Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 lipca 2006 r.
II UK 241/05
Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiająca umorzenia w
całości lub w części należności z tytułu składek podlega merytorycznej kontroli
sądu oceniającego przesłanki określone w art. 28 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.
887 ze zm.). Okoliczności leżące po stronie płatnika mogą uzasadniać umorze-
nie składek wyłącznie w zakresie przez niego finansowanym, a nie w części
potrącanej z wynagrodzenia pracownika.
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 lipca
2006 r. sprawy z wniosku Mariana B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w K. o umorzenie należności z tytułu składek, na skutek skargi ka-
sacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16
czerwca 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części obejmującej składki opłacane przez
pracowników Mariana B. i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Szczecinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego, a w pozostałym zakresie skargę kasacyjną oddalił.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 12 października 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Koszalinie, zmieniając decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w K. z dnia 15 marca 2004 r., umorzył Marianowi B. należność z tytułu
składek w łącznej kwocie 15.141,02 zł, gdyż stwierdził, że spłata zaległości pocią-
gnęłaby zbyt ciężkie skutki dla ubezpieczonego i jego rodziny.
2
Sąd Apelacyjny w Szczecinie wyrokiem z dnia 16 czerwca 2005 r. oddalił
apelację organu ubezpieczeń społecznych, nie uwzględniwszy zarzutu naruszenia
art. 28 ust. 1 i art. 30 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.).
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orze-
czenie co do istoty sprawy przez zmianę orzeczenia Sądu Okręgowego w Koszalinie
i oddalenie odwołania lub uchylenie tego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w Koszalinie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Skarżący zakwestionował dopuszczalność drogi sądowej w zakresie umorzenia skła-
dek na ubezpieczenie społeczne, wywodząc, że z art. 28 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych nie wynika uprawnienie sądów do zmiany decyzji w
przedmiocie umorzenia składek. W ocenie skarżącego, stwierdzenie ustawodawcy,
że „składki mogą być umarzane przez Zakład”, wyłącza sądową kontrolę przesłanek
warunkujących decyzje w tej materii, która budzi poważne wątpliwości na tle konsty-
tucyjnego rozdzielenia władzy sądowniczej i władzy wykonawczej i de facto pozba-
wia ZUS możliwości decydowania o dochodzeniu swoich należności.
Jednocześnie skarżący zakwestionował orzeczenie Sądu Apelacyjnego w za-
kresie, w którym Sąd ten oddalił apelację odnośnie do umorzenia składek w części
finansowanej przez ubezpieczonych, jako naruszającą art. 30 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych i przedstawił jako zagadnienie wymagające wykładni Sądu
Najwyższego problem, czy w odniesieniu do części składek finansowanych z wyna-
grodzeń ubezpieczonych (pracowników) stosuje się przepis art. 28 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości skarżącego organu rentowego odnośnie do art. 28 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych jako podstawy prawnej zmiany w postępowaniu są-
dowym decyzji o odmowie umorzenia należnych temu organowi składek na ubezpie-
czenie społeczne były przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia
13 czerwca 1988 r., II URN 123/88, (PiZS 1989 nr 8-9, s. 78), Sąd Najwyższy wypo-
wiedział ogólną myśl, że składki na ubezpieczenie społeczne - bez względu na to
przez kogo mają być uiszczone - stanowią element ubezpieczeń społecznych w ro-
3
zumieniu art. 476 § 2 pkt 1 k.p.c. i od decyzji w tych sprawach przysługuje odwołanie
do sądu, który jest właściwy i zobowiązany do merytorycznego rozpoznania sprawy
zgodnie z art. 4778
§ 1 k.p.c. Wprost do zagadnienia ujętego w skardze kasacyjnej,
Sąd Najwyższy odniósł się natomiast w uchwale z dnia 30 czerwca 2000 r., III ZP
15/00 (OSNAPiUS 2000 nr 23, poz. 864), w której - rozstrzygając zagadnienie
prawne przedstawione w sprawie, w której organ ubezpieczeń społecznych zakwe-
stionował uprawnienie sądu do umorzenia należności z tytułu składek ubezpiecze-
niowych, stwierdzając, że „z brzmienia art. 28 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych wynika, iż decyzja w tym zakresie należy do organu rentowego, który może
(na warunkach określonych tym przepisem) umarzać należności składkowe, a sąd
rozpoznający odwołanie strony może poddawać ją ocenie w zakresie formy i zacho-
wania zasad postępowania, nie zaś co do jej merytorycznej trafności” - wyraził po-
gląd, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiająca umorzenia w cało-
ści lub w części należności z tytułu składek, podlega merytorycznej kontroli sądu.
Prezentując powyższe stanowisko Sąd Najwyższy uwzględnił zasady zawarte w art.
45 ust. 1 i 77 ust. 2 Konstytucji oraz zwrócił uwagę na zmianę stanu prawnego po-
wstałą w związku z wejściem w życie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
która z dniem 1 stycznia 1999 r. uchyliła w całości, między innymi, ustawę z dnia 25
listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), w tym jej art. 23 ust. 1 pkt 1 i ust. 4,
nieprzewidujący odwołania w sprawach, w których decyzja zależy od swobodnego
uznania. Nawiązał do nowych zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym i
ustalania składek na ubezpieczenie społeczne, a także zasad działania Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (art. 2 ust. 1 pkt 1, 2 i 6), wskazujących, że w stanie
prawnym regulowanym art. 83 ust 1 pkt 3 i ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych Zakład ten wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczą-
cych ustalania wymiaru składek, a także umarzania należności z tytułu składek, zaś
od jego decyzji przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według zasad
określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Jedynie od decyzji
przyznającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od decyzji odmownej w tego ro-
dzaju sprawach odwołanie nie przysługuje (art. 83 ust. 4 tej ustawy). Ta wyraźna i
niebudząca na tle wykładni gramatycznej wątpliwości interpretacyjnych zasada
oznacza - według Sądu Najwyższego - brak podstaw do wyłączenia dopuszczalności
zaskarżenia innych decyzji ZUS w sprawach wymienionych w ustawie. Wynika stąd,
4
że do kompetencji sądu należy merytoryczna ocena zasadności wydanej i podlega-
jącej zaskarżeniu decyzji, w tym odmawiającej umorzenia w całości lub części należ-
ności z tytułu składek. Ocena ta - co oczywiste - może być dokonana jedynie na pod-
stawie przesłanek wskazanych w art. 28 ust. 2 i 3 ustawy. Kontrolując więc zasad-
ność decyzji organu rentowego w tej mierze sąd ocenia, czy zostały spełnione prze-
słanki zawarte we wskazanym przepisie, warunkujące umorzenie w całości lub w
części należności z tytułu składek.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela pogląd wyrażony w przytoczonej
uchwale, lecz jednocześnie dostrzega, że z dniem 1 lipca 2004 r. utraciła ona aktual-
ność w stanie prawnym powstałym wskutek zmiany art. 83 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych przez art. 10 pkt 26 lit. a ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r.
o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 1264). Znowelizowany przepis wy-
klucza odwołanie od decyzji przyznającej świadczenie w drodze wyjątku oraz od de-
cyzji odmawiającej przyznania takiego świadczenia, a także od decyzji w sprawach o
umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne.
W stanie prawnym odnoszącym się do rozpoznawanej skargi kasacyjnej, od-
wołanie, złożone przed wejściem w życie nowej regulacji, w której nie umieszczono
przepisów przejściowych i która - oczywiście - nie ma mocy wstecznej, było dopusz-
czalne. Zostało rozpoznane merytorycznie i tego rozstrzygnięcia w skardze kasacyj-
nej nie zakwestionowano, jak tylko w zakresie naruszenia art. 30 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, powiązanego z wywodem prawnym wskazującym na błąd
Sądu Apelacyjnego w ustaleniu przedmiotu umorzenia należności wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych.
W zakresie tej podstawy skarga kasacyjna była uzasadniona. Sąd Apelacyjny,
akceptując umorzenie w całości należności składkowej ujętej w decyzji z dnia 15
marca 2004 r., w której zaznaczono, że dług obejmuje również składki za pracow-
nika, w tym część finansowaną przez niego, naruszył art. 30 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych - przepis, który wyłącza stosowanie art. 28, czyli możli-
wość umorzenia należności w przypadku całkowitej nieściągalności w odniesieniu do
tej części zaległości składkowej. Sąd Apelacyjny wprawdzie trafnie zauważył, że
umorzenie może dotyczyć tylko świadczenia osoby zobowiązanej, czyli płatnika skła-
dek, jednak nie dostrzegł, iż orzeczenie Sądu Okręgowego wykracza poza zakres
obciążenia płatnika. Składki na ubezpieczenie społeczne finansowane są w równych
5
częściach przez ubezpieczonych i płatników składek z własnych środków (por. art.
16 ust. 1 in fine ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), więc okoliczności uza-
sadniające umorzenie długu, leżące po stronie płatnika, mogą uzasadniać jego umo-
rzenie wyłącznie w zakresie finansowanym przez niego. Sytuacja finansowa płatnika
w żadnym wypadku nie uwalania go od obowiązku odprowadzenia do Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych części składki potrącanej z wynagrodzenia pracownika,
zważywszy, że umorzenie składek nie stoi na przeszkodzie roszeniom ubezpieczo-
nych o przyznanie świadczeń z tego Funduszu.
W konkluzji przytoczonych rozważań Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 39814
k.p.c. i art. 39815
§ 1 k.p.c.).
========================================