Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 grudnia 2005 r.
III PK 91/05
1. „Sytuacja finansowa pracodawcy”, stanowiąca podstawę zawieszenia
stosowania przepisów prawa pracy (art. 91
i art. 24127
k.p.) lub postanowień
umów o pracę (art. 231a
k.p.) nie podlega kontroli sądu.
2. Niektóre składniki wynagrodzenia za pracę mogą być określone w re-
gulaminie wynagradzania (art. 772
k.p.), mimo że pozostałe składniki reguluje
obowiązujący u tego pracodawcy zakładowy układ zbiorowy pracy (art. 241 § 1
pkt 1 k.p.).
3. Stwierdzenie w regulaminie premiowania, że „pracodawca może two-
rzyć fundusz na wypłatę premii" należy interpretować w ten sposób, że jeżeli
partnerzy społeczni zawrą porozumienie stwierdzające brak możliwości utwo-
rzenia tego funduszu, to sąd w zasadzie nie może kwestionować tej oceny. W
razie braku tego porozumienia, możliwość utworzenia funduszu ocenia sąd.
4. Rejestracja jednolitego tekstu zakładowego układu zbiorowego na
podstawie art. 5 ust. 4 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o zmianie ustawy - Ko-
deks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 113, poz. 547 ze zm.)
miała charakter porządkowy, a nie konstytutywny.
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 grudnia
2005 r. sprawy z powództwa Bernarda P. przeciwko L. Zakładom Przemysłu Spirytu-
sowego „P.” SA o premię, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 7
czerwca 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Lu-
blinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
2
U z a s a d n i e n i e
Pozwana Spółka L. Zakłady Przemysłu Spirytusowego „P.” SA w L., w sprawie
z powództwa Bernarda P. o zapłatę premii, wniosła skargę kasacyjną od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 7
czerwca 2005 r. [...]. Zaskarżonym wyrokiem oddalono jej apelację od wyroku Sądu
pierwszej instancji zasądzającego na rzecz powoda kwotę 11.275,65 zł z ustawo-
wymi odsetkami.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie tylko prawa materialnego: art.
24112
§ 1 k.p., polegające na przyjęciu, że w pozwanej obowiązywał regulamin pre-
miowania, mimo że nie był on częścią zakładowego układu zbiorowego pracy, bo-
wiem nie został zgłoszony do rejestracji w Państwowej Inspekcji Pracy; § 16 ust. 1
regulaminu wynagradzania i przyznawania świadczeń wynikających ze stosunku
pracy pracowników pozwanej, przez przyjęcie, że dyrektor nie mógł podjąć decyzji o
nieprzeznaczeniu środków finansowych na wypłatę premii oraz art. 42 § 1 k.p. w
związku z art. 772
§ 3 i 5 k.p., wyrażające się w uznaniu, że konieczne jest zastoso-
wanie wypowiedzenia zmieniającego w sytuacji, gdy zakładowe przepisy prawa
pracy dopuszczają możliwość wstrzymania wypłaty premii, a kierownictwo zakładu
podejmuje taką decyzję po przeprowadzeniu konsultacji z zakładowymi organiza-
cjami związkowymi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona. W sprawie sporne są dwa zagadnienia. Pierwsze
dotyczy obowiązywania regulaminu premiowania, drugie - jego charakteru prawnego.
1. W odniesieniu do pierwszego z nich (zarzut naruszenia art. 24112
§ 1 k.p.)
należy stwierdzić, iż Sądy słusznie przyjęły, że regulamin premiowania był źródłem
prawa u pozwanej (art. 9 k.p.). Istniejący u niej system zakładowych źródeł prawa
pracy, odnoszących się do wynagrodzenia za pracę, składał się z trzech elementów.
Obowiązywał zakładowy układ zbiorowy pracy powstały z przekształcenia się z mocy
prawa obowiązującego przed 1994 r. porozumienia w sprawie zakładowego systemu
wynagradzania. Podstawą tego przekształcenia był art. 5 ustawy z dnia 29 września
1994 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr
113, poz. 547 ze zm.). Ten układ zbiorowy, wraz z regulaminem wynagradzania, bę-
3
dącym - zgodnie z układem - jego integralną częścią, został zarejestrowany, na pod-
stawie art. 5 ust. 4 tej ustawy jako jednolity tekst układu zbiorowego. Z kolei § 16 re-
gulaminu wynagradzania odsyła do regulaminu premiowania. Stanowi on, że pozwa-
na w zależności od posiadanych środków na wynagrodzenia może tworzyć fundusz
na wypłatę premii (ust. 1), a szczegółowe zasady i tryb przyznawania premii określa
regulamin premiowania (ust. 2).
Rejestracja jednolitego tekstu układu zbiorowego, dokonana na podstawie art.
5 powołanej ustawy z dnia 29 września 1994 r., miała charakter porządkowy, a nie
konstytutywny. Układ zbiorowy, nawet mimo niezarejestrowania jego tekstu jednoli-
tego, obowiązywał nadal. Nie było przepisu wprowadzającego sankcję nieważności
takiego układu, a tak poważnej ingerencji państwa w uzgodnieniu partnerów spo-
łecznych nie można domniemywać. Przepis art. 24112
§ 1 k.p., uzależniający wejście
w życie układu zbiorowego od jego zarejestrowania, nie ma zastosowania do reje-
stracji jednolitego tekstu układu już obowiązującego. Zresztą w sprawie jest niespor-
ne, że układ zbiorowy i regulamin wynagradzania zostały zarejestrowane i obowią-
zywały u pozwanej. Moc obowiązująca tego regulaminu jest taka sama, jak układu
zbiorowego. Jest on bowiem integralną częścią układu zbiorowego, a jego wyodręb-
nienie z układu zbiorowego ma charakter tylko techniczny. Jest on częścią układu
zbiorowego nazwaną regulaminem wynagradzania, a nie regulaminem wynagradza-
nia w rozumieniu art. 772
k.p.
Inny charakter ma regulamin premiowania. Nie był on ani integralną częścią
układu zbiorowego czy regulaminu wynagradzania, ani załącznikiem do tych aktów.
Miał on - i ma nadal - byt samodzielny. W stanie prawnym dotyczącym spornego
okresu (lata 1999-2002), jak i obecnie, podstawą wydania regulaminu wynagradzania
jest art. 772
k.p., zobowiązujący do tego pracodawcę, z pewnymi wyjątkami. Jednym
z nich jest obowiązywanie u pracodawcy układu zbiorowego pracy umożliwiającego
ustalenie warunków wynagradzania za pracę oraz przyznawania innych świadczeń
związanych z pracą w zakresie i w sposób umożliwiający określanie, na jego pod-
stawie, indywidualnych warunków umów o pracę. U pozwanej obowiązywał układ
zbiorowy, który łącznie z będącym jego częścią regulaminem wynagradzania umoż-
liwiał określanie wynagrodzeń pracowników.
Pozwana nie była zatem obowiązana do wydania regulaminu premiowania.
Jednak taki regulamin - stanowiący oddzielny akt prawny - został wydany. Brak obo-
wiązku wydania regulaminu nie oznacza niedopuszczalności jego wydania. Regula-
4
min ten nosi nazwę „regulaminu premiowania”, ale ponieważ premia jest jednym ze
składników wynagrodzenia pracownika, to należy do niego stosować przepisy o re-
gulaminie wynagradzania (art. 772
k.p.). Oznacza to dopuszczalność jednoczesnej
regulacji wynagrodzenia pracowników w dwóch aktach: w układzie zbiorowym pracy
(w tym będącym jego częścią regulaminie wynagradzania) oraz w mającym samo-
dzielny byt innym regulaminie - w rozpoznawanej sprawie chodzi o regulamin pre-
miowania - mającym charakter regulaminu wynagradzania w rozumieniu art. 772
k.p.
Do tego samego wniosku, przy pomocy innej argumentacji, doszedł Sąd Naj-
wyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 24 czerwca 1998 r., III ZP 14/98 (OSNAPiUS
1998 nr 24, poz. 705). Stwierdził, że skoro układ zbiorowy w zakresie wypłat nagród
z zysku odsyła do przepisów dotychczasowych, które były zawarte w regulaminie
wypłat z zysku, to pośrednio ten regulamin czerpie moc prawną z tego układu i w tym
znaczeniu znajduje oparcie w ustawie, co uzasadnia tezę, że jest on regulaminem w
rozumieniu art. 9 k.p. Konstrukcja ta wydaje się zbyt złożona. Należy przyjąć, że nie-
zależnie od nazwy regulaminu (premiowania, udziału w zysku czy innej), jeżeli układ
zbiorowy nie określa go jako swej integralnej części, a reguluje on prawo pracownika
do określonych składników wynagrodzenia lub innego świadczenia przysparzającego
i jest przy tym ustalony zgodnie z wymogami określonymi w art. 772
k.p., to jest on
regulaminem wynagradzania w rozumieniu tego artykułu.
Zarzut naruszenia art. 24112
§ 1 k.p. jest zatem nieuzasadniony z dwóch przy-
czyn. Po pierwsze, jako akt oddzielny od porozumienia w sprawie systemu wynagra-
dzania, regulamin nie podlegał obowiązkowi zgłoszenia do rejestracji na podstawie
art. 5 ustawy z dnia 29 września 1994 r., a po drugie - to nawet gdyby podlegał temu
obowiązkowi, to jego niezgłoszenie do rejestracji nie było obwarowane sankcją nie-
ważności. Trafnie więc Sądy przyjęły, że regulamin premiowania obowiązuje u po-
zwanej.
2. Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia § 16 regulaminu wynagradzania,
a w związku z tym także zarzut dotyczący art. 42 § 1 i art. 772
§ 3 i 5 k.p. Pozwana
podnosiła w trakcie procesu, w tym także w apelacji, że uruchomienie funduszu pre-
miowego zależy od wysokości posiadanych przez nią środków finansowych na wy-
nagrodzenia. W zaskarżonym wyroku Sąd nie odniósł się do tego zarzutu. Prawo
powoda do premii ocenił tylko na podstawie regulaminu premiowania i w tym zakre-
sie trafnie przyjął, że ma on moc obowiązującą. Nie wziął jednak pod uwagę, że
nabycie prawa do premii na podstawie tego regulaminu jest zależne od spełnienia się
5
warunku określonego w § 16 regulaminu wynagradzania. Nieuwzględnienie tego
przepisu spowodowało, iż wadliwy jest pogląd Sądu drugiej instancji, że dla pozba-
wienia powoda prawa do premii niezbędne byłoby porozumienie stron lub wypowie-
dzenie zmieniające (art. 42 k.p.), gdyż przed wprowadzeniem w 2002 r. do Kodeksu
pracy przepisu art. 91
k.p. nie było możliwości zawieszenia stosowania zakładowych
przepisów prawa pracy na mocy porozumienia zbiorowego zawartego przez praco-
dawcę z zakładowymi organizacjami związkowymi lub innym przedstawicielstwem
załogi.
Pogląd ten jest wadliwy dlatego, że skoro Sąd stwierdził obowiązywanie zakła-
dowych źródeł prawa pracy określających prawo powoda do premii, to zawarcie
przez strony porozumienia wyłączającego to prawo jest niedopuszczalne, gdyż sta-
nowiłoby zrzeczenie się pracownika prawa do wynagrodzenia, czego zakazuje art.
84 k.p. Wynika to też z art. 18 k.p. Także sprzeczne z prawem jest wypowiedzenie
zmieniające, które miałoby doprowadzić do zmiany warunków wynagradzania poniżej
uprawnień wynikających z przepisów prawa (art. 18 § 2 w związku z art. 42 § 1 k.p.).
Tego rodzaju porozumienie lub wypowiedzenie byłyby dopuszczalne tylko wtedy,
gdyby prawo powoda do premii wynikało jedynie z umowy o pracę lub z regulaminu i
umowy przewidującej wyższą stawkę premii niż minimalna wynikająca z regulaminu.
W tym drugim przypadku porozumienie stron i wypowiedzenie zmieniające może
obniżyć stawkę premiową do tej minimalnej wysokości określonej w regulaminie. Nie
zachodzi to jednak w rozpoznawanej sprawie, gdyż strony nie przewidziały w umowie
wyższej premii niż wynikająca z regulaminu. Istniejąca od dnia 29 listopada 2002 r.
możliwość zawarcia przez pracodawcę z przedstawicielstwem pracowniczym poro-
zumienia z art. 91
k.p. o zawieszeniu stosowania podustawowych źródeł prawa pracy
nie spowodowała dopuszczalności określenia przez strony stosunku pracy uprawnień
pracownika poniżej granic określonych w przepisach prawa pracy.
Zasadniczym zagadnieniem jest kwestia, kto i w jaki sposób ma oceniać, czy
wysokość posiadanych przez pracodawcę środków na wynagrodzenia jest wystar-
czająca, w rozumieniu § 16 regulaminu wynagradzania, aby wypłacać premie. Decy-
zja w tym zakresie należy do pracodawcy, gdyż on zarządza zakładem pracy i ponosi
związane z tym ryzyka, w szczególności ryzyko gospodarcze. Z drugiej strony trzeba
mieć na uwadze, że przepis ten nie pozostawia pracodawcy pełnej swobody co do
decydowania o wypłacaniu premii, gdyż zawiera przesłankę określającą podjęcie tej
decyzji - wysokość środków finansowych na wynagrodzenia.
6
Przepis § 16 regulaminu wynagradzania ustalonego w 1984 r. powstał w in-
nych warunkach ustrojowych, a w 1994 r. stał się częścią zakładowego układu zbio-
rowego. Obecnie przy jego wykładni należy uwzględniać zmiany stanu prawnego
wynikające z Konstytucji z 1997 r. Chodzi tu przede wszystkim o art. 20 Konstytucji,
który określając podstawy ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej stanowi - między
innymi - że jest on oparty na solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecz-
nych (tu: pracodawcy i przedstawicieli pracowników). Przepis ten - a także art. 59
ust. 2 Konstytucji przewidujący możliwość zawierania porozumień przez pracodawcę
ze związkami zawodowymi - jest podstawą do przyjęcia, że jeżeli partnerzy społeczni
zgodnie ocenili, iż sytuacja finansowa pracodawcy nie pozwala na wypłatę premii, to
sąd w zasadzie nie może kwestionować tej oceny. Za respektowaniem woli partne-
rów społecznych w tym zakresie przemawia także, wprowadzona do Kodeksu pracy
po 2000 r., możliwość zawarcia porozumienia zawieszającego stosowanie określo-
nych przepisów prawa pracy (art. 91
oraz art. 24127
) lub postanowień umów o pracę
(art. 231a
). Partnerzy społeczni mogą to uczynić ze względu na „sytuację finansową
pracodawcy”. Nie jest jeszcze rozstrzygnięte w orzecznictwie - a także wypowiedzi
doktryny są różne - czy w indywidualnym sporze o świadczenie (zawieszone w cało-
ści lub częściowo przez któreś z tych porozumień) sąd może oceniać istnienie prze-
słanki „sytuacji finansowej pracodawcy” i tą drogą zakwestionować jego legalność
zasądzając na rzecz pracownika dochodzone świadczenie. Sąd Najwyższy opowiada
się przeciwko tej możliwości. Sytuacja finansowa pracodawcy (w domyśle zła) jest
przesłanką na tyle ogólną, że jej ocena dokonana przez partnerów społecznych nie
powinna podlegać kontroli sądu. Trzeba mieć na uwadze, że nie podlega tej kontroli
zasadność zmiany układu zbiorowego pracy polegającej na obniżeniu wynagrodze-
nia pracowników. Skoro taka zmiana, mająca charakter trwały, wymyka się spod
kontroli sądu, to tym bardziej sąd nie powinien oceniać przejściowego zawieszenia
stosowania przepisów prawa pracy lub postanowień umowy o pracę. Nie wyłącza to
możliwości sądowej oceny legalności tych porozumień, w szczególności w odniesie-
niu do trybu ich zawarcia, a także równego traktowania i niedyskryminacji (art. 32 i
art. 33 Konstytucji, art. 9 § 4 w związku z art. 112
, art. 113
i art. 183a
- 183c
k.p.).
Natomiast w razie braku takiego porozumienia, sąd jest obowiązany do samo-
dzielnego rozważenia - w oparciu o dowody wnioskowane przez strony i biorąc pod
uwagę ich stanowiska - możliwości wypłaty premii na podstawie § 16 regulaminu wy-
nagradzania. Może wziąć przy tym pod uwagę dotychczasową praktykę w tym zakre-
7
sie, ale nie musi ona mieć decydującego znaczenia. Podstawowe znaczenie ma sy-
tuacja gospodarcza pracodawcy w spornym okresie, przy czym nie można pomijać
jego realnych planów inwestycyjnych (jeżeli takie istnieją). Długofalowy rozwój pra-
codawcy powinien mieć bowiem pierwszeństwo przed bieżącymi potrzebami kon-
sumpcyjnymi nie tylko pracodawcy, ale też pracowników. Pozwala bowiem zachować
miejsca pracy. O rzeczywistym nastawieniu pracodawcy na konsumpcję lub rozwój
może świadczyć, między innymi, wysokość świadczeń uzyskiwanych przez osoby
zarządzające pracodawcą.
3. Umowa o pracę powoda stanowiła, w punkcie dotyczącym wynagrodzenia,
że poza wynagrodzeniem zasadniczym przysługuje „premia według regulaminu pre-
miowania”. Oznacza to, że powód ma prawo do premii, gdy wynika to z regulaminu
premiowania. Jednakże warunkiem wstępnym działania regulaminu premiowania jest
utworzenie funduszu premiowego na podstawie § 16 regulaminu wynagradzania.
Dopiero wtedy można oceniać, czy pracownik spełnił przesłanki nabycia prawa do
premii określone w regulaminie premiowania (w przypadku powoda jest to nie-
sporne).
Z tych względów na podstawie art. 39815
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================