Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 5 MAJA 2006 R.
II KK 259/05
Uznanie, że po stronie oskarżonego (podejrzanego) powstało rosz-
czenie o naprawienie szkody lub krzywdy, wynikłych z zastosowania wobec
niego środka zabezpieczającego, wymaga nie tylko ustalenia, że środek
taki faktycznie był wykonywany, lecz również wcześniejszego wzruszenia,
w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji, orzeczenia skutkującego
zastosowaniem takiego środka i w efekcie uniewinnienie oskarżonego,
orzeczenie wobec niego innego, łagodniejszego środka zabezpieczające-
go, albo też umorzenie postępowania wskutek okoliczności, których nie
uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.
Przewodniczący: sędzia SN R. Malarski.
Sędziowie: SN J. Dołhy, WSO (del. do SN) T. Artymiuk
(sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: K. Parchimowicz.
Sąd Najwyższy w sprawie Teresy S. o odszkodowanie i zadośćuczy-
nienie związane z zastosowaniem środka zabezpieczającego, po rozpo-
znaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 5 maja 2006 r., kasacji wniesio-
nej przez pełnomocnika wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
W. z dnia 16 marca 2005 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgo-
wego w O. z dnia 26 listopada 2004 r.,
o d d a l i ł kasację jako oczywiście bezzasadną (...).
2
U Z A S A D N I E N I E
W dniu 26 listopada 2001 r. Teresa S. wystąpiła do Sądu Okręgowe-
go w O. z wnioskiem o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośću-
czynienie za doznaną krzywdę z tytułu orzeczenia i wykonania wobec niej
środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia w szpitalu psychia-
trycznym w okresie od dnia 7 lipca 1999 r. do dnia 19 października 2001 r.
Kwota roszczenia określona została przez wnioskodawczynię na 2 000 000
zł.
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 26 listopada 2004 r., zasądził
od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawczyni kwotę 3 000 zł tytułem od-
szkodowania za szkodę i zadośćuczynienia za krzywdę z ustawowymi od-
setkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Za podstawę przyzna-
nego Teresie S. odszkodowania i zadośćuczynienia przyjęto okres od dnia
30 sierpnia 2001 r., a więc od dnia w którym Wojewódzki Szpital dla Ner-
wowo i Psychicznie Chorych w P. zawiadomiony został o uchyleniu wobec
wnioskodawczyni – na mocy postanowienia Sądu Okręgowego w Ł. z dnia
27 sierpnia 2001 r. – środka zabezpieczającego i zarządzeniu zwolnienia
wyżej wymienionej ze szpitala, do dnia faktycznego zakończenia internacji,
tj. 19 października 2001 r.
W pozostałej części wniosek został oddalony. Jednocześnie orze-
czono o przejęciu na rachunek Skarbu Państwa kosztów postępowania i
zasądzono na rzecz pełnomocnika wnioskodawczyni z urzędu wynagro-
dzenie.
Apelację od orzeczenia Sądu pierwszej instancji wniosła pełnomocnik
wnioskodawczyni, która zarzucając zaskarżonemu wyrokowi obrazę art.
552 § 4 k.p.k. polegającą na ustaleniu, że „zasadne jest zasądzenie na
rzecz Teresy S. odszkodowania i zadośćuczynienia tylko w kwocie 3 000
3
zł”, wniosła o zmianę tego wyroku i zasądzenie na rzecz powódki odszko-
dowania i zadośćuczynienia ponad kwotę 3 000 zł oraz o rozstrzygnięcie o
kosztach pomocy z urzędu przed sądem odwoławczym.
Sąd Apelacyjny w W. wyrokiem z dnia 16 marca 2005 r., wyrok Sądu
Okręgowego w O. w zaskarżonej części utrzymał w mocy, zasądzając na
rzecz pełnomocnika z urzędu wynagrodzenie za wykonywanie obowiązków
przed sądem drugiej instancji i obciążając Skarb Państwa kosztami sądo-
wymi za postępowanie odwoławcze.
Kasację w niniejszej sprawie wywiódł pełnomocnik z urzędu wnio-
skodawczyni. Zaskarżył on „prawomocne wyroki Sądu Okręgowego w O. z
dnia 26 listopada 2004 r. (...) oraz Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 16 mar-
ca 2005 r. (...)”, zarzucając „rażące naruszenie przepisów prawa material-
nego i formalnego:
a) art. 94 § 1 k.k. – wadliwe zastosowanie tego przepisu, bowiem czyn
zarzucany podejrzanej w postępowaniu przygotowawczym wyczerpy-
wał znamiona art. 166 d.k.k. (groźby karalne), a tym samym nie był
nacechowany znaczną społeczną szkodliwością (sankcja: 2 lata po-
zbawienia wolności);
b) art. 200 § 2 k.p.k., art. 202 § 1 k.p.k. i art. 204 k.k.w. poprzez posługi-
wanie się przez Sąd Rejonowy w P., w miejsce opinii psychiatrycz-
nych, pisemną informacją o stanie zdrowia internowanej – od dnia 24
stycznia 2000r., co w wadliwy sposób wpłynęło na treść poszczegól-
nych orzeczeń”.
W oparciu o tak sformułowane zarzuty wniósł o uchylenie obu pra-
womocnych orzeczeń w całości i przekazanie sprawy właściwemu sądowi
do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na kasację Prokurator Apelacyjny w W. wniósł o jej
oddalenie jako oczywiście bezzasadnej, a stanowisko to w toku rozprawy
kasacyjnej podtrzymał Prokurator Prokuratury Krajowej.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja jest bezzasadna w stopniu oczywistym i jako taka podlega
oddaleniu. Co więcej, gdyby nie kierunek wniesionego w tej sprawie nad-
zwyczajnego środka zaskarżenia, zaś wcześniej apelacji, i wiążący się z
tym zakaz orzekania na niekorzyść (art. 434 § 1 k.p.k.), należałoby w spo-
sób jednoznaczny stwierdzić, że wnioskodawczyni – w aktualnym stanie
faktycznym i prawnym – nie tylko nie można przyznać wyższego niż zasą-
dzone odszkodowania i zadośćuczynienia związanego z zastosowaniem
wobec niej środka zabezpieczającego, lecz w ogóle tego rodzaju roszcze-
nie, na podstawie przepisów rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego,
wyżej wymienionej nie przysługiwało i nie przysługuje. Tak więc orzekający
w niniejszej sprawie Sąd Okręgowy w O. w rzeczywistości obraził i to w
sposób rażący art. 552 § 3 k.p.k. zasądzając odszkodowanie i zadośću-
czynienie w kwocie 3 000 zł za bezprawną internację wnioskodawczyni po
dniu 30 sierpnia 2001 r., a więc po dacie w której powinna być ona zwol-
niona ze szpitala psychiatrycznego po uchyleniu środka zabezpieczające-
go, gdy tymczasem zgodnie z powołaną normą powinien zgłoszone rosz-
czenie w całości oddalić, bowiem do jego dochodzenia w określonym wyżej
zakresie, tj. zawinionej przez pracowników szpitala internacji w okresie 30
sierpnia – 19 października 2001 r., właściwy był i jest inny tryb (art. 416 k.c.
i następne).
Przechodząc do analizy zgłoszonych z skardze kasacyjnej zarzutów i
to zarówno naruszenia prawa materialnego (art. 94 § 1 k.k.), jak i proceso-
wego (art. 200 § 2 k.p.k., art. 202 § 1 k.p.k. i art. 204 k.k.w.), stwierdzić na-
leży, na co trafnie zwrócił uwagę w odpowiedzi na kasację Prokurator Ape-
lacyjny w W., że w sposób jednoznaczny odnoszą się one do prawidłowo-
ści orzeczeń zapadłych w przedmiocie środka zabezpieczającego zasto-
sowanego wobec wnioskodawczyni, a nie dotyczą w najmniejszym nawet
stopniu wydanych w niniejszej sprawie orzeczeń co do zasadniczego
5
przedmiotu procesu, a więc odszkodowania za poniesioną szkodę i za-
dośćuczynienia za doznaną krzywdę, wynikłych z niesłusznego zastoso-
wania środka zabezpieczającego. Tymczasem w postępowaniu opartym o
przepisy rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego nie dokonuje się
oceny zasadności prawomocnego orzeczenia o zastosowaniu środka za-
bezpieczającego, bowiem taka ocena może być przeprowadzona wyłącz-
nie w wypadku wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania
w odniesieniu do orzeczeń skutkujących rozstrzygnięciami, o których mowa
w art. 94, 95, 96 i 99 k.k.
Analiza uzasadnienia kasacji, a także wcześniejszego zwykłego
środka odwoławczego pozwala domniemywać, że skarżący w obu wypad-
kach podjęli próbę powiązania roszczenia z art. 552 § 3 k.p.k. z instytucją
„niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania”
określoną w art. 552 § 4 k.p.k., co nie znajduje żadnego umocowania w
obowiązujących przepisach. Art. 552 § 4 k.p.k. odwołuje się wprawdzie do
pojęcia odszkodowania i zadośćuczynienia, o których mowa w § 1 wskaza-
nego przepisu, jednak jego redakcja świadczy niewątpliwie o tym, że sta-
nowi on samodzielną podstawę dochodzenia tego rodzaju roszczeń. W
konsekwencji, odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie można dochodzić nie tylko wtedy, gdy w sprawie doszło do
wniesienia kasacji albo wznowienia postępowania, lecz także wówczas,
gdy wskazane wyżej nadzwyczajne środki zaskarżenia nie zostały wywie-
dzione, gdyż teza o niesłuszności tymczasowego aresztowania lub zatrzy-
mania może być weryfikowana również przez pryzmat prawomocnego
orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której tego rodzaju
środki przymusu stosowano (P. Hofmański red. w: Kodeks postępowania
karnego. Komentarz do art. 468682, Warszawa 2004, t. III s. 297 i nast.
oraz powołane tam orzecznictwo), a skuteczność dochodzenia takiego
6
roszczenia wymaga jedynie aby środki takie rzeczywiście były wykonywane
oraz wykazania ich „niewątpliwej niesłuszności”.
W wypadku zastosowania środka zabezpieczającego sytuacja jest
jednak odmienna. Wskazując w art. 552 § 3 k.p.k., że prawo do odszkodo-
wania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem
środka zabezpieczającego, ustawodawca nie uzależnił tego od wykazania
„niewątpliwej niesłuszności” środka zabezpieczającego, lecz od wystąpie-
nia warunków określonych w § 1 i 2 art. 552 k.p.k. W konsekwencji uzna-
nie, że po stronie oskarżonego (podejrzanego) powstało roszczenie o na-
prawienie szkód i krzywd wynikłych z zastosowania wobec niego środka
zabezpieczającego wymaga nie tylko ustalenia, że środek taki faktycznie
był wykonywany, lecz również wcześniejszego wzruszenia, w wyniku
wznowienia postępowania lub kasacji, orzeczenia skutkującego zastoso-
waniem takiego środka i w efekcie uniewinnienie oskarżonego lub orze-
czenie wobec niego innego, łagodniejszego środka zabezpieczającego al-
bo też umorzenie postępowania wskutek okoliczności, których nie
uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu. Dopiero takie rozstrzy-
gnięcie pozwala z kolei na czynienie ustaleń co do ewentualnego uprzed-
niego braku podstaw do orzeczenia środka zabezpieczającego lub też za-
stosowania go w postaci surowszej niż to powinno mieć miejsce albo ba-
dania, czy internacja winna trwać krócej niż trwała, a więc wnioskowania w
przedmiocie „niesłuszności” stosowania środka, o którym mowa w rozdzia-
le X Kodeksu karnego.
Za taką interpretacją art. 552 § 3 k.p.k., przemawia zarówno literalne
brzmienie powołanej normy, jak i reguły wykładni systemowej, a stanowi-
sko takie, na co zwrócił uwagę w swoim uzasadnieniu Sąd Apelacyjny,
znajduje powszechną akceptację wśród komentatorów (P. Hofmański: tam-
że, s. 311; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz
wraz z komentarzem do ustawy o świadku koronnym, Kraków 2003, s.
7
1381; J. Grajewski i inni: Kodeks postępowania karnego, Komentarz do art.
425-673, Kraków 2003, t. II, s. 359, a także F. Prusak: Komentarz do Ko-
deksu postępowania karnego, Warszawa 1999, t. II, s. 1493).
I tak, art. 552 § 3 k.p.k., w przeciwieństwie do § 4 tego przepisu,
wprost (in fine) odwołuje się do warunków określonych w § 1 i 2, a ponadto
nie operuje, jak w wypadku tymczasowego aresztowania lub zatrzymania,
terminem „niewątpliwej niesłuszności”, przyjmuje więc rozwiązanie tożsa-
me z tym, jakie zostało zastosowane w wypadku „niesłusznego skazania”.
Ponadto tego rodzaju wykładnia znajduje uzasadnienie również w treści
art. 555 k.p.k., który rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczeń
przewidzianych w rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego, a więc
również w razie niesłusznego zastosowania środka zabezpieczającego,
wiąże z datą uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do od-
szkodowania i zadośćuczynienia, jedynie w odniesieniu do tymczasowego
aresztowania i zatrzymania określając odmiennie datę początkową biegu
tego terminu.
W niniejszej sprawie, jak wynika z analizy akt Prokuratury Rejonowej
w P. oraz akt Sądu Rejonowego w P., orzeczenie dające Teresie S. pod-
stawę do odszkodowania i zadośćuczynienia nie zapadło.
W tym stanie rzeczy stwierdzić należy, że merytoryczna zasadność
podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów, nie mogła być przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego w sprawie o odszkodowanie i zadośćuczy-
nienie związane z zastosowaniem środka zabezpieczającego, gdyż wspie-
rająca je argumentacja odnosi się wyłącznie do materialnych i formalnych
przesłanek stosowania tego środka, a nie dotyczy, o czym była już mowa
wyżej, uprawnienia, o którym mowa w art. 552 § 3 k.p.k., bowiem powstaje
ono dopiero z chwilą prawomocnego wzruszenia, w wyniku wznowienia
postępowania lub kasacji, orzeczenia stanowiącego podstawę zastosowa-
nej w danej sprawie (jak w wypadku wnioskodawczyni) internacji.
8
Podzielając w konsekwencji w całej rozciągłości stanowisko wyrażo-
ne w uzasadnieniu przez sąd ad qeum, Sąd Najwyższy orzekł jak w części
dyspozytywnej.