Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CSK 37/06
Artykuł 125 § 1 k.c. nie ma zastosowania do orzeczeń, o których mowa w
art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Iwona Koper
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Barbary P.-S. przy uczestnictwie Janiny
S., Konrada P., Teresy S., Leszka M., Andrzeja S., Walerii P., Stanisława P. i Marka
P. o wpis prawa własności, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
niejawnym w dniu 20 kwietnia 2006 r. skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od
postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 23 czerwca 2005 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Barbara P.-S. wniosła o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości
składającej się z parceli l.kat. (...), objętej dawną księgą wieczystą lwh (...), oraz o
wpisanie jej w założonej księdze jako współwłaścicielki nieruchomości w 3/4. Sąd
Rejonowy dla Krakowa-Podgórza postanowieniem z dnia 8 marca 2005 r. oddalił
wniosek Barbary P.-S. o wpis w księdze wieczystej; w założonej księdze wpisał jako
współwłaścicieli uczestników ad. 1-6 oraz Jana P. Apelacja wnioskodawczyni od
wymienionego postanowienia została oddalona przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 23 czerwca 2005 r.
W lwh (...) wpisani byli jako współwłaściciele po 1/2 Stanisław P. i
Franciszka P. Sąd Powiatowy dla m. Krakowa stwierdził postanowieniem z dnia 16
lipca 1953 r. nabycie spadku po Stanisławie P. przez wnioskodawczynię, a
postanowieniem z dnia 29 października 1957 r. nabycie spadku po Franciszce P.
przez Walerię P. i wnioskodawczynię. Z kolei wyrokiem z dnia 19 listopada 1959 r.
Sąd Powiatowy dla m. Krakowa zobowiązał wnioskodawczynię do złożenia – w
wykonaniu zapisu – w terminie dwóch tygodni oświadczenia zdatnego do
przeniesienia własności nieruchomości objętej lwh (...) w oznaczonych częściach na
rzecz Anny P., Ferdynanda P., Jana P. i Anieli S., zastrzegając, że w razie
niewykonania przez wnioskodawczynię tego zobowiązania w zakreślonym terminie,
wyrok będzie podstawą wpisu w księdze wieczystej.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że wyrok Sądu
Powiatowego z dnia 19 listopada 1959 r. wywołał po uprawomocnieniu się –
zgodnie z art. 62 § 3 k.z. i art. 834 d.k.p.c., których odpowiednikami są art. 64 k.c. i
art. 1047 § 1 k.p.c. – skutek w postaci przeniesienia udziału wnioskodawczyni we
własności nieruchomości, wynoszącego 3/4 (108/144), na rzecz osób w tym wyroku
wymienionych. W rezultacie uznał, że z wyroku tego, będącego dokumentem, o
którym mowa w art. 6268
§ 2 k.p.c., wynika przeszkoda do uwzględnienia wniosku
złożonego przez Barbarę P.-S.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni, nawiązując do swych wcześniejszych
twierdzeń, zarzuciła błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 125 § 1 k.c.
Zdaniem skarżącej, wyrok Sądu Powiatowego z dnia 19 listopada 1959 r.,
jakkolwiek ma charakter konstytutywny, stwierdza zarazem roszczenie z tytułu
zapisu, w związku z czym roszczenie to ulegało dziesięcioletniemu przedawnieniu
zgodnie z art. 125 § 1 k.c. Po upływie 45 lat od uprawomocnienia się tego wyroku,
w ciągu których nie dokonano na jego podstawie wpisu, roszczenie to już się więc
przedawniło, co zostało podniesione w apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Analogicznie do rozwiązania przyjętego w art. 968 § 1 k.c., skutek zapisu w
ujęciu art. 113 § 1 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U.
Nr 60, poz. 328) polegał na zobowiązaniu spadkobiercy do spełnienia określonego
świadczenia na rzecz zapisobiercy. W przypadku nabycia przez zapisobiercę
roszczenia o przeniesienie na niego własności nieruchomości spadkowej lub
udziału w niej świadczenie spadkobiercy polegało na złożeniu oświadczenia woli
niezbędnego do zawarcia umowy przenoszącej własność tej nieruchomości
(udziału).
Świadczenie polegające na złożeniu oznaczonego oświadczenia woli może
być – podobnie jak inne świadczenia – dochodzone w postępowaniu cywilnym.
Według ogólnych zasad prawa egzekucyjnego, wyrok zasądzający takie
świadczenie podlegałby wykonaniu przez przymuszenie dłużnika do złożenia
odpowiedniego oświadczenia woli (art. 837 d.k.p.c. oraz art. 1050 k.p.c.). W polskim
prawie zarówno jednak obecnie, jak w kodyfikacjach poprzednio obowiązujących,
odstąpiono we wspomnianym zakresie od egzekucji polegającej na stosowaniu
wobec dłużnika środków przymusu.
Przepisy art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c. wiążą z orzeczeniem zobowiązującym do
złożenia oznaczonego oświadczenia woli (stwierdzającym obowiązek złożenia
oznaczonego oświadczenia woli) taki skutek, jakby oświadczenie to zostało złożone
z chwilą uprawomocnienia się tego orzeczenia, a w sytuacjach, w których złożenie
oświadczenia woli jest uzależnione od wzajemnego świadczenia wierzyciela – z
chwilą prawomocnego nadania temu orzeczeniu klauzuli wykonalności. Według
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r.,
zasady prawnej, III CZP 32/66 (OSNC 1968, nr 12, poz. 199), gdy pozwany
zobowiązany jest do złożenia oznaczonego oświadczenia woli mającego stanowić
składnik umowy, na podstawie art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c. następuje w pewnych
sytuacjach nawet taki skutek, jakby doszło do zawarcia umowy; skutek ten
powstaje, choćby dla umowy, do której zawarcia zobowiązany był pozwany, istniał
wymóg formy szczególnej, nie wyłączając formy ad solemnitatem. Jest tak wtedy,
gdy powód dochodził zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej, a w
przypadku dochodzenia zawarcia innej umowy – gdy sąd uwzględnił powództwo o
stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda.
Mimo że argumenty przytoczone w uzasadnieniu stanowiska cytowanej uchwały
wywołują kontrowersje, samo rozwiązanie, do którego prowadzi stanowisko Sądu
Najwyższego, nie zostało podważone przez krytyków uchwały. Bardziej przekonuje
wyrażony w nauce prawa cywilnego pogląd, że rozwiązanie to ma uzasadnienie w
racjonalnej, prowadzącej do zapewnienia skuteczności prawa, wykładni ustawy. W
pewnym stopniu potwierdzeniem tego poglądu jest nawet wyrażony w wypowiedzi
krytykującej uchwałę postulat wyraźnego przyjęcia w ustawie, że w każdym
przypadku, w którym świadczenie polega na zawarciu umowy, wyrok sądowy z
chwilą uprawomocnienia się, a w sytuacjach wskazanych w art. 1047 § 2 k.p.c., z
chwilą uprawomocnienia się klauzuli wykonalności, zastępuje umowę stron.
Podobny stan prawny wynikał z art. 834 d.k.p.c. oraz art. 62 § 3 k.z. Pierwszy
przepis stanowił, że jeżeli dłużnik jest zobowiązany do złożenia oznaczonego
oświadczenia woli, prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające to zobowiązanie
dłużnika, zastępuje jego oświadczenie. Według natomiast drugiego przepisu,
dotyczącego umowy przedwstępnej, lecz w praktyce stosowanego w szerszym
zakresie, w razie uchylenia się strony zobowiązanej od zawarcia umowy sąd może,
na żądanie drugiej strony, jeżeli są spełnione warunki potrzebne do ważności
umowy przyrzeczonej, a w szczególności zachowana także jej forma, wyznaczyć
zobowiązanemu termin do jej zawarcia z tym skutkiem, że w razie niezawarcia jej w
ciągu tego terminu, wyrok prawomocny będzie równoznaczny z zawarciem umowy.
Należy podkreślić, że w myśl art. 62 § 3 k.z., skutek jednoznaczny z zawarciem
umowy następował dopiero w pewien czas po uprawomocnieniu się wyroku, a
mianowicie z chwilą bezskutecznego upływu terminu zakreślonego w wyroku.
Zgodnie z powszechnie przyjmowanym zapatrywaniem, orzeczenia objęte
hipotezą art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c. mają w zakresie, w jakim zastępują
oświadczenie woli pozwanego (umowę, do której zawarcia był on zobowiązany),
charakter konstytutywny. Nie budzi też wątpliwości pogląd, wyrażany zarówno
przed wejściem w życie kodeksu cywilnego, jak i obecnie o konstytutywnym
charakterze wyroku zastępującego umowę na podstawie art. 62 § 3 k.z. Specyfiką
omawianych orzeczeń jest to, że ich skutek konstytutywny jest powiązany – w
przedstawionym wyżej celu egzekucyjnym – z zawartym w nich rozstrzygnięciem o
obowiązku spełnienia przez pozwanego świadczenia polegającego na złożeniu
oznaczonego oświadczenia woli (zawarciu określonej umowy). Konsekwencją tej
ich złożonej struktury jest wygaśnięcie wraz z nastąpieniem skutku konstytutywnego
obowiązku pozwanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli (zawarcia
umowy) oraz odpowiadającego temu obowiązkowi roszczenia powoda. Jeżeli wyrok
wywołuje skutek jednoznaczny z zawarciem umowy mającej przenieść z
pozwanego na powoda własność nieruchomości lub udział w niej, powód
jednocześnie z wygaśnięciem przysługującego mu roszczenia przeciwko dłużnikowi
nabywa własność nieruchomości (udział). W tym więc przypadku wyrok stanowi
zarazem dowód nabycia własności nieruchomości (udziału) przez powoda.
Z dokonanych ustaleń wynika, że wyrok Sądu Powiatowego z dnia 19
listopada 1959 r. z chwilą bezskutecznego upływu zakreślonego w nim
dwutygodniowego terminu, licząc od dnia uprawomocnienia się, wywołał – tak jak
zostało przyjęte w zaskarżonym postanowieniu – skutek w postaci przejścia udziału
wnioskodawczyni we własności nieruchomości na rzecz osób w wyroku
wymienionych, powodując tym samym wygaśnięcie długu wnioskodawczyni z tytułu
zapisu oraz odpowiadającego temu długowi roszczenia zapisobierców. Wraz z
wygaśnięciem roszczenia zapisobierców bezprzedmiotowa stała się kwestia
przedawnienia tego roszczenia – w ogóle, a więc także w terminie dziesięcioletnim
przewidzianym w art. 113 p.o.p.c., odpowiedniku art. 125 § 1 k.c. Skoro roszczenie
to wygasło jeszcze w czasie obowiązywania przepisów ogólnych prawa cywilnego,
tym bardziej nie powstawała kwestia przedawnienia tego roszczenia na gruncie
przepisów kodeksu cywilnego, a zatem i według powołanego w skardze kasacyjnej
art. 125 § 1 k.c. (por. art. XXXV p.w.k.c.).
Bezprzedmiotowość kwestii przedawnienia omawianego roszczenia czyniła
zbędnym rozpatrywanie wpływu przedawnienia tego roszczenia na możliwość
dokonania na podstawie wyroku Sądu Powiatowego z dnia 19 listopada 1959 r.
wpisu w księdze wieczystej osób (ich spadkobierców), na które wnioskodawczyni
miała zgodnie z tym wyrokiem przenieść swój udział we własności nieruchomości.
Jednocześnie nie podlegała przedawnieniu sama możliwość dokonania tego wpisu,
ponieważ przedmiotem przedawnienia mogą być tylko roszczenia majątkowe (art.
117 § 1 k.c. oraz art. 105 p.o.p.c.), a możliwości dokonania wpisu w księdze
wieczystej na podstawie określonego dokumentu nie można kwalifikować jako
roszczenia. Wpis w księdze wieczystej na podstawie takiego orzeczenia jak wyrok
Sądu Powiatowego z dnia 19 listopada 1959 r. może więc być dokonany bez
ograniczeń w czasie, jeżeli w chwili dokonywania wpisu nie istnieją inne, miarodajne
z punktu widzenia przepisów postępowania wieczystoksięgowego, dowody
wskazujące na zmianę stanu prawnego wynikającego z tego orzeczenia.
Uwagi dotyczące wyroku Sądu Powiatowego z dnia 19 listopada 1959 r. są
aktualne w odniesieniu do orzeczeń, które na podstawie art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c.
z chwilą ich uprawomocnienia się lub prawomocnego nadania im klauzuli
wykonalności wywołują skutek jednoznaczny ze skutkiem zawarcia umowy
przenoszącej własność nieruchomości z pozwanego na powoda. W sytuacji, w
której do przejścia własności nieruchomości (udziału w niej), oprócz przewidzianego
w art. 1047 k.p.c. i art. 64 k.c. orzeczenia stwierdzającego obowiązek złożenia
oznaczonego oświadczenia woli mającego stanowić składnik umowy przenoszącej
własność (udział), nieodzowne jest natomiast jeszcze złożenie przez powoda
(wierzyciela) odpowiedniego oświadczenia woli. Roszczenie powoda o zawarcie
umowy przenoszącej własność nieruchomości (udziału) wygasa też z nastąpieniem
skutku konstytutywnego tego orzeczenia – w związku z czym art. 125 k.c. nie ma
zastosowania do tego orzeczenia – jednak bez jednoczesnego, co ma istotne
znaczenie z punktu widzenia możliwości dokonania wpisu na podstawie tego
orzeczenia, przejścia własności nieruchomości (udziału) na powoda. Z
dotychczasowych wyjaśnień wynika więc, że gdy chodzi o prawomocne orzeczenia
stwierdzające obowiązek złożenia oznaczonego oświadczenia woli, art. 125 § 1 k.c.
może mieć zastosowanie tylko do wyroku niezaopatrzonego w wymaganą przez art.
1047 § 2 k.p.c. klauzulę wykonalności.
Wobec bezzasadności przytoczonej podstawy kasacyjnej, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39814
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił skargę kasacyjną.