Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 kwietnia 2006 r.
II UK 143/05
Organ rentowy jest uprawniony do inicjowania przeprowadzenia badania
przez lekarza orzecznika ZUS w celu ustalenia trwania niezdolności do pracy
ubezpieczonego jako niezbędnej przesłanki prawa do renty.
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 kwietnia
2006 r. sprawy z wniosku Henryka M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w W. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek skargi kasa-
cyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 21 marca
2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Wałbrzychu decyzją z dnia 30
września 2002 r. wstrzymał dalszą wypłatę renty pobieranej przez Henryka M. po
stwierdzeniu przez lekarza orzecznika, że wnioskodawca jest zdolny do pracy.
W wyniku zaskarżenia decyzji sprawę rozpoznał Sąd Okręgowy w Świdnicy,
który wyrokiem z dnia 12 listopada 2003 r. odwołanie oddalił. Wyrok wydano w opar-
ciu o następujące ustalenia. Ubezpieczony Henryk M. - górnik, zapadł na chorobę
zawodową pylicę płuc, stwierdzoną decyzją inspektora sanitarnego z dnia 20 grudnia
1984 r. Mimo tego wnioskodawca nadal pracował jako górnik pod ziemią do chwili
nabycia od 22 lipca 1989 r. prawa do emerytury górniczej z tytułu 25 lat pracy wyko-
nywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pod ziemią. Wyrokiem z dnia 22 sierpnia
1990 r. Sąd Wojewódzki we Wrocławiu oddalił odwołanie wnioskodawcy od decyzji
organu rentowego odmawiającej prawa do renty z tytułu choroby zawodowej z powo-
du braku inwalidztwa spowodowanego pylicą płuc. Decyzją ZUS z dnia 20 grudnia
2
1991 r. Henryk M. nabył prawo do stałej renty z tytułu trwałego inwalidztwa trzeciej
grupy w związku z chorobą zawodową - pylicą płuc drobnoguzkową ograniczoną. W
dniu 6 września 2002 r. lekarz ZUS pomimo potwierdzenia pylicy płuc orzekł o zdol-
ności Henryka M. do pracy
Na podstawie opinii biegłego lekarza specjalisty pulmonologa Sąd pierwszej
instancji ustalił, że u wnioskodawcy występuje pylica płuc drobnoguzkowa ograni-
czona oraz nadciśnienie tętnicze w obserwacji. Schorzenie pulmonologiczne nie po-
woduje jednak niezdolności do pracy ponieważ badanie spirometryczne wykazało
brak zaburzeń wentylacji, natężona pojemność życiowa FVC wynosiła 98% normy
dla badanexgo, badanie fizykalne również nie wykazało odchyleń od stanu prawidło-
wego. W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji uznał decyzję ZUS za prawidłową
wskazując, że jednym z niezbędnych warunków nabycia prawa do renty na podsta-
wie art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypad-
ków przy pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144
ze zm.) jest niezdolność do pracy jako następstwo stwierdzonej choroby zawodowej.
Ta zaś u wnioskodawcy nie występuje.
Od tego wyroku Henryk M. wniósł apelację, domagając się jego zmiany przez
orzeczenie, że przysługuje mu prawo do stałej renty w związku z chorobą zawodową.
Wnioskodawca zarzucił naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., przez brak wszechstronnego
rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz art. 328 k.p.c., przez
niewskazanie przyczyn, dla których Sąd pierwszej instancji nie uwzględnił jego ar-
gumentacji. Wnioskodawca zarzucił też naruszenie przepisów prawa materialnego:
art. 12 i nast., art. 57 oraz art. 107 i art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez błędną wykład-
nię i przyjęcie, że wnioskodawca jest zdolny do pracy i nie służy mu prawo do renty.
Ubezpieczony domagał się też uzupełnienia postępowania dowodowego o opinię
instytutu naukowo-badawczego.
Wyrokiem z dnia 21 marca 2005 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Wrocławiu oddalił apelację. Za bezzasadny (bez zachowania wa-
runków z art. 381 k.p.c.) uznał Sąd Apelacyjny zgłoszony w postępowaniu apelacyj-
nym wniosek dowodowy. W ocenie Sądu drugiej instancji wywody apelacji były bez-
zasadną polemiką z prawidłowymi ustaleniami Sądu pierwszej instancji opartymi na
opinii specjalisty lekarza o kwalifikacjach odpowiednich dla schorzenia wnioskodaw-
cy, ocenianej w granicach swobodnej oceny dowodów. Wyjaśnieniu twierdzeń wnio-
3
skodawcy służyła opinia uzupełniająca biegłego pulmonologa. Chociaż rozpoznano
pylicę płuc u wnioskodawcy i zakwalifikowano ją jako chorobę zawodową, to ustalo-
no, że ta choroba zawodowa nie stała się przeszkodą w wykonywaniu innych prac w
określonych i odpowiednich do stanu zdrowia wnioskodawcy warunkach. Nie zmienia
takiej konstatacji fakt, że u wnioskodawcy orzeczono 30% stałego uszczerbku na
zdrowiu. Ta okoliczność mogłaby mieć znaczenie, gdyby przedmiotem sporu była
renta z ogólnego stanu zdrowia. Jeżeli jednak wnioskodawca otrzymywał rentę w
związku z chorobą zawodową, a nastąpiła poprawa jego stanu zdrowia przez ustą-
pienie dysfunkcji płuc, to nie ma niezdolności do pracy, będącej niezbędną przesła-
nką renty inwalidzkiej stosownie do art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o
świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Przepis art. 12
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wprowadza
definicję legalną osoby niezdolnej do pracy. Kumulatywnie muszą zachodzić dwie
przesłanki, to jest - całkowita lub częściowa utrata zdolności do pracy zarobkowej z
powodu naruszenia sprawności organizmu i brak rokowań co do odzyskania zdolno-
ści do pracy po przekwalifikowaniu. Ta druga przesłanka nie wchodzi w rachubę
skoro stan ubezpieczonego uległ poprawie, gdy chodzi o dolegliwości płuc. Z art. 13
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynikają
przesłanki oceny niezdolności do pracy oraz wskazówki co do rokowań poprawy
stanu zdrowia. Te przesłanki i wskazówki zostały uwzględnione w postępowaniu
przed organem rentowym i Sądem pierwszej instancji w zakresie stanowiącym
przedmiot rozpoznania. Przepis art. 107 powołanej ustawy określa zmianę prawa do
świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy, tak jak w rozpatrywanej sprawie
w razie ustalenia braku tej niezdolności.
Zgodnie z treścią art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawo
do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zain-
teresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świad-
czeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed
wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość.
W wyroku z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN 182/00 (OSNAPiUS 2002 nr 17, poz.
419), Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że decyzja organu rentowego nie ma powagi
rzeczy osądzonej, jak to ma miejsce w przypadku wyroku sądu. Nie można powoły-
wać się na prawo do świadczeń ustalone błędną decyzją organu rentowego, którą po
ujawnieniu błędu zmieniono, jeżeli nie zostały spełnione warunki, od których uzależ-
4
nione jest nabycie tego prawa. Wynika to z treści art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o eme-
ryturach i rentach z FUS, który stanowi, że wypłatę świadczeń wstrzymuje się jeżeli
okaże się, że prawo do świadczeń nie istniało.
Obowiązujące od 31 grudnia 2004 r. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy ce-
lów rentowych (Dz.U. Nr 99, poz. 612) przewiduje zwierzchni nadzór prezesa ZUS
nad orzecznictwem tego organu w zakresie niezdolności do pracy. Podstawą wzno-
wienia postępowania przed organem rentowym był przepis § 13 powołanego rozpo-
rządzenia.
W skardze kasacyjnej pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o uchylenie zaskar-
żonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia Sądowi drugiej
instancji, ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Skarga ma dwie
podstawy. W ramach podstawy dotyczącej przepisów prawa materialnego wskazano
zarzuty naruszenia: 1) art. 114 ust. 1 oraz art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, poprzez błędną wykładnię i niewła-
ściwe zastosowanie w stanie faktycznym sprawy i uznanie, że decyzja organu rento-
wego z 30 września 2002 r. wstrzymująca dalszą wypłatę renty z tytułu niezdolności
do pracy „zasadnie została uznana za zgodną z prawem”; 2) art. 13 w związku z art.
12 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
przez oczywiste naruszenie w stopniu wpływającym na wynik sprawy, polegające na
przyjęciu przez sądy, przy występowaniu u ubezpieczonego niekwestionowanej cho-
roby zawodowej pylicy płuc i uznanym trwałym 45% uszczerbku na zdrowiu spowo-
dowanym tą chorobą, że ubezpieczony jest zdolny do pracy; 3) § 13 ust. 3 rozporzą-
dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia1997 r. w sprawie orzeka-
nia o niezdolności do pracy w celach rentowych błędnie zastosowanego jako pod-
stawa wznowienia postępowania w sprawie Henryka M.
W ramach podstawy dotyczącej przepisów prawa procesowego wskazano na
zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. oraz art. 286 i 290 k.p.c., przez przekroczenie przez
Sąd granicy swobodnej oceny dowodów i oparcie wyroku wyłącznie na opinii biegłe-
go sądowego zawierającej wnioski sprzeczne z faktycznym stanem zdrowia ubezpie-
czonego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
5
Zasadniczy, wynikający ze skargi kasacyjnej problem dotyczy względnej sta-
bilności decyzji organu rentowego ustalającej prawo do renty. W zaskarżonym wyro-
ku, podobnie jak w wyroku Sądu pierwszej instancji ustalono, że pomimo przyznanej
Henrykowi M. w 1991 r. renty odpowiedniej dla inwalidztwa III grupy ze względu na
stwierdzoną wówczas chorobę zawodową górników - pylicę płuc i pomimo tego że
choroba ta utrzymuje się nadal, to jednak organ rentowy miał podstawy do wstrzy-
mania dalszej wypłaty renty po stwierdzeniu, że aktualnie (we wrześniu 2002 r.) nie
ma takich skutków choroby zawodowej ubezpieczonego dotyczących dolegliwości
płuc, które ograniczałyby jego zdolność do zatrudnienia.
Ustalony stan faktyczny został w niebudzący zastrzeżeń sposób podstawiony
pod właściwe przepisy prawa materialnego. W pierwszym rzędzie wskazane zostały
przepisy (art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu
wypadków przy pracy, art. 12 i art. 13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), z których - bez żadnych wąt-
pliwości - wynika, że niezdolność do pracy jako następstwo choroby zawodowej jest
niezbędnym warunkiem prawa do renty. Dotyczące tych przepisów zarzuty pierwszej
podstawy skargi kasacyjnej są chybione, skoro ignorując dotyczące ich zastosowania
ustalenie, że nie zachodzi u ubezpieczonego stan niezdolności do pracy, skarżący
niezasadnie wskazuje na pierwszą z przesłanek renty, że ubezpieczony doznaje cho-
roby zawodowej pylicy płuc, co musiałoby według niego przesądzać również konse-
kwencję niezdolności do pracy. Nie każda jednak choroba zawodowa musi być połą-
czona z niezdolnością do pracy. W rozpatrywanym przypadku najpierw organ rento-
wy w oparciu o opinię lekarza orzecznika, następnie sądy obu instancji po zweryfi-
kowaniu tej opinii przez dowód z biegłego lekarza specjalisty w zakresie pulmonologii
- stwierdziły, że ustalona choroba zawodowa nie powoduje niezdolności do pracy,
gdyż jej konsekwencje nie ujawniają zaburzeń czynności układu oddechowego. Na-
leży przy tym zauważyć, że rozpoznając pierwszą podstawę skargi kasacyjnej (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i badając zarzucane niewłaściwe zastosowanie prawa material-
nego Sąd Najwyższy uwzględnia ustalenia faktyczne stanowiące podstawę zaskar-
żanego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Z ustalonych faktów wynika, że w dacie podjęcia przez organ rentowy decyzji
z dnia 30 września 2002 r. i w okresie postępowania sądowego ubezpieczony nie
jest niezdolny do pracy w następstwie choroby zawodowej i w związku z tym nie
6
spełnia wymaganych warunków prawa do renty. Jednakże zarzuty pierwszej podsta-
wy skargi kasacyjnej i przedstawiona w niej argumentacja zasadzają się na założe-
niu, że spełnienie przez ubezpieczonego warunków nabycia prawa do renty zostało
ustalone już w ostatecznej decyzji organu rentowego z 20 grudnia 1991 r. przyznają-
cej rentę z tytułu inwalidztwa trzeciej grupy w związku z chorobą zawodową. Według
skarżącego, ze względu na tę decyzję, niedopuszczalne było wszczęcie postępowa-
nia przed organem rentowym dotyczącym najpierw przeprowadzenia badania ubez-
pieczonego przez lekarza orzecznika, a następnie ocenianie na tej podstawie po-
nownie stanu zdrowia ubezpieczonego i jego zdolności do wykonywania pracy.
Sąd Najwyższy stwierdza, że podniesione w tym zakresie zarzuty skargi kasa-
cyjnej opierają się na nieuprawnionym założeniu, że następuje swoista niewzruszal-
ność prawa do renty ustalonego w decyzji organu rentowego bez możliwości kory-
gowania tego prawa stosownie do zmieniającego się stanu faktycznego. Tymczasem
niezdolność do pracy jest w oczywisty sposób stanem rzeczy, który może ulegać
zmianom, skoro jest ściśle związana, po pierwsze, ze stanem zdrowia ubezpieczone-
go (stopniem naruszenia sprawności organizmu) i po drugie, z rokowaniami co do
odzyskania zdolności do pracy zarobkowej (art. 12b ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Dynamicznej spe-
cyfice stanu niezdolności do pracy jako przesłanki (ryzyka) ubezpieczenia odpowia-
dają przepisy prawa materialnego, które - wyraźnie inaczej niż to zakłada skarżący -
wprowadzają zasady aktualizowania decyzji ustalających prawo do świadczeń w re-
lacji do stanu faktycznego. W pierwszym rzędzie należy wskazać na pominięte w
skardze kasacyjnej, art. 101 i art. 107 powołanej ustawy z 17 grudnia 1998 r. Według
pierwszego z tych przepisów prawo do świadczeń ustaje między innymi, „gdy ustanie
którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa”. Naturalną konse-
kwencją zasady ustania prawa w razie ustania jego warunków jest wyposażenie or-
ganów rentowych w uprawnienie do badania, czy nadal zachodzą niezbędne warunki
prawa. Jeżeli chodzi o prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy,
to - stosownie do powołanego art. 107 ustawy z 17 grudnia 1998 r. - prawo to ulega
zmianie, jeżeli w wyniku badania lekarskiego, przeprowadzonego na wniosek lub z
urzędu, ustalono zmianę stopnia niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej
ponowne powstanie.
W kontekście tych regulacji, z których wynika obowiązek weryfikacji, także z
urzędu, rent z tytułu niezdolności do pracy, należy uznać, że właściwe oddziały ZUS
7
uprawnione są do inicjowania badania lekarskiego przeprowadzanego przez lekarza
orzecznika ZUS. Jeżeli zatem ubezpieczony został poddany badaniu lekarskiemu
przez lekarza orzecznika z powołaniem się na wydane w tym przedmiocie polecenie
naczelnego lekarza ZUS w trybie czynności zwierzchniego nadzoru nad wykonywa-
niem orzecznictwa o niezdolności do pracy (§ 13 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do
pracy do celów rentowych, Dz.U. Nr 99, poz. 612), to przeprowadzone w konse-
kwencji badanie lekarskie było uprawnionym postępowaniem w przedmiocie weryfi-
kacji prawa do renty uzależnionego od niezdolności do pracy. W tym kontekście bez-
przedmiotowe byłoby badanie zarzutu skargi kasacyjnej dotyczącego braku w za-
skarżonym wyroku oceny przesłanek dyspozycji przeprowadzenia badania lekarskie-
go w trybie nadzoru. Nowe badanie ubezpieczonego i nowe orzeczenie lekarza
orzecznika ZUS stanowiły podstawę ustalenia, że nie istniało prawo do świadczeń i z
tego powodu nastąpiło wstrzymanie wypłaty świadczeń stosownie do art. 134 ust. 1
pkt 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. Nie ma więc racji skarżący, że brak było nowego
dowodu, który w rozumieniu art. 114 ust. 1 tej ustawy stwarzałby podstawę do po-
nownego ustalenia prawa do świadczeń. Trzeba przy tym zauważyć, że ten ostatni
przepis nie mógł zostać naruszony przez - jak to określił skarżący - bezpodstawne
wznowienie postępowania w sprawie o prawo do renty ubezpieczonego. Nie było
bowiem odrębnego postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy, natomiast
przesłankę rozstrzygnięcia o wstrzymaniu wypłaty renty stanowi - niesprzeczne z
wyżej powołanym przepisem - ustalenie, że ubezpieczony nie spełnia warunków
prawa do renty, gdyż na skutek choroby zawodowej nie utracił zdolności do wykony-
wania pracy.
Rozpatrywana skarga kasacyjna nie zawiera także uzasadnionych zarzutów w
zakresie jej drugiej podstawy. Skarżący oparł tę podstawę na niedopuszczalnym w
postępowaniu kasacyjnym zarzucie w zakresie oceny przeprowadzonych w sprawie
dowodów (por. art. 3983
§ 3 k.p.c.). Stosownie do art. 286 k.p.c. sąd może zażądać
ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie, może też w razie potrzeby zażądać
dodatkowej opinii od tych samych lub innych biegłych. Uzasadnienie skargi kasacyj-
nej nie ujawnia przyczyn, dla których skarżący wskazał powyższy przepis jako naru-
szony przez Sąd drugiej instancji. Należy uznać ten zarzut za oczywiście bezzasad-
ny, jeżeli weźmie się pod uwagę, że może tu chodzić o dowód z opinii biegłego, który
został przeprowadzony przez Sąd pierwszej instancji, który zresztą - stosownie do
8
wskazanego przepisu - skorzystał z przewidzianej w tym przepisie możliwości zażą-
dania dodatkowej opinii. Podobnie bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 290 § 1
k.p.c. przewidującego możliwość zażądania opinii odpowiedniego instytutu nauko-
wego lub naukowo-badawczego. Zgłoszony w tym zakresie wniosek dowodowy do-
piero w postępowaniu apelacyjnym Sąd Apelacyjny pominął na podstawie art. 381
k.p.c., uznając, że ubezpieczony mógł go powołać w postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, a potrzeba powołania się na ten dowód nie wynikła później. W tej
sytuacji, skoro skarżący nie kwestionuje zastosowania art. 381 k.p.c., zarzut doty-
czący art. 290 § 1 k.p.c. jest najzupełniej chybiony.
Z powyższych przyczyn skarga kasacyjna - nie mająca uzasadnionych pod-
staw - podlegała oddaleniu w myśl art. 39814
k.p.c.
========================================