wartości dochodzonego roszczenia, dotyczy bezpośrednio ukształtowania
należności powoda - zakresu, w jakim na poczet dochodzonych w sprawie roszczeń
podlega zaliczeniu świadczenie, które powód od strony pozwanej już otrzymał.
Po rozważeniu obu podstaw kasacyjnych odnoszących się do pierwszego z
wymienionych wyżej zagadnień Sąd Najwyższy uznał, że kasacja zasadnie zakwe-
stionowała dotyczące tego zagadnienia rozstrzygnięcie, jednakże nie ze względu na
błędną interpretację art. 3581
§ 3 k.c. (oraz wiążących się z tym zagadnieniem,
wskazanych w kasacji przepisów ustawy o wynalazczości), ale dlatego, że Sąd Ape-
lacyjny zastosował te przepisy na podstawie wadliwie ustalonych przesłanek szcze-
gółowych. Jeżeli chodzi o istotę art. 3581
§ 3 k.c., to nie budzi zastrzeżeń wyrażone
w zaskarżonym wyroku założenie, że przepis ten stwarzający Sądowi samoistną
podstawę do zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego
wynikającego z zobowiązania ukształtowanego wcześniej swobodnie przez zaintere-
sowane podmioty, powinien być interpretowany i stosowany ze stosownym umiarem,
tak aby interesy obu stron zobowiązania podlegały równoprawnej ochronie. Każdy
przecież wyrok na nowo określający świadczenie zobowiązanego i uprawnienie wie-
rzyciela wzruszałby stan rzeczy, który strony wcześniej ze sobą ustaliły i uważały za
obowiązujący je stan prawny. Rację ma więc Sąd Apelacyjny w swym zasadniczym
spojrzeniu interpretacyjnym na art. 3581
§ 3 k.c., jako na przepis ustanawiający kom-
petencje sądu o bardzo specyficznym i wyjątkowym charakterze prawnym, której re-
alizacja musi polegać na odpowiadającemu temu charakterowi rygoryzmie przesła-
nek, że konieczne są: istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobo-
wiązania oraz uzgodnienie interesów obu stron według wskazań wynikających z za-
sad współżycia społecznego. Przy okazji prezentacji funkcji art. 3581
§ 3 k.c. warto
zauważyć, że ustanowiona w tym przepisie władza sądu dotyczy moderowania
świadczenia w sposób, który nie powinien podważać istoty zobowiązania, z którego
wynika moderowane świadczenie. Dla właściwego zastosowania art. 3581
§ 3 k.c.
8
ważne jest w pierwszym rzędzie wyjaśnienie zobowiązania, jego istoty i zakresów w
jakich wyraża ono interesy każdej ze stron; po to ażeby zbadać, na ile - ze względu
na nadzwyczajną zmianę warunków (istotną zmianę siły nabywczej) - zachodzi po-
trzeba zmiany wysokości świadczenia, usprawiedliwiona dążeniem do zachowania
ustanowionych w zobowiązaniu interesów stron.
Zastrzeżenia natomiast nasuwają ustalenia zaskarżonego wyroku w zakresie
niezachodzenia poszczególnych przesłanek zastosowania w sprawie art. 3581
§ 3
k.c. Zaczynając od przesłanki podstawowej, dotyczącej istotnej zmiany siły nabyw-
czej pieniądza, wątpliwości wzbudza podkreślenie stosunkowo nieznacznego w po-
równaniu z końcem lat osiemdziesiątych, wzrostu przeciętnych wynagrodzeń według
corocznej dynamiki z lat 1994-1999. Ostatecznie jednak, przecież nie chodzi o to, o
ile wzrosły średnie miesięczne wynagrodzenia w roku np. 1995, ale o to, jak zmieniła
się siła nabywcza pieniądza w dacie wymagalności świadczenia (rok 1999) w porów-
naniu z okresem, w którym zobowiązanie powstało i świadczenie zostało określone w
jego nominalnej wysokości. Ten początkowy punkt odniesienia Sąd Apelacyjny, ina-
czej niż skarżący powód, łączy dopiero z rokiem 1994 (a nie z 1992 r.). To stanowi-
sko Sądu jest właściwe ze względu na wskazane w uzasadnieniu wyroku okoliczno-
ści faktyczne, że dochodzone w sprawie roszczenie dotyczy wyłącznie świadczeń za
III, IV i V rok stosowania projektu, poczynając od 1994 r., oraz że wcześniejsze
świadczenia zostały wypłacone bezpośrednio po uzyskaniu wymagalności (przed
1994 r.). Z tych względów, wobec specyficznych warunków przedmiotowego zobo-
wiązania, realizowanego w świadczeniach okresowych i wobec ich częściowego za-
spokojenia, nie są przekonywujące zarzuty kasacji jakoby ustalanie zmiany siły na-
bywczej pieniądza w rozumieniu art. 3581
§ 3 k.c. koniecznie musiało brać pod
uwagę czas, w którym zobowiązanie powstawało; owszem z taką zasadą nie kłóci
się stanowisko Sądu Apelacyjnego, który słusznie uwzględnił szczególne okoliczno-
ści sprawy. Niemniej jednak, jeżeli Sąd Apelacyjny ustalił, że w 1994 r. średnie mie-
sięczne wynagrodzenie wynosiło 532,80 zł, natomiast, że w 1999 r. - wynosiło
1.706,74 zł, to do takiego wzrostu (a więc nie kilkudziesięcioprocentowego, ale
znacznie wyższego) należało odnieść ocenę, czy zachodzi przesłanka z art. 3581
§ 3
k.c.
Wychodząc ze słusznego założenia, że obie strony winny liczyć się z ryzykiem
zmian ekonomicznych i ponieść jego skutki - jak tego wymaga przesłanka art. 3581
§
3 k.c. dotycząca rozważenia interesów obu stron - Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił i nie
9
przedstawił w uzasadnieniu swego wyroku podstaw faktycznych swej oceny, że w
sprawie interes stron jest jednakowo zrównoważony pomimo spadku siły nabywczej
pieniądza. W kontekście tej przesłanki rozstrzygnięcia przekonywające są zarzuty
wnoszącego kasację, który powołuje się na to, że według dokonanych ustaleń,
„ofiarą” spadku wartości pieniądza mógł być tylko powód, bo tylko on nie uzyskiwał
swego świadczenia, natomiast druga strona korzystała z efektów uzyskiwanych z
zastosowania wynalazku. W kwestii tej, ustalenie sytuacji każdej ze stron (wierzytel-
ności, korzyści) wymaga w pierwszym rzędzie odniesienia się do podstaw ustalania,
z jednej strony, wynagrodzenia powoda, a z drugiej - korzyści strony pozwanej; Sąd
opierał się w tym zakresie na umowie, którą strony zawarły w 1992 r., jednakże - z
punktu widzenia rozważanego tu problemu - istotne jest wyjaśnienie tego na ile
umowa z 1992 r. przesądzała o nominalnej wysokości świadczeń za okresy dotyczą-
ce lat następnych. Sąd powinien mieć na uwadze to, czy już z umowy z 1992 r. wyni-
kały warunki ustalania świadczeń za lata następne, w szczególności ze względu na
ceny z roku 1992, czy też wysokość świadczeń należnych za lata 1994-1999
uwzględnia ceny z tych lat. Inaczej mówiąc ważne jest ustalenie i to w odniesieniu do
korzyści (interesu) każdej ze stron, czy ich wartość została statycznie ustalona we-
dług cen z roku 1992, czy raczej relatywnie uwzględniała dynamikę zmian wartości
pieniądza.
Przekonywająca jest także zawarta w kasacji krytyka stanowiska zaskarżo-
nego wyroku jakoby za niezastosowaniem art. 3581
§ 3 k.c. przemawiało to, że
strona pozwana dokonała już częściowej waloryzacji należności powoda i z tego ty-
tułu powód otrzymał już kwotę 27.104 zł w 2000 r. Takie ustalenie pozostaje w wy-
raźnej sprzeczności z uwzględnionymi w wyroku skutkami zapłaty powodowi w 2000
r. kwoty 27.104 zł. Wszak kwota ta została w całości zaliczona na poczet należności
powoda ustalonych bez jakichkolwiek zmian waloryzacyjnych. Pozwany w ten spo-
sób tylko w części zaspokoił wierzytelność powoda i - co należy podkreślić - tak
samo to wygląda także z perspektywy roku 2000 (roku wykonania tego świadczenia),
skoro doszło wówczas jedynie do częściowego zaspokojenia wynagrodzenia powoda
w jego wysokości nominalnie określonej. Jeżeli tak, to powstaje pytanie o zasadność
„zaliczenia” tej okoliczności na rzecz strony pozwanej sprzeciwiającej się sądowemu
podwyższeniu należności powoda według art. 3581
§ 3 k.c.
W przedstawionej w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku analizie przyczyn, dla
których Sąd Apelacyjny odmówił waloryzacji należności powoda, budzi zastrzeżenia
10
także podniesiona w tym zakresie kwestia „należności odsetkowej” powoda. Sąd
podkreślił, że skapitalizowane odsetki stanowią znaczną część zasądzonej na rzecz
powoda należności, co - z powodu waloryzacyjnego znaczenia odsetek - należało
uwzględnić przy rozstrzyganiu o niezastosowaniu art. 3581
§ 3 k.c. Przeciwko takie-
mu kierunkowi oceny przemawiają konkretne okoliczności sprawy, wedle których
„problem waloryzacyjny” odnosi się do należnych powodowi świadczeń, ustalonych w
ich nominalnej wysokości przed ich wymagalnością z 1999 r., natomiast zasądzone
odsetki odnoszą się tylko do nominalnej wysokości należności powoda ze względu
na ich niezapłacenie w terminie, nie odnoszą się w żaden sposób do przesłanek wa-
loryzacji i nie dotyczą okresu, który w tym zakresie jest brany pod uwagę. Warto przy
tej okazji zauważyć, że Sąd Najwyższy w swych orzeczeniach podkreślał, że walory-
zacja należności głównej nie wyłącza żądania zasądzenia odsetek, że wysokość od-
setek ustawowych powinno się uwzględniać jako jeden z elementów podlegających
ocenie przy zastosowaniu art. 3581
§ 3 k.c., jeżeli odsetki i należność główna dotyczą
tego samego okresu i wreszcie, że w wypadku zwaloryzowania należności głównej
wyrok sądu ma charakter kształtujący, co w zasadzie wyłącza dochodzenie odsetek
od należności zwaloryzowanej za okres poprzedzający wydanie wyroku (por. wyrok z
18 czerwca 2003 r., II CK 227/02, OSNC 2003 nr 7-8, poz. 50, wyrok z 22 lutego
2001 r., II CKN 404/00 - LEX nr 52633 i wyrok z 25 lipca 2001 r., I CKN 127/01 - LEX
nr 52479).
Reasumując powyższe rozważania z zakresu problematyki art. 3581
§ 3 k.c. -
nie przesądzając rozstrzygnięcia - należy stwierdzić wadliwość oceny prawnej wyro-
ku, bo wyprowadzonej z przesłanek, których ustalenie nie było prawidłowe.
Jeżeli chodzi o drugą kwestię, którą w zaskarżonym wyroku ujęto jako kwestię
potrącenia, podlegającą ocenie według art. 498 § 1 k.c., to wadliwość wyroku w tym
zakresie wynika z przyjętej kwalifikacji prawnej. Problemem do rozstrzygnięcia pozo-
stawało bowiem niepotrącenie między odrębnymi wierzytelnościami, o których mowa
w art. 498 § 1 k.c., ale zaliczenie tego co dłużnik (pozwany) już świadczył na poczet
dochodzonej w sprawie należności; inaczej mówiąc - określenie zakresu dokonanego
już zaspokojenia wierzyciela (powoda), a w konsekwencji zakresu zasadności po-
wództwa, które nie powinno obejmować należności już przez powoda uzyskanej.
Przyjmując wadliwe założenie Sąd nie rozstrzygnął problemu, który wymagał wyja-
śnienia twierdzeń w tym zakresie obu stron; należy przy tym zwrócić uwagę, że
strona pozwana przyznawała to, że wypłacona powodowi w 2000 r. kwota 27.104 zł
11
w części (w zakresie kwoty 204 zł za I rok stosowania wynalazku i 266 zł za II rok)
zawierała wyrównanie za dwa okresy poprzedzające dochodzone w sprawie rosz-
czenie dotyczące III, IV i V roku stosowania wynalazku (por. pismo procesowe po-
zwanej z dnia 4 lipca 2002 r. ).
W powyższym zakresie uznając zasadność podstaw kasacji powoda Sąd Naj-
wyższy orzekł zgodnie z jej wnioskami stosownie do art. 39315
§ 1 k.p.c.
========================================