Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 kwietnia 2006 r., III CZP 22/06
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Najwyższej Izby Kontroli przeciwko
Andrzejowi Z. – redaktorowi naczelnemu dziennika "Ż.W." o opublikowanie
sprostowania, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7
kwietnia 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Warszawie postanowieniem z dnia 12 stycznia 2006 r.:
"Czy »osoba zainteresowana« w rozumieniu art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. 84 maja 24 ze zm.) jest określeniem
swoistym tej ustawy i poza osobami fizycznymi oraz prawnymi uwzględnia także
»inne jednostki organizacyjne«, którym ustawodawca w art. 31 ustawy pr. pr.
przyznał legitymację do złożenia wniosku o opublikowanie sprostowania i
odpowiedzi?"
podjął uchwałę:
Osobami zainteresowanymi w rozumieniu art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24, ze zm.) są także
jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 31 tej ustawy.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której Najwyższa Izba Kontroli w pozwie wniesionym na
podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r.– prawo prasowe (Dz.U.
Nr 5, poz. 24 ze zm. – dalej „Pr.pras.”) żądała nakazania pozwanemu redaktorowi
naczelnemu „Ż.W.” opublikowania sprostowania nieprawdziwej informacji prasowej.
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy w Warszawie uwzględnił
powództwo, a Sąd Apelacyjny w Warszawie, rozpoznając apelację pozwanego
opartą m.in. na zarzucie nieważności postępowania z powodu braku zdolności
sądowej Najwyższej Izby Kontroli (art. 379 pkt 2 w związku z art. 64 k.p.c.) oraz
naruszenia art. 39 Pr.pras. przez przyjęcie legitymacji czynnej powódki do
zgłoszenia roszczenia przewidzianego w tym przepisie, powziął wątpliwość
sformułowaną w przedstawionym na wstępie zagadnieniu prawnym.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Najwyższa Izba Kontroli nie posiada osobowości
prawnej ani nie jest jednostką organizacyjną, o której mowa w art. 331
§ 1 k.c. Jest
naczelnym organem kontroli państwowej, podlega Sejmowi i pozostaje w strukturze
organizacyjnej Skarbu Państwa, zgodnie z art. 64 k.p.c. nie ma zatem zdolności
sądowej, a w zakresie powierzonego jej mienia i zadań reprezentuje Skarb
Państwa. Sąd Apelacyjny wskazał jednak, że zgodnie z art. 31 w związku z art. 32
ust. 8 Pr.pras., Najwyższa Izba Kontroli jako naczelny organ administracji
państwowej jest uprawniona do złożenia wniosku o opublikowanie sprostowania
nieprawdziwej lub nieścisłej wiadomości prasowej. W razie odmowy opublikowania,
art. 39 ust. 1 Pr.pras. przyznaje osobie zainteresowanej roszczenie o opublikowanie
sprostowania. W ocenie Sądu Apelacyjnego, względy celowościowe przemawiają
za tym, by wykładać użyte w art. 39 ust. 1 Pr.pras. pojęcie „osoba zainteresowana”
jako pokrywające się z kręgiem podmiotów, o których mowa w art. 31 Pr.pras.
Pozwalałoby to przyjąć, że jest to swoiste określenie Prawa prasowego, obejmujące
– obok podmiotów wymienionych w art. 64 k.p.c. – również inne jednostki
organizacyjne, w rozumieniu art. 31, w tym Najwyższą Izbę Kontroli, która byłaby
uprawniona do wytoczenia powództwa wskazanego w art. 39. Jednocześnie Sąd
Apelacyjny wyraził wątpliwość, czy wykładnia taka jest uzasadniona, skoro
wykładnia językowa nie prowadzi do takiego rezultatu, a zdolność sądowa powinna
być uregulowana ściśle.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 64 k.p.c., zdolność sądową mają osoby fizyczne i prawne, a
także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie
obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej. W świetle
tych postanowień Najwyższa Izba Kontroli, która bez wątpienia nie jest osobą
fizyczną ani organizacją społeczną, posiadałaby zdolność sądową, gdyby była
osobą prawną. W polskim prawie cywilnym obowiązuje tzw. normatywna koncepcja
osobowości prawnej, zgodnie z którą osobowość prawną, poza Skarbem Państwa,
mają tylko takie jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne osobowość tę
przyznają. Regulacje dotyczące statusu Najwyższej Izby Kontroli zawarte są w art.
202 Konstytucji, art. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli
(Dz.U. Nr 85, poz. 937 ze zm.) oraz art. 17 ust. 1 i 3 ustawy o zasadach
wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz.
493 ze zm.). Z przepisów tych wynika, że Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym
organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi, natomiast w odniesieniu do
powierzonego jej mienia i w zakresie zadań jej urzędu reprezentuje Skarb Państwa.
Żaden z przepisów nie nadał jej osobowości prawnej ani nie określił zdarzenia,
którego skutkiem byłoby nabycie przez nią takiej osobowości. Nie jest ona także
tzw. ułomną osobą prawną, o której mowa w art. 331
k.c., i to nie tylko dlatego, że
żaden przepis nie przyznał jej zdolności prawnej, lecz również dlatego, że w ogóle
nie mogą mieć do niej zastosowania regulacje zawarte w paragrafie drugim tego
artykułu.
Najwyższa Izba Kontroli nie posiada zatem osobowości prawnej ani nie
stosuje się do niej odpowiednio przepisów o osobach prawnych, a więc nie posiada
także zdolności sądowej w rozumieniu art. 64 k.p.c. Nie budzi wątpliwości, że w
odniesieniu do powierzonego jej mienia państwowego jest państwową jednostką
organizacyjną Skarbu Państwa, który zgodnie z art. 34 k.c., w stosunkach
cywilnoprawnych jest podmiotem praw i obowiązków dotyczących tego mienia.
Zgodnie zatem z art. 67 § 2 k.p.c., w postępowaniu sądowym Najwyższa Izba
Kontroli występuje jako reprezentant Skarbu Państwa, jeżeli z jej działalnością
wiąże się dochodzone roszczenie.
Przepis art. 34 k.c., zawierający definicję Skarbu Państwa jako dysponenta
mienia i podmiotu praw i obowiązków dotyczących tego mienia w stosunkach
cywilnoprawnych, odnosi się do działalności Państwa w sferze dominium, a zatem
dotyczy tylko stosunków cywilnoprawnych związanych z mieniem państwowym.
Można przyjąć, że obejmuje on swoim zakresem, podobnie jak związany z nim art.
67 § 2 k.p.c., wszystkie stosunki cywilnoprawne dotyczące mienia państwowego,
zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe, co oznacza, że w sprawach cywilnych
majątkowych i niemajątkowych związanych z mieniem państwowym zdolność
sądową ma Skarb Państwa reprezentowany przez odpowiednią jednostkę
organizacyjną, natomiast sama ta jednostka nie posiada zdolności sądowej.
Trzeba jednak stwierdzić, że wskazana wyżej koncepcja Skarbu Państwa nie
jest jednolita i przewidziane są od niej odstępstwa. Przepisy szczególne w stosunku
do art. 64 i 67 § 2 k.p.c. przyznają w pewnym zakresie w postępowaniach
odrębnych zdolność sądową jednostkom niesamodzielnym, nieposiadającym
osobowości prawnej, w tym także jednostkom organizacyjnym Skarbu Państwa,
czego przykładem są m.in. art. 460 § 1, art. 635 § 2, art. 637 § 1, art. 655 § 1, art.
6913
i 1109 k.p.c. Także przepisy szczególne kodeksu cywilnego przyznają
organom państwowym niemającym osobowości prawnej ani zdolności sądowej
prawo do żądania wykonania określonych zobowiązań (np. art. 894 § 2 lub art. 985
k.c.). Stwierdzić przy tym można, że często dotyczy to spraw, w których chodzi nie
o ochronę interesów majątkowych Skarbu Państwa działającego w sferze
dominium, lecz o ochronę określonych interesów społecznych lub publicznych, a
więc o sferę działania Państwa określaną jako imperium.
Przechodząc do rozważań odnoszących się bezpośrednio do
przedstawionego zagadnienia prawnego, należy ocenić, czy art. 39 § 1 Pr.pras.,
wykładany przy uwzględnieniu pozostałych regulacji tego Prawa dotyczących
instytucji sprostowania, przyznaje samodzielną zdolność sądową w odniesieniu do
przewidzianego w nim roszczenia o sprostowanie nieprawdziwej lub nieścisłej
wiadomości prasowej także jednostkom organizacyjnym stanowiącym stationem
fisci Skarbu Państwa, nieposiadającą zdolności sądowej w świetle zasad art. 64 i 67
§ 2 k.p.c.
Regulacje zawarte w art. 31 – 33 oraz art. 39 Pr.pras., dotyczące m.in.
sprostowania nieprawdziwej lub nieścisłej informacji, wprowadzają szczególne,
nieprzewidziane w art. 24 k.c. środki prawne, mające na celu usunięcie skutków
naruszenia dóbr osobistych spowodowanego publikacją prasową zawierającą
nieprawdziwe lub nieścisłe wiadomości. Mają one charakter samodzielny wobec
środków przewidzianych w art. 24 k.c. Zgodnie z art. 31 Pr.pras., na wniosek
zainteresowanej osoby fizycznej, prawnej lub innej jednostki organizacyjnej redaktor
naczelny właściwego dziennika lub czasopisma obowiązany jest opublikować
bezpłatnie rzeczowe i odnoszące się do faktów sprostowanie wiadomości
nieprawdziwej lub nieścisłej. Krąg podmiotów uprawnionych do żądania
sprostowania jest określony szeroko i poza zainteresowanymi osobami fizycznymi i
prawnymi obejmuje także zainteresowane „inne jednostki organizacyjne”.
Określenia tego nie należy utożsamiać z podobnym, użytym w art. 331
k.c., który
jest przepisem późniejszym i jego treść nie może rzutować na wykładnię art. 31
Pr.pras. To, że zakres tego pojęcia użyty w omawianym przepisie jest znacznie
szerszy i że „jednostkami organizacyjnymi” w jego rozumieniu są m.in. także
„naczelne i centralne organy państwowe”, przesądza art. 32 ust. 8 Pr.pras., który
wyraźnie o tym stanowi, wyłączając ograniczenia dotyczące objętości tekstu
sprostowania, jeżeli sprostowanie pochodzi od tych organów. Wprawdzie powyższy
przepis, który, jak całe Prawo prasowe, wszedł w życie jeszcze pod rządami
Konstytucji z dnia 22 lipca 1952 r (jedn. tekst: Dz.U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 ze zm.),
posługuje się przyjętym w tej Konstytucji nazewnictwem organów Państwa,
nieodpowiadającym w pełni regulacji zawartej w Konstytucji z dnia 2 kwietnia
1997 r., jednak nie ulega wątpliwości, że odnosi się on także do naczelnych
organów państwowych w rozumieniu Konstytucji, w tym do naczelnego organu
kontroli państwowej, jakim jest Najwyższa Izba Kontroli. Należy zatem przyjąć, że
zainteresowaną „inną jednostka organizacyjną” w rozumieniu art. 31 Pr.pras. jest
każda jednostka organizacyjna, także taka, która – jak Najwyższa Izba Kontroli –
nie posiada osobowości prawnej ani zdolności sądowej i w stosunkach
cywilnoprawnych reprezentuje Skarb Państwa jako jego statio fisci. W konsekwencji
przepis ten przyznaje prawo żądania od redaktora naczelnego właściwego
czasopisma zamieszczenia sprostowania zainteresowanym osobom fizycznym,
osobom prawnym oraz wszystkim innym jednostkom organizacyjnym,
nieposiadającym osobowości prawnej ani zdolności sądowej, w tym także
jednostkom organizacyjnym Skarbu Państwa.
W razie odmowy zamieszczenia sprostowania, osobie zainteresowanej
przyznane zostało w art. 39 ust. 1 Pr.pras. roszczenie o opublikowanie
sprostowania, dochodzone na drodze sądowej. Względy techniki legislacyjnej
zdecydowały, że przepis ten, mówiąc o osobie zainteresowanej, której przysługuje
takie roszczenie, nie powtarza treści art. 31 w tym zakresie i nie wymienia
podmiotów tam wskazanych. Należy jednak przyjąć, że osobami zainteresowanymi
w rozumieniu art. 39 ust. 1 Pr.pras. są osoby, o których mowa w art. 31, a więc
zainteresowane osoby fizyczne, prawne i inne jednostki organizacyjne, także
niemające osobowości prawnej i stanowiące statio fisci Skarbu Państwa w
rozumieniu przepisów prawa i postępowania cywilnego. Celem powyższej regulacji
jest umożliwienie każdemu zainteresowanemu, także niesamodzielnym
państwowym jednostkom organizacyjnym (organom państwowym), dochodzenia
sprostowania nieprawdziwych lub nieścisłych informacji i dotarcia ze sprostowaniem
do tego samego czytelnika, który był odbiorcą informacji nieprawdziwej. Chodzi
także o zapewnienie społeczeństwu rzetelnych i prawdziwych informacji prasowych
i realizację w ten sposób nadrzędnych funkcji prasy. Jeżeli taka nierzetelna
informacja dotyczyła działalności publicznej organów państwowych, np. powiązania
kontrolerów Najwyższej Izby Kontroli z grupami przestępczymi, przyznanie tym
organom prawa wystąpienia z roszczeniem o sprostowanie realizuje nie ściśle
cywilnoprawne interesy Skarbu Państwa, lecz ma na celu ochronę wizerunku
Państwa w zakresie działalności publicznej realizowanej w ramach imperium. Taki
cel pozwala na przyjęcie, że roszczenie o sprostowanie jest uprawnieniem
szczególnym, nie zawsze związanym z realizacją cywilnoprawnych interesów
Państwa, a zatem przyjęta w art. 34 k.c. koncepcja Skarbu Państwa i
odpowiadająca jej regulacja dotycząca jego reprezentacji, zawarta w art. 67 § 2
k.p.c., nie we wszystkich przypadkach pozwoliłaby na osiągnięcie tego celu.
Uzasadniało to przyznanie szczególnej zdolności sądowej w odniesieniu do
przewidzianego w art. 39 ust. 1 Pr.pras., swoistego dla tego Prawa roszczenia,
także niesamodzielnym jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości
prawnej, w tym organom państwowym stanowiącym stationem fisci w rozumieniu
art. 67 § 2 k.p.c.
Podkreślenia wymaga, że ze względu na to, iż w procesie wytoczonym na
podstawie omawianego przepisu pozwanym może być tylko redaktor naczelny
czasopisma, przyznanie szczególnej zdolności sądowej także jednostkom
organizacyjnym Skarbu Państwa nie może doprowadzić – do naruszającego
zasadę dwustronności procesu cywilnego – sporu między dwiema takimi
niesamodzielnymi jednostkami. Nie prowadzi też do istotnego naruszenia zasady
jednolitości statusu procesowego takich jednostek, skoro roszczenie przewidziane
w art. 39 ust. 1 Pr.pras. jest roszczeniem wyjątkowym, przewidzianym tylko na
gruncie Prawa prasowego i niepowiązanym ściśle z cywilnoprawną sferą
działalności Skarbu Państwa.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.