Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 marca 2006 r., IV CK 410/05
Po otwarciu postępowania układowego niedopuszczalne jest wpisanie
hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika, chociażby wniosek o wpis
został złożony przed otwarciem postępowania układowego.
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)
Sędzia SA Krzysztof Strzelczyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jana K. i Janiny K. przeciwko Dorocie
K. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 marca 2006 r. kasacji
powodów od wyroku Sądu Okręgowego w Słupsku z dnia 14 stycznia 2005 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Słupsku
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowie Jan K. i Janina K. domagali się wykreślenia hipoteki przymusowej
obciążającej ich nieruchomość, wpisanej w dziale IV księgi wieczystej (...) pod
pozycją 10 w kwocie 70 819,25 zł na rzecz pozwanej Doroty K. Twierdzili, że
wpisanie tej hipoteki w dniu 19 kwietnia 2003 r. było w świetle art. 29 § 2
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. – Prawo o
postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm. – dalej: "Pr.p.ukł.")
niedopuszczalne, gdyż w dniu 4 marca 2003 r. nastąpiło otwarcie wobec nich
postępowania układowego.
Sąd Rejonowy w Bytowie wyrokiem z dnia 19 października 2004 r. oddalił
powództwo, ustalając, że księdze wieczystej powodowie wpisani są jako właściciele
nieruchomości. W dniu 20 stycznia 2003 r. pozwana złożyła do sądu
wieczystoksięgowego wniosek o wpisanie na jej rzecz w tej księdze hipoteki
przymusowej w kwocie 70 819,25 zł. W dniu 4 marca 2003 r. Sąd Rejonowy, Sąd
Gospodarczy w Słupsku otworzył wobec powodów postępowanie układowe, a w
dniu 29 kwietnia 2003 r. Sąd Rejonowy w Bytowie dokonał wpisu na rzecz
pozwanej hipoteki przymusowej w wymienionej kwocie w dziale IV. W dniu 28
czerwca w dziale III tej księgi dokonano wpisu informującego o otwarciu
postępowania układowego względem powodów. W dniu 1 października 2003 r. Sąd
Rejonowy Sąd Gospodarczy w Słupsku zatwierdził układ powodów z wierzycielami;
wierzytelność pozwanej zabezpieczona przedmiotową hipoteką nie została objęta
postępowaniem układowym.
W tym stanie faktycznym, w ocenie Sądu, nie było podstaw do uwzględnienia
żądania powodów o usunięcie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym przez wykreślenie tej hipoteki. Sąd odwołał się do art. 29 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”), zgodnie z którym wpis ma moc
wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu. Oznacza to, że przyszłe
skutki wpisu są niejako zawieszone, gdyż ustawa uzależnia je od tego, czy wpis
nastąpi. W wypadku uwzględnienia wniosku, skutki wpisu sięgają wstecz i liczą się
od daty złożenia wniosku.
Kierując się tą zasadą, Sąd Rejonowy uznał, że skutki prawne uwzględnienia
wniosku o wpisanie hipoteki przesuwają się na datę złożenia wniosku o wpis, czyli
na dzień 20 stycznia 2003 r. W takim razie w sprawie nie ma zastosowania art. 29 §
2 Pr.p.ukł., zgodnie z którym po otwarciu postępowania układowego, do czasu
prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu albo umorzenia postępowania, nie
mogą m.in. być uzyskiwane hipoteki przymusowe. W rozpoznawanej sprawie skutki
dokonanego wpisu hipoteki rozciągają się do dnia 20 stycznia 2003 r., a więc do
dnia poprzedzającego otwarcie postępowania układowego względem powodów,
zatem zawarty w tym przepisie zakaz ustanawiania hipoteki nie mógł mieć
zastosowania. W grę wchodził natomiast art. 4 § 1 pkt 6 Pr.p.ukł., zgodnie z którym
postępowaniem układowym nie są objęte wierzytelności zabezpieczone hipoteką, z
wyjątkiem hipotek uzyskanych w ostatnim miesiącu przed otwarciem postępowania
układowego. Przyjmując, że skutki wpisania hipoteki sięgają do dnia 20 stycznia
2003 r., Sąd Rejonowy uznał, iż w sensie prawnym do uzyskania tego wpisu doszło
ponad miesiąc przed otwarciem postępowania układowego, a zatem
kwestionowanie prawidłowości i legalności wpisu oraz żądanie jego wykreślenia są
nieuzasadnione.
Apelacja powodów została oddalona wyrokiem z dnia 14 stycznia 2005 r.
Sądu Okręgowego w Słupsku, który podzielił prawidłowość ustaleń i ocenę prawną
Sądu pierwszej instancji.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyli kasacją powodowie, zarzucając błędną
wykładnię art. 4 § 1 pkt 6 i art. 29 § 2 Pr.p.ukł. oraz niewłaściwe zastosowanie art.
29 u.k.w.h. i wnosząc o zmianę wyroku przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Z Prawa o postępowaniu układowym wynika, że ustawodawca przywiązuje
zasadnicze znaczenie do momentu otwarcia postępowania układowego, uznając go
za datę graniczną, w której należy oceniać stan majątku osoby zgłaszającej
wniosek – w sensie jej możliwości płatniczych – i od której obowiązują
wnioskodawcę ustawowe ograniczenia uprawnień względem swego majątku.
Wystarczy wskazać, że od tej chwili czynności dłużnika w dysponowaniu majątkiem,
przekraczające zakres zwykłego zarządu albo dotyczące praw wpisanych do ksiąg
lub rejestrów, wymagają zgody nadzorcy (art. 28). Wykluczona zostaje generalnie
możliwość dokonywania spłaty długów objętych postępowaniem układowym,
dlatego wstrzymuje się regulowanie spłaty dobrowolnej (art. 29 § 1). Nie może też
być wszczęta i prowadzona egzekucja tych długów, a postępowanie egzekucyjne
wszczęte wcześniej, podlega zawieszeniu (art. 29 § 2). Artykuł 29 § 1 ustanawia
także zakaz obciążania majątku dłużnika, przez ustanowienie hipoteki; chodzi o
zapobieżenie istotnemu uszczupleniu wartości majątku dłużnika po otwarciu
postępowania układowego, do jakiego prowadziłoby dokonanie wpisu hipoteki. Brak
takiego zakazu mógłby postawić pod znakiem zapytania celowość ustanowionych
jednocześnie zakazów dobrowolnego spłacania długów oraz prowadzenia
egzekucji, gdyż można byłoby je obchodzić drogą obciążenia hipoteką
nieruchomości dłużnika.
Ustawodawca sformułował niemożność wpisywania hipoteki w tym okresie w
postaci kategorycznego zakazu: „nie mogą być uzyskiwane hipoteki sądowe”
(obecnie hipoteki przymusowe), posłużył się więc trybem niedokonanym, co
oznacza niedopuszczalność wpisywania w księdze wieczystej takiej hipoteki
niezależnie od tego, w jakim czasie został złożony wniosek; w szczególności
dotyczy to sytuacji, w której wniosek pochodził sprzed daty otwarcia postępowania
układowego. Takie rozumienie omawianego przepisu respektuje powszechnie
uznawaną zasadę, że w postępowaniu wieczystoksięgowym ma odpowiednie
zastosowanie, w drodze odesłania przez art. 13 § 2 k.p.c., reguła wyrażona w art.
316 § 1 k.p.c. nakazująca orzekanie według stanu z chwili dokonywania wpisu, a
nie złożenia wniosku (por. m.in. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1994 r.,
III CZP 72/94, OSNC 1994, nr 12, poz. 235 i z dnia 9 marca 1995 r., III CZP 149/94,
"Monitor Prawniczy" 1995, nr 11, s. 336, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
28 czerwca 1995 r., II CRN 61/95, OSNC 1995, nr 11, poz. 166, z dnia 14 lutego
2003 r., IV CKN 1770/00, nie publ. oraz z dnia 23 stycznia 2004 r., III CK 245/02,
OSP 2005, nr 1, poz. 3). Wykładnia ta pozostaje w zgodzie z art. 4 § 1 pkt 6
Pr.p.ukł., który z postępowania układowego wyłącza należności zabezpieczone
hipoteką, z wyjątkiem hipotek uzyskanych w ostatnim miesiącu przed otwarciem
tego postępowania.
Wymaga podkreślenia, co uszło uwagi obu Sądów, że – w odróżnieniu od art.
29 § 2 Pr.p.ukł. – w art. 4 § 1 pkt 6 ustawodawca użył trybu dokonanego, mówiąc o
„uzyskanych” hipotekach, przez co należy rozumieć hipoteki wpisane już do księgi
wieczystej. Zgodnie z tym przepisem, wierzytelności, które zostały zabezpieczone
wpisem hipoteki, dokonanym (verbum legis – "uzyskanym") na miesiąc przed
otwarciem postępowania układowego, nie są wyłączone z tego postępowania. Tym
bardziej dotyczy to sytuacji, w której wpis został dokonany po otwarciu
postępowania układowego, jakkolwiek w wyniku uwzględnienia wniosku złożonego
ponad miesiąc przed dniem tego otwarcia.
Odmienne stanowisko zajęte przez Sąd Okręgowy w tej kwestii wynika z
dwóch przyczyn. Sąd nie dokonał wnikliwej wykładni językowej art. 4 § 1 pkt 6 i art.
29 § 2 Pr.p.ukł., pomijając różnicę w gramatycznym ujęciu słowa „uzyskiwać”,
użytego w obu tych przepisach, mającą, jak się okazuje, istotne znaczenie. Poza
tym Sąd przyjął zbyt szerokie rozumienie art. 29 u.k.w.h., który stanowi, że wpis w
księdze wieczystej ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie
wpisu, a w wypadku wszczęcia postępowania z urzędu – od chwili wszczęcia tego
postępowania. Rozumowanie Sądu jest, skrótowo ujmując, takie, że skoro wniosek
o wpis hipoteki został uwzględniony, to wszelkie skutki prawne tego wpisu "cofają
się" do chwili wpłynięcia wniosku o wpis. Tymczasem, jak podkreślał Sąd
Najwyższy w powołanym orzecznictwie, należy odróżniać moc wsteczną wpisu od
jego dopuszczalności. W sprawie niniejszej zasadniczą kwestią jest ocena
dopuszczalności dokonanego wpisu, którą skarżący skutecznie podważyli. Już więc
z tej przyczyny powoływanie się przez Sąd Okręgowy na zasadę mocy wstecznej
wpisu jest chybione.
Niezależnie od tego należy podkreślić, że według tej zasady nie da się
rozwiązać wszystkich problemów związanych z czasowym zasięgiem mocy
dokonanego wpisu, gdyż nie ma ona charakteru uniwersalnego. Znajduje
zastosowanie przede wszystkim przy określaniu pierwszeństwa ograniczonych
praw rzeczowych wpisanych do księgi wieczystej oraz ujawnionych w niej praw
osobistych i roszczeń, nie można jej zatem rozciągać na sytuacje uregulowane w
sposób szczególny w innych aktach prawnych. Przykładem odmiennej regulacji są
unormowania zawarte w art. 4 § 1 pkt 6 i art. 29 § 2 Pr.p.ukł., których wykładnia
prowadzi do wniosku, że po otwarciu postępowania układowego niedopuszczalne
jest wpisanie hipoteki na nieruchomości dłużnika objętej tym postępowaniem,
niezależnie od tego, kiedy złożony został wniosek o dokonanie tego wpisu.
Zachodzi tu przypadek dotyczący relacji ustawy ogólnej, jaką jest art. 29 u.k.w.h.,
do ustawy szczególnej, którą są oba powołane przepisy Prawa o postępowaniu
układowym. Systemowo rzecz ujmując, jest to sytuacja podobna do stosunku
zachodzącego pomiędzy art. 29 u.k.w.h. a art. 27 Prawa upadłościowego z 1934 r.,
wyjaśnionego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1994 r., III CZP 4/94
(OCNC 1994, nr 9, poz. 170) w kategoriach legi generali i legi speciali.
Z tych przyczyn kasacja podlegała uwzględnieniu (art. 39313
w związku z art.
108 § 2 k.p.c.).