Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 marca 2006 r.
II UZP 17/05
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 marca 2006 r. sprawy
z wniosku Danuty G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
S. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek zagadnienia prawnego przeka-
zanego przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie postanowieniem z dnia 18 października
2005 r. [...]
„Czy oparcie odwołania wyłącznie na zarzutach dotyczących orzeczenia leka-
rza orzecznika w warunkach uzasadniających jego odrzucenie na podstawie art.
4779 § 31 k.p.c. ma miejsce w każdym przypadku, kiedy merytoryczny zakres tych
zarzutów obejmuje choćby jeden z elementów orzeczenia lekarza orzecznika ZUS
określonych w art. 14 ust. 1 pkt. 1 - 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353
ze zm.), czy też zachodzi tylko wówczas, gdy zarzuty te odnoszą się wyłącznie do
ustaleń w przedmiocie stopnia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodziel-
nej egzystencji, jako przesłanki uzyskania świadczenia z ubezpieczeń społecznych
?”
p o d j ą ł uchwałę:
Na podstawie art. 4779
§ 31
k.p.c. sąd odrzuca odwołanie, w którym
ubezpieczony podnosi wyłącznie zarzuty przeciwko orzeczeniu lekarza orzecz-
nika ZUS w kwestiach określonych w art. 14 ust. 1 pkt 1 - 5 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
2
Decyzją z dnia 21 marca 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
S. odmówił Danucie G. prawa do renty. Na podstawie dowodów ubezpieczenia i na
podstawie orzeczenia lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
16 lutego 2005 r. stwierdzającego częściową okresową niezdolność do pracy od
stycznia 2005 r. do stycznia 2007 r., ustalił, że wnioskodawczyni, która spełniła wa-
runek wymaganego stażu ubezpieczenia do dnia 5 marca 2001 r., nie spełniła wa-
runku określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.), gdyż stała się niezdolna do pracy po upływie 18 miesięcy od
ustania zatrudnienia.
Wnioskodawczyni nie złożyła sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika, a w
odwołaniu domagała się zmiany decyzji przez przyznanie jej prawa do renty, zarzu-
cając błąd w ustaleniu daty powstania niezdolności do pracy.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie, zważyw-
szy, że odwołanie skarżącej oparte było wyłącznie na zakwestionowaniu oceny
orzecznika w zakresie daty powstania niezdolności do pracy, stanowiącej jedną z
przesłanek prawa do renty, odrzucił je postanowieniem z dnia 28 czerwca 2005 r. na
podstawie art. 4779
§ 31
k.p.c.
Przy rozpoznaniu zażalenia, w którym ubezpieczona zarzuciła nieuwzględnie-
nie wykazania przez nią powstania niezdolności do pracy wcześniej, niż stwierdził
orzecznik, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość, „w jakim stanie sprawy należy uznać,
że odwołanie w sprawie o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego
prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy, a podstawę do wyda-
nia decyzji stanowi orzeczenie lekarza ZUS, oparte jest wyłącznie na zarzutach doty-
czących tego orzeczenia”. Miał w szczególności na względzie, że warunki z art. 57
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS są w postępowaniu w sprawie renty z
tytułu niezdolności do pracy sprawdzane w dwu etapach. Ocena niezdolności do
pracy (ewentualnie także do samodzielnej egzystencji) oraz ocena czasu jej powsta-
nia dokonywane są wprawdzie w orzeczeniu lekarza orzecznika równocześnie, to
jednak uwzględnienie oceny w przedmiocie daty powstania niezdolności do pracy
znajduje swój wyraz w decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, po jej odniesieniu
do okresów ubezpieczenia. W związku tym ubezpieczony po uzyskaniu orzeczenia
stwierdzającego niezdolność do pracy - w jego mniemaniu „korzystnego” - odstępuje
od wniesienia sprzeciwu, a gdy po otrzymaniu decyzji przekonuje się o niespełnieniu
3
warunku o którym mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58, art. 57 ust. 1 pkt 3
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zostaje pozbawiony możliwości zaskarżenia
decyzji z powodu niewyczerpania trybu odwoławczego przed organem rentowym.
W celu uniknięcia tej niekorzystnej dla ubezpieczonego sytuacji Sąd Apelacyj-
ny zasugerował interpretację art. 4779
§ 31
k.p.c. w kierunku uznawania za niedo-
puszczalne z powodu niewniesienia sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika
tylko tych odwołań od decyzji organu rentowego, w których ubezpieczony kwestio-
nuje wyłącznie ocenę niezdolności do pracy i ewentualnie jej stopień, natomiast
skutecznie, bez wniesienia sprzeciwu mógłby podważać w odwołaniu ustalenie daty
powstania niezdolności do pracy. Potwierdzenie takiego stanowiska Sąd uzyskał w
wyniku wykładni językowej, pozwalającej na przyjęcie, że w art. 4779
§ 31
k.p.c. ujęte
jest wyłącznie „odwołanie od niezdolności do pracy”.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, za stanowiskiem, że niedopuszczalne - bez
wniesienia sprzeciwu od orzeczenia lekarskiego - jest tylko odwołanie odnoszące się
do ustalenia niezdolności do pracy przemawiają, oprócz wykładni językowej, także
względy natury społecznej. Nie sposób bowiem przyjąć, że każdy ubezpieczony jest
w stanie w chwili złożenia wniosku o świadczenie dokładnie ustalić, czy spełnia prze-
słanki do jego uzyskania; nie w każdym wypadku będzie to możliwe również po wy-
daniu orzeczenia lekarza orzecznika. O tym, że orzeczenie to zawiera ustalenia, któ-
rych uwzględnienie przez organ rentowy wywoła negatywne skutki w postaci odmo-
wy przyznania prawa do świadczenia, dowiaduje się więc dopiero w chwili doręcze-
nia decyzji. Pozbawianie niezorientowanego co do swoich praw ubezpieczonego są-
dowej kontroli prawidłowości decyzji organu rentowego, bez zakwestionowania orze-
czenia lekarza orzecznika w tej części, sprzeciwia się zasadzie rozpoznawania
sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych przez weryfikację przesłanek uprawnia-
jących do renty z tytułu niezdolności do pracy nie tylko według stanu zdrowia ubez-
pieczonego i stopnia niezdolności do pracy, ale również posiadanego okresu skład-
kowego i nieskładkowego oraz daty powstania niezdolności do pracy w wymaganych
okresach, bądź istotnego pogorszenia stanu zdrowia w określonym czasie.
Nie rozstrzygając problemu, czy odwołanie jest niedopuszczalne, gdy wnio-
skodawca nie złożył sprzeciwu i kwestionuje którykolwiek z elementów orzeczenia
lekarza orzecznika, czy tylko wówczas, gdy kwestionuje wyłącznie orzeczenie w czę-
ści dotyczącej ustalenia niezdolności do pracy lub samodzielnej egzystencji, Sąd
Apelacyjny podjął próbę ustalenia w drodze wykładni systemowej i funkcjonalnej gra-
4
nic „przedmiotowego zakresu odwołania od decyzji organu rentowego w sprawach o
świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo uzależnione jest od
stwierdzenia niezdolności do pracy”. Zważył, że zamiarem ustawodawcy reformują-
cego postępowanie w zakresie świadczeń z ubezpieczenia społecznego było zmody-
fikowanie trybu przyznawania świadczenia, do którego prawo uzależnione jest od
stwierdzenia niezdolności do pracy przez wprowadzenie dwuinstancyjnej oceny nie-
zdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia daty powstania niezdolności do pracy,
trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy, związku przyczynowego
niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami, trwałości lub prze-
widywanego okresu niezdolności do samodzielnej egzystencji, celowości przekwalifi-
kowania zawodowego. Z tego celu zmiany przepisów postępowania wywiódł tezę, za
której przyjęciem ostatecznie się opowiedział, że w każdym wypadku, gdy ubezpie-
czony kwestionuje orzeczenie lekarza orzecznika ZUS w zakresie, o jakim mowa w
art. 14 ust. 1 pkt 1- 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a więc w zakresie rzu-
tującym na przesłanki nabycia jego prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecz-
nego uzależnionego od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do sa-
modzielnej egzystencji, ubezpieczony - aby móc skutecznie odwołać się od decyzji
organu rentowego i poddać tę decyzję merytorycznej kontroli właściwego sądu - musi
wyczerpać tryb odwoławczy przed organem rentowym. Sąd stwierdził jednak, że taka
interpretacja przepisu procesowego ostatecznie dopuszczałaby ingerencję w sferę
prawa materialnego - art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS - w zakre-
sie związanym z elementami oceny niezdolności do pracy zawartymi w orzeczeniu
lekarskim i w konsekwencji wymagałaby pouczania ubezpieczonych co do przesła-
nek prawa do omawianego rodzaju świadczeń już na etapie orzeczenia lekarza
orzecznika ZUS.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Głównym motywem, który skłonił Sąd Apelacyjny do przedstawienia rozstrzy-
ganego zagadnienia prawnego było spostrzeżenie, wywołujące zarazem wątpliwości
co do normatywnej treści art. 4779
§ 31
k.p.c., że przyjęcie stanowiska o konieczności
odrzucenia odwołania w każdym wypadku, gdy merytoryczny zakres jego zarzutów
obejmuje którykolwiek z elementów orzeczenia lekarza orzecznika ZUS określonych
w art. 14 ust. 1 pkt. 1 - 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
5
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm.), ubezpieczony, który po uzyskaniu orzeczenia o niezdolności do pracy, po-
zostaje w przekonaniu korzystnego rozstrzygnięcia o prawie do świadczenia i odstę-
puje od wniesienia sprzeciwu, zostaje pozbawiony możliwości przeniesienia sporu na
drogę sądową, gdy dopiero po otrzymaniu decyzji organu rentowego uzyskuje wie-
dzę, że nie spełnił ustawowego warunku, o jakim mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 w
związku z art. 58, art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Z praw-
nego punktu widzenia chodzi więc o pytanie dotyczące wzajemnego stosunku art.
4779
§ 31
k.p.c. i art. 14 ustawy emerytalnej, trzeba jednak podkreślić, że przeciw-
stawianie sobie tych przepisów jest bezzasadne, gdyż nie ma wątpliwości, iż art.
4779
§ 31
k.p.c. dotyczy wszystkich sytuacji, w których ubezpieczony zamierza posłu-
żyć się zarzutem niewłaściwego ustalenia przesłanek warunkujących prawo do renty
z tytułu niezdolności do pracy ustalanych na podstawie orzeczenia lekarza orzecz-
nika.
Nie jest możliwe przychylenie się do oceny Sądu Apelacyjnego, w której za
jednakowo trafny co do zasady uznany został pogląd o niedopuszczalności odwoła-
nia wówczas, gdy wnioskodawca nie złożył sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecz-
nika ZUS i kwestionuje którykolwiek z elementów jego orzeczenia będący podstawą
do wydania decyzji, jak też pogląd, że odwołanie jest niedopuszczalne tylko wów-
czas, gdy kwestionowane w nim jest „ustalenie niezdolności do pracy lub samodziel-
nej egzystencji”. A contrario, jest dopuszczalne wtedy, gdy jego przedmiotem są za-
rzuty dotyczące jakiejkolwiek innej kwestii, w szczególności daty powstania niezdol-
ności do pracy. Zagadnienie prawne, ujęte jako alternatywa jednego z dwu przeciw-
stawionych sobie wariantów pojmowania omawianego przepisu, jest pozorne, gdyż w
założeniu polega na błędzie porównywania wyników wykładni prowadzonej różnymi
metodami. Względy funkcjonalne i społeczne, wskazywane przez Sąd Apelacyjny na
poparcie odstępstwa od prymatu wykładni językowej, są zbyt ogólne i brak ich nale-
żytego uzasadnienia prawnego.
Już z brzmienia art. 4779
§ 31
k.p.c. jasno wynika, że ustawa, posługując się
ogólnym pojęciem „sprawy o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego
prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy”, nie przewiduje żad-
nego przedmiotowego ograniczenia przesłanek tego świadczenia. Oznacza to, że
„oparcie odwołania wyłącznie na zarzutach dotyczących orzeczenia lekarza orzecz-
nika” dotyczy każdego takiego orzeczenia, a więc wszystkich kwestii ujętych w art.
6
14 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, tj. oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia daty
powstania niezdolności do pracy, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności
do pracy, związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi
okolicznościami, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do samodzielnej
egzystencji oraz celowości przekwalifikowania zawodowego. W każdym z tych wy-
padków orzeczenie lekarza orzecznika stanowi podstawę do wydania decyzji w
sprawie o świadczenie, do którego prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdol-
ności do pracy, niezależnie od tego, czy chodzi wyłącznie o stwierdzenie niezdolno-
ści do pracy, czy pozostałe kwestie.
Wbrew sugestiom wyrażonym w pytaniu, jakiekolwiek ograniczenia co do
przedmiotu sprzeciwu nie wynikają z określenia „świadczenia, do którego prawo
uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy”. Nie przemawia za nimi od-
niesienie się w tym miejscu przez ustawodawcę wyłącznie do pojęcia „niezdolność
do pracy”, które należy traktować jedynie jako figurę stylistyczną, nadającą ogólną
nazwę świadczeniom pewnego rodzaju, a nie jako wyraz wykluczenia sytuacji, w któ-
rych świadczenia te uzależnione są od innych, dodatkowych warunków powiązanych
z niezdolnością do pracy. Chodzi o skrót myślowy nieoznaczający zwężenia seman-
tycznego użytego określenia (por. uzasadnienie uchwał Sądu Najwyższego z dnia 29
września 1992 r., III CZP 98/92, OSNCP 1993 nr 3, poz. 35 oraz z dnia 25 czerwca
2003 r., III CZP 14/03, OSNC 2004 nr 7-8, poz. 106). Gdyby zresztą nawet hipote-
tycznie przyjąć przedstawioną przez Sąd drugiej instancji argumentację przemawia-
jącą za wnioskiem, że konieczność wyczerpania drogi odwoławczej przed organem
ubezpieczeń społecznych odnosi się wyłącznie do niestwierdzenia niezdolności do
pracy, to należałoby - konsekwentnie - sformułować wniosek, że nie komisja lekar-
ska, lecz sąd, po stwierdzeniu przez orzecznika niezdolności do pracy, ma dokonać
oceny jej stopnia, trwałości itp. Taki wniosek trzeba, oczywiście, odrzucić.
Postępowanie przed lekarzem orzecznikiem ma na celu ustalenie okoliczności
związanych z niezdolnością do pracy (niezdolnością do samodzielnej egzystencji).
Pojęcie „niezdolność do pracy” jest niewątpliwie pojęciem prawnym, wyznaczającym
przesłankę nabycia prawa do świadczenia, lecz z punktu widzenia ochrony upraw-
nień jest to przede wszystkim okoliczność faktyczna, którą trzeba ustalić. Celem po-
stępowania przed lekarzem orzecznikiem jest nie tylko ustalenie stopnia niezdolności
do pracy, czy czasu trwania niezdolności, ale również daty jej powstania. Jeżeli za-
7
tem lekarz orzecznik dokonuje tych ustaleń - co znajduje swoje odzwierciedlenie w
treści wydawanego przez niego orzeczenia - to również w interesie wnioskodawcy
leży, aby były one zgodne z faktami. To oczywiste, gdyż postępowanie przed leka-
rzem orzecznikiem rozstrzyga w zasadzie o przesłankach nabycia prawa do świad-
czenia rentowego. Rozpatrywanie przedstawionego zagadnienia w kontekście kryte-
rium „korzystności” decyzji wydawanej w następstwie orzeczenia lekarskiego nie jest
zatem prawidłowe, gdyż ustalanie daty powstania niezdolności do pracy nawiązywa-
łoby do przesłanek ocennych, a nie faktycznych. Data wskazana w orzeczeniu okaże
się „korzystna", jeśli pozwoli na ustalenie prawa do świadczenia, ale może być także
„niekorzystna", jeśli nie będzie możliwe spełnienie przesłanki, od której zależy naby-
cie uprawnień rentowych.
W tej sytuacji istotą omawianego postępowania jest ustalenie faktów związa-
nych z potocznie rozumianą niezdolnością do pracy, jeśli więc wnioskodawca, wobec
którego wydano orzeczenie lekarskie, nie wnosi sprzeciwu, mimo że data powstania
niezdolności nie odpowiada rzeczywistej dacie jej powstania, to nie sposób przyjąć,
że dopuszczalne jest jej kwestionowanie dopiero w późniejszym postępowaniu od-
woławczym przed sądem. Niewniesienie sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika
oznacza bowiem, że wnioskodawca zgadza się, iż wszystkie stwierdzenia w nim za-
warte są prawdziwe. Tym samym proces ustalania okoliczności faktycznych, mają-
cych znaczenie dla nabycia prawa do renty zostaje zakończony.
Odrzucenie odwołania jest zatem uzasadnione i konieczne, jeśli sprawa doty-
czy świadczenia z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo zależy od stwierdze-
nia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, a podstawą
wydania decyzji jest orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, gdy odwołujący się nie
wniósł sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika do komisji lekarskiej ZUS oraz
gdy odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia.
W konsekwencji, na podstawie art. 4779
§ 31
k.p.c., sąd odrzuca odwołanie, w
którym ubezpieczony podniósł wyłącznie zarzuty przeciwko orzeczeniu lekarza
orzecznika ZUS w kwestiach określonych w art. 14 ust. 1 pkt. 1 - 5 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Taka wykładnia jest
zgodna z koncepcją orzekania o niezdolności do pracy przyjętą na podstawie ustawy
z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz.
1264), której celem było - na co trafnie wskazał Sąd Apelacyjny - zmodyfikowanie
8
trybu przyznawania świadczenia oraz zrównanie procedury orzeczniczej przed ZUS z
dwuinstancyjnym trybem orzekania o niezdolności do pracy rolników ubiegających
się o renty z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Za przedstawioną
interpretacją art. 4779
§ 31
in principio k.p.c. przemawiają więc także argumenty ce-
lowościowe.
Przy analizie rozstrzyganego zagadnienia prawnego nie może także schodzić
z pola widzenia art. 4779
§ 21
k.p.c. utrwalający w postępowaniu sądowym zmiany w
zakresie nadzoru nad orzecznictwem lekarskim (por. uzasadnienie projektu rządo-
wego ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. - druk sejmowy 2272/03). Wyczerpanie
dwuinstancyjnego trybu ustalania okoliczności związanych z niezdolnością do pracy
lub samodzielnej egzystencji w ramach postępowania przed organem rentowym nie
pozbawia wnioskodawcy prawa złożenia odwołania od negatywnej decyzji i prowa-
dzenia dalszego sporu przed sądem, zarówno w kwestii stopnia niezdolności, jak i
daty jej powstania.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstępie (art. 390 § 1
k.p.c.).
========================================