Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 marca 2006 r.
I UK 349/04
Na podstawie umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Repu-
bliką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym podpisa-
nej w Warszawie dnia 9 października 1975 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze
zm.) świadczenia z zaopatrzenia emerytalnego i wypadkowego przysługują
tylko przez okres zamieszkiwania ubezpieczonego na terytorium państwa, któ-
rego instytucja ustaliła świadczenie (art. 4 ust. 3 i art. 7 ust. 3 tej umowy).
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie: SN Roman Kuczyński,
SA Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 marca 2006 r. sprawy
z odwołania Zygmunta Ł. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w R. o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem
przy pracy, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 21 lipca 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w Katowicach zmienił wyrok Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach z 22 października
2002 r., w ten sposób, że ustalił, iż należna Zygmuntowi Ł. renta z tytułu wypadku
przy pracy podlega wypłacie od 13 maja 1998 r., a w pozostałej części oddalił jego
apelację.
Rozpoznając odwołanie Zygmunta Ł., wniesione na podstawie art. 4779
§ 4
k.p.c., wobec niewydania przez organ rentowy decyzji w sprawie z wniosku ubezpie-
czonego o wznowienie postępowania w trybie art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS i przyznanie prawa do renty w związku z wypadkiem
2
przy pracy, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach usta-
lił, że ubezpieczony w dniu 13 września 1978 r. uległ wypadkowi przy pracy, który w
związku z urazem kręgosłupa spowodował u niego inwalidztwo II a później III grupy i
miał on prawo do renty wypadkowej przyznane od 1 stycznia 1980 r. Rentę tę otrzy-
mywał do 31 marca 1989 r. Renta został wstrzymana wobec wyjazdu ubezpieczone-
go do Niemiec. Tam od 1 lutego 1993 r. otrzymywał rentę z tytułu niezdolności do
wykonywania zawodu, która nie jest rentą wypadkową, gdyż zdarzenia nie uznawano
za wypadek przy pracy według prawa niemieckiego.
W dniu 28 września 1999 r. ubezpieczony wystąpił w Polsce o przyznanie
renty wypadkowej w związku z wypadkiem przy pracy z 13 września 1978 r. Biuro
Rent Zagranicznych ZUS decyzją z 14 kwietnia 2000 r. odmówiło rozpatrzenia wnio-
sku wskazując, że właściwą jest niemiecka instytucja ubezpieczeniowa na podstawie
umowy z 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką
Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym, skoro ubezpieczony
w 1989 r. przesiedlił się i zamieszkuje w Niemczech. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem z 5 lipca 2000 r. oddalił odwołanie
ubezpieczonego od tej decyzji. W kolejnej sprawie Sąd Okręgowy w Katowicach -
Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku wyrokiem z 6 grudnia 2000 r. oddalił odwołanie
ubezpieczonego o nakazanie organowi rentowemu wydania decyzji przyznającej
rentę wypadkową. Wobec ponownego wniosku ubezpieczonego o rentę wypadkową
pozwany organ rentowy pisemnie odpowiedział, że właściwa jest niemiecka instytu-
cja ubezpieczeniowa. Rozstrzygając o oddaleniu odwołania w obecnej sprawie o na-
kazanie wydania decyzji przez organ rentowy Sąd Okręgowy przyjął, że wobec za-
mieszkiwania ubezpieczonego w Niemczech właściwe w sprawie było Biuro Rent
Zagranicznych ZUS a nie jego Oddział w R. Nie przekazał jednak temu Biuru sprawy
do załatwienia wobec braku powołania przez ubezpieczonego nowych dowodów.
Jednocześnie ocenił, że pogorszenie stanu zdrowia ubezpieczonego w następstwie
wypadku przy pracy z 13 września 1978 r. było bez znaczenia dla rozstrzygnięcia
sprawy, wobec przepisów art. 7 ust. 1 i ust. 2 umowy z 9 października 1975 r. między
Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu
emerytalnym i wypadkowym.
Apelacja ubezpieczonego zarzucała naruszenie art. 114 ust. 1 ustawy z 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS oraz obwieszczenia Prezesa Trybu-
nału Konstytucyjnego z 22 czerwca 1994 r. o utracie mocy obowiązującej art. 84 ust.
3
1 pkt 1 oraz ust. 4 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników i ich rodzin, który stanowił nieuzasadnioną podstawę wstrzymania ubezpieczo-
nemu renty wypadkowej.
Na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik ubezpieczonego wniósł o wypłatę renty
wypadkowej od 1 sierpnia 1989 r., to jest od faktycznego jej wstrzymania, z uwagi na
niewydanie decyzji przez organ rentowy o wstrzymaniu wypłaty świadczenia.
Sąd Apelacyjny uwzględniając argumentację apelacji przyjął, że renta wypad-
kowa została ubezpieczonemu zawieszona na podstawie art. 84 ust. 1 ustawy z 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników wobec jego wyjazdu do
Niemiec i w konsekwencji wstrzymana na podstawie art. 102 ust. 1 pkt 1 tej ustawy.
Przepisy art. 84 ust. 1 i ust. 4 utraciły jednak moc w dniu 29 czerwca 1994 r. w
związku ze stwierdzeniem ich niekonstytucyjności. W aktach rentowych ubezpieczo-
nego brak jest jednak decyzji wstrzymującej wypłatę renty wypadkowej w związku z
wyjazdem za granicę. Stanowiło to naruszenie art. 102 ust. 1 ustawy z 14 grudnia
1982 r. Wstrzymanie wypłaty świadczenia wymagało wydania decyzji przez organ
rentowy (wyrok Sądu Najwyższego z 30 czerwca 1999 r., II UKN 19/99, OSNAPiUS
2000 nr 18, poz. 694). W przypadku ubezpieczonego nie doszło do „formalnego”
wstrzymania wypłaty renty inwalidzkiej wypadkowej. Organ rentowy winien doręczyć
ubezpieczonemu decyzję o wstrzymaniu świadczenia. Zaniechanie tego obowiązku
Sąd Apelacyjny ocenił jako błąd organu rentowego, co na podstawie art. 133 ust. 1
pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS rodzi obowiązek wypłaty ubezpieczone-
mu świadczenia za okres 3 lat wstecz od wniosku o podjęcie wypłaty świadczenia.
Uzasadniało to zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i ustalenie, że renta z tytułu
wypadku przy pracy, należna ubezpieczonemu, podlega wypłacie od 13 maja 1998 r.
W pozostałej części apelacja został oddalona i tu Sąd Apelacyjny podzielił argu-
mentację Sądu Okręgowego, że skoro dla osób zamieszkałych za granicą decyzje
wydaje Biuro Rent Zagranicznych, to brak było podstaw do zobowiązania ZUS Od-
dział w R. do wydania decyzji „w tym zakresie”.
W kasacji organ rentowy zarzucił: 1) oczywiste naruszenie przepisów prawa
procesowego, art. 241 k.p.c., mające istotny wpływ na wynik postępowania przez
niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy oraz błędną ocenę zebranego mate-
riału dowodowego, w szczególności pobierania przez ubezpieczonego renty z nie-
mieckiej instytucji ubezpieczeniowej; 2) oczywiste naruszenie prawa materialnego,
art. 134 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS w związku
4
z art. 4 ust. 1 oraz art. 5 ust. 1 umowy z 9 października 1975 r. między Polską Rze-
cząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i
wypadkowym, przez „ich nieuwzględnienie i nie wzięcie pod uwagę w przedmiotowej
sprawie”. W uzasadnieniu kasacji wskazano na pominięcie w ocenie prawnej oko-
liczności o zasadniczym znaczeniu dla sprawy. W szczególności pobierania przez
ubezpieczonego renty z niemieckiej instytucji ubezpieczeniowej, która zgodnie z
umową polsko-niemiecką była zobowiązana do świadczenia wobec zamieszkania
ubezpieczonego w Niemczech przed 31 grudnia 1990 r. Na tej podstawie skarżący
wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja oparta została na uzasadnionych podstawach i jej wniosek o uchyle-
nie zaskarżonego wyroku zasługuje na uwzględnienie. Zaskarżony wyrok przyjmuje,
że działanie pozwanego organu rentowego było bezprawne, gdyż nie było podstaw
do zawieszenia i wstrzymania ubezpieczonemu prawa do renty wypadkowej. Poza
tym, już tylko sam brak decyzji o wstrzymaniu świadczenia miał być wystarczającą
podstawą do przyjęcia błędu organu rentowego i w konsekwencji do wyrównania
ubezpieczonemu świadczenia za okres 3 lat poprzedzających wniosek.
Sąd Apelacyjny podejmując takie rozstrzygnięcie naruszył prawo materialne,
bowiem do niespornego stanu faktycznego, zgodnie z którym ubezpieczony po wy-
padku przy pracy w 1978 r. miał rentę wypadkową i w 1989 r. przesiedlił się do Nie-
miec, nie zastosował umowy z 9 października 1975 r. między Polską Rzecząpospo-
litą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadko-
wym (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze zm.; powoływana dalej jako „umowa”).
Umowa ta w systemie źródeł prawa stosowana jest przed ustawą i stwierdzenie to
uzasadnia prawo międzynarodowe (art. 27 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów
z 23 maja 1969 r., Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439), Konstytucja RP (art. 241 ust. 1 w
związku z art. 91, art. 89 ust. 1 i art. 87 ust. 1) oraz art. 84 ustawy z 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.: powoływana dalej jako „ustawa o zep”) i art. 132 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst:
Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Umowę stosuje się do sytuacji ubezpieczo-
nego z tego względu, że w czasie jej obowiązywania nabył w Polsce prawo do renty
5
wypadkowej oraz zmienił miejsce pobytu i zamieszkał w Niemczech. Umowę tę sto-
suje się do zdarzeń powstałych przed 1 stycznia 1991 r., czyli przed umową z 8
grudnia 1990 r. między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o
zabezpieczeniu społecznym (art. 27, Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468). Rozróżnienie
obu tych umów jest konieczne z tego względu, że pierwsza oparta jest na zasadzie
terytorialności nieprzewidującej wzajemnego transferu świadczeń. Jej szczególna
regulacja uwzględnia zmianę miejsca zamieszkania (przesiedlenie się) ubezpieczo-
nego do drugiego kraju, w którym w ogóle może on nie mieć żadnego okresu ubez-
pieczenia. Rozwiązanie jakie w niej przyjęto polega na tym, że renty z zaopatrzenia
emerytalnego lub wypadkowego przyznaje tylko instytucja ubezpieczeniowa pań-
stwa, na którego terytorium osoba uprawniona mieszka, przy czym przy ustalaniu
świadczenia uwzględnia według obowiązujących ją przepisów okresy ubezpieczenia,
okresy zatrudnienia oraz okresy z nimi zrównane w drugim państwie w taki sposób,
jak gdyby zaistniały na terytorium pierwszego państwa (art. 4 ust. 2 umowy). Podob-
nie, przy ustalaniu renty z zaopatrzenia wypadkowego, instytucja ta, uwzględnia
według obowiązujących ją przepisów wypadki lub choroby, które zaistniały lub są
uznane za zaistniałe na terytorium drugiego państwa, w taki sposób, jak gdyby zaist-
niały na terytorium pierwszego państwa (art. 7 ust. 2 umowy). Zasadą jest również,
że świadczenia z zaopatrzenia emerytalnego i wypadkowego przysługują tylko przez
okres zamieszkiwania ubezpieczonego na terytorium państwa, którego instytucja
świadczenie ustaliła (art. 4 ust. 3 i art. 7 ust. 3 umowy).
Takim podstawowym zasadom umowy i dalszym, które należy rozważyć w
związku z nietrafnością zaskarżonego wyroku, podlegał ubezpieczony. Jego prawo
do renty wypadkowej w związku ze zmianą miejsca pobytu i zamieszkaniem w 1989
r. w Niemczech, nie podlegało zawieszeniu na podstawie art. 84 ust. 1 ustawy o zep
w związku z wyjazdem za granicę. Umowa z 9 października 1975 r. wyprzedzała tu
stosowanie tej ustawy i dla sytuacji ubezpieczonego określała odrębną podstawę
prawną wstrzymania świadczenia. Zgodnie z art. 8 umowy, jeżeli osoba pobierająca
rentę z zaopatrzenia wypadkowego zmieniła miejsce pobytu i zamieszkała na teryto-
rium drugiego państwa, zastosowanie miał art. 5 umowy. Według niego, jeżeli ren-
cista zmienił miejsce pobytu i zamieszkał na terytorium drugiego państwa, to nastę-
powało wstrzymanie renty z upływem miesiąca, w którym nastąpiła zmiana miejsca
zamieszkania. Te przepisy umowy stanowiły więc samodzielną podstawę do wstrzy-
mania ubezpieczonemu renty wypadkowej.
6
Sąd Apelacyjny natomiast błędnie miał na względzie zawieszenie świadczenia
na podstawie przepisu art. 84 ust. 1 pkt 1 ustawy o zep. Konsekwentnie, nie było
również uzasadnione odwoływanie się do obwieszczenia o niekonstytucyjności prze-
pisu art. 84 ust. 1 pkt 1 i ust. 4 ustawy o zep, gdyż odnosiło ono swój skutek wobec
emerytów i rencistów, którzy wyjechali za granicę, jednak nie wobec tych, których
świadczenia zostały wstrzymane na podstawie umowy polsko-niemieckiej z 9 paź-
dziernika 1975 r. Podobnie jest, gdy idzie o powołany w uzasadnieniu zaskarżonego
rozstrzygnięcia wyrok Sąd Najwyższego z 30 czerwca 1999 r. (II UKN 19/99,
OSNAPiUS 2000 nr 18, poz. 694), a to z tego względu, że dotyczyło ono wyjazdu
ubezpieczonego do innego kraju i w podstawie jego rozstrzygnięcia zastosowanie
miały tylko przepisy ustawy a nie szczególna umowa międzynarodowa.
Nie jest również uprawnione zasadnicze stwierdzenie Sądu Apelacyjnego o
braku doręczenia ubezpieczonemu decyzji o wstrzymaniu świadczenia. Otóż jest
całkiem przeciwnie. Z akt rentowych ubezpieczonego wynika, że otrzymał zaświad-
czenie o wstrzymaniu z końcem marca 1989 r. renty wypadkowej w trybie umowy i w
tym dniu odebrał je osobiście, co też potwierdził swoim podpisem (zaświadczenie
P/D 4 [...]).
Skarżący ma więc rację, że sytuację prawną ubezpieczonego i prawo do renty
wypadkowej w Polsce determinuje wskazana umowa międzynarodowa i nieprze-
rwane zamieszkiwanie ubezpieczonego w Niemczech od opuszczenia kraju w 1989
r. Tym samym nie było podstaw prawnych do przyjętego przez Sąd Apelacyjny zało-
żenia, że ubezpieczony prawa tego nie utracił oraz że organ rentowy bezprawnie
wstrzymał mu wypłatę świadczenia. Umowa wyklucza bowiem sytuację, w której
ubezpieczony zamieszkuje na terytorium jednego państwa i jednocześnie pobiera
świadczenie od instytucji ubezpieczeniowej drugiego państwa. Wstrzymaniu świad-
czenia w związku ze zmianą miejsca pobytu i zamieszkaniem na terytorium drugiego
państwa, odpowiada prawo do wznowienia wypłaty renty, jednak dopiero po ponow-
nej zmianie miejsca pobytu i zamieszkaniu (po powrocie) na terytorium pierwszego
państwa (art. 8 w związku z art. 5 ust. 4 umowy).
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39815
§ 1
k.p.c.
========================================