Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 lipca 2006 r., III CZP 55/06
Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krzysztofa B. i L. Korporacji
Finansowej, sp. z o.o. w L. przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu
Państwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27 lipca 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 8
marca 2006 r.:
"Czy uczestnikowi nieograniczonego przetargu publicznego, zorganizowanego
na podstawie art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.), którego oferta została wybrana,
przysługuje roszczenie o zobowiązanie organizatora przetargu do zawarcia umowy,
które może być realizowane w drodze powództwa zmierzającego do osiągnięcia
skutków wynikających z art. 64 k.c. w związku z art. 1047 k.p.c., jeżeli do zawarcia
tej umowy wymagane było zachowanie formy szczególnej?"
podjął uchwałę:
Uczestnikowi pisemnego przetargu publicznego, którego oferta nabycia
udziałów Skarbu Państwa w spółce z o.o. została wybrana w wyniku
przeprowadzenia tego przetargu na podstawie art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.), w związku z art. 703
k.c. w
brzmieniu obowiązującym do dnia 25 września 2003 r., przysługiwało
roszczenie o zawarcie umowy.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której Krzysztof B. i L. Korporacja Finansowa spółka z o.o. w
L., jako wygrywający przetarg na nabycie udziałów Skarbu Państwa w spółce z o.o.,
wnieśli o zobowiązanie pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego przez
Ministra Skarbu do zawarcia z nimi umowy sprzedaży 59 % udziałów w
Przedsiębiorstwie Przemysłu Ziemniaczanego „T.”, spółce z o.o. w T. na warunkach
określonych w zaproszeniu do nieograniczonego przetargu publicznego na nabycie
udziałów tej spółki oraz w ofercie złożonej przez powodów.
Zostało ustalone, że Agencja Prywatyzacji ogłosiła nieograniczony pisemny
przetarg publiczny na nabycie udziałów Skarbu Państwa w Przedsiębiorstwie „T.”.
W zaproszeniu do przetargu wskazano warunki sprzedaży, termin składania ofert
oraz zawiadomienia o ich wyborze, a także termin zawarcia umowy. Ofertę zakupu
59 % udziałów złożyli powodowie, którzy pismem z dnia 13 marca 2002 r. zostali
powiadomieni o rozstrzygnięciu przetargu i przyjęciu ich oferty. Agencja wyznaczyła
termin zawarcia umowy sprzedaży udziałów na dzień 29 marca 2002 r. i do tego
czasu powodowie złożyli wszystkie wymagane dokumenty, uiścili pierwszą ratę
ceny i ustanowili hipotekę kaucyjną zabezpieczającą resztę ceny. Do zawarcia
umowy nie doszło, gdyż w wyznaczonym dniu Agencja nie przygotowała
koniecznych dokumentów, a po zlikwidowaniu Agencji Minister Skarbu odmówił
zaakceptowania dotychczasowego trybu prywatyzacji i uzgodnionych warunków
transakcji.
Na podstawie tych ustaleń Sąd Okręgowy w Warszawie uwzględnił
powództwo, uznając, że skoro oferta powodów została przyjęta przez organizującą
przetarg Agencję Prywatyzacji, to powstało zobowiązanie Skarbu Państwa do
zawarcia umowy zbycia udziałów zgodnie z ustalonymi warunkami i odpowiadające
mu roszczenie wygrywających przetarg. Stwierdził, że odmienne stanowisko
wyrażone w przedmiocie skutków wygrania przetargu przez Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 21 września 2000 r., II CKN 1075/98 (OSNC 2001, nr 2, poz. 33) nie
może odnosić się do przetargu unormowanego w ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r.
o prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych, skoro bowiem
ustawodawca wprowadził taką formę zbywania udziałów prywatyzowanych
przedsiębiorstw, to wyłączył dopuszczalność swobodnego odstępowania przez
organizatora przetargu od zawarcia umowy.
Rozpoznając apelację strony pozwanej, Sąd Apelacyjny w Warszawie powziął
poważną wątpliwość, wskazując na rozbieżności w literaturze i orzecznictwie co do
oceny skutków wygrania przetargu w okresie przed zmianą art. 701
-703
k.c.
obowiązującą od dnia 25 września 2003 r., w sytuacji, w której zawarcie umowy
objętej przetargiem wymaga dla swej ważności formy szczególnej, w tym przypadku
pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym, a druga strona uchyla się od jej
zawarcia. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne ma po nowelizacji przepisów kodeksu
cywilnego o przetargu charakter historyczny, gdyż dotyczy tylko przetargów
przeprowadzonych i rozstrzygniętych przed dniem 25 września 2003 r. W tym dniu
weszła w życie ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny
oraz niektórych innych ustaw, którą do art. 702
k.c. dotyczącego przetargu dodano §
3, stanowiący, że jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych
wymagań przewidzianych w ustawie, zarówno organizator aukcji, jak i jej uczestnik,
którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy. Regulacją tą,
odnosząca się do wszystkich przetargów, jeżeli przepisy szczególne nie normują
ich inaczej, rozstrzygnięto dotychczasowe spory, stwierdzając, że po
rozstrzygnięciu przetargu jego uczestnikom przysługuje roszczenie o zawarcie
umowy, jeżeli jej ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań
przewidzianych w ustawie, w tym wymagań co do formy, a druga strona uchyla się
od jej zawarcia.
Ze względu na to, że przetarg w rozpoznawanej sprawie został
przeprowadzony i rozstrzygnięty przed wejściem w życie nowelizacji, konieczne jest
rozważenie przedstawionego zagadnienia prawnego na gruncie przepisów
wówczas obowiązujących i ich wykładni podejmowanej w doktrynie i orzecznictwie.
Trzeba wskazać, że do przetargu doszło na podstawie art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm., jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 171,
poz. 1397 ze zm. – dalej: „ustawa o komercjalizacji”) i jej przepisów
wykonawczych, zawartych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 29 lipca 1997 r.
w sprawie szczegółowego trybu zbywania akcji Skarbu Państwa, zasad
finansowania zbycia akcji oraz formy zapłaty za akcje (Dz.U. Nr 95, poz. 578, ze
zm.). W sprawach nieuregulowanych w tych przepisach miały zastosowanie
przepisy kodeksu cywilnego o przetargu, co dotyczy m.in. kwestii będącej
przedmiotem przedstawionego zagadnienia prawnego, nieuregulowanej wprost w
ustawie o komercjalizacji i przepisach wykonawczych.
Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, stanowisko doktryny i orzecznictwa w
przedmiocie oceny skutków, jakie wywoływało przed dniem 25 września 2003 r.
przyjęcie przez organizatora przetargu jednej z ofert i zawiadomienie o tym
oferenta, nie było jednolite przede wszystkim w odniesieniu do sytuacji, w której
zawarcie umowy objętej przetargiem wymagało dla swej ważności formy
szczególnej. W zasadzie jednolicie przyjmowano, że zgodnie z art. art. 703
§ 3 w
związku z art. 70 § 1 k.c., jeżeli zawarcie umowy objętej przetargiem nie wymaga
formy szczególnej, zostaje ona zawarta w chwili otrzymania przez składającego
ofertę oświadczenia organizatora przetargu o jej przyjęciu, natomiast gdy zawarcie
umowy wymaga formy szczególnej, samo dojście do wiadomości oferenta
oświadczenia o przyjęciu oferty nie może powodować zawarcia umowy i konieczne
jest złożenie zgodnych oświadczeń stron o zawarciu umowy w przepisanej prawem
formie. Różnice zdań występowały co do oceny skutków dojścia do oferenta
oświadczenia organizatora przetargu o przyjęciu jego oferty w sytuacji, w której
zawarcie umowy wymagało formy szczególnej, a organizator przetargu odmówił
zawarcia umowy.
W doktrynie prezentowano stanowiska zarówno odmawiające w takiej sytuacji
jakichkolwiek skutków prawnych zawiadomienia o przyjęciu oferty, jak i przyjmujące
skutek w postaci zawarcia umowy przedwstępnej, rodzącej jedynie roszczenie
odszkodowawcze, lub umowy zbliżonej do umowy przedwstępnej o zróżnicowanych
skutkach, a także stanowisko, że w wyniku otrzymania przez oferenta
zawiadomienia o wybraniu jego oferty pomiędzy nim a organizatorem przetargu
powstaje cywilnoprawny stosunek zobowiązaniowy szczególnego rodzaju, który po
każdej ze stron rodzi obowiązek złożenia w przepisanej formie oświadczenia o
zawarciu umowy będącej przedmiotem przetargu.
Przyjęcie tego stanowiska, podobnie jak stanowiska o zawarciu rodzaju
umowy przedwstępnej o silniejszym skutku, prowadzi do przyznania stronom
roszczenia o zobowiązanie drugiej strony do zawarcia umowy objętej przetargiem.
Takie stanowisko prezentowała większość przedstawicieli doktryny oraz jednolicie
Sąd Najwyższy w odniesieniu do skutków wygrania przetargu na kupno, oddanie w
wieczyste użytkowanie lub dzierżawę nieruchomości Skarbu Państwa i jednostek
samorządu terytorialnego na gruncie zarówno przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia
1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U. z
1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.), jak i ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.).
Stanowisko to zajął Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z dnia 2 sierpnia 1994 r.,
III CZP 96/94 (OSNC 1995, nr 1, poz. 11), wskazując na przetarg jako na sposób
zawarcia umowy, w którym cały ciąg działań prawnych i faktycznych oddziałuje na
prawa podmiotowe osoby wygrywającej przetarg, wobec czego niezbędny jest
system umożliwiający ochronę jej praw podmiotowych, zapobiegający możliwości
jednostronnego podważania dokonanych czynności przez organizującego przetarg.
Elementem tego systemu jest możliwość wytoczenia przez wygrywającego przetarg
powództwa o nakazanie organizatorowi złożenia oznaczonego oświadczenia woli,
którego wymaganą formę szczególną zastępuje wyrok sądu. Podobne stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w uzasadnieniach uchwał z dnia 25 kwietnia 1996 r., III CZP
36/96 (OSNC 1996, nr 9, poz. 115) i z dnia 13 lutego 2003 r., III CZP 95/02 (OSNC
2003, nr 11, poz. 146) oraz w wyroku z dnia 19 marca 2003 r., I CKN 148/01 (nie
publ.). Jedynie w wyroku z dnia 21 września 2000 r., II CKN 1075/98, dotyczącym
przetargu zorganizowanego przez spółdzielnię na zagospodarowanie
nieruchomości z możliwością przeniesienia jej wieczystego użytkowania, Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że w razie odmowy spółdzielni zawarcia w przewidzianej
formie szczególnej umowy przeniesienia użytkowania wieczystego wygrywającemu
przetarg nie przysługuje roszczenie o zawarcie umowy, wobec niezachowania
szczególnej formy przetargu. (...)
Zgodnie z art. 33 ust. 1 w związku z art. 2 pkt 2 ustawy o komercjalizacji, akcje
i udziały Skarbu Państwa zbywane są w trybie oferty ogłoszonej publicznie w trybie
przetargu publicznego, mającego charakter pisemny, albo w trybie rokowań
podjętych na podstawie publicznego zaproszenia. Zarówno w wypadku oferty
publicznej, jak i przetargu publicznego oferta i zaproszenie do przetargu powinny
wskazywać m.in. miejsce i termin zawarcia umowy zbycia udziałów, po dokonaniu
wyboru oferty lub po rozstrzygnięciu przetargu. Zgodnie z § 3 ust. 2 rozporządzenia
wykonawczego, w przypadku zbycia akcji w trybie oferty publicznej, z chwilą dojścia
do składającego ofertę pierwszego oświadczenia o jej przyjęciu dochodzi do
zawarcia umowy zobowiązującej do zawarcia umowy zbycia udziałów. Dojście do
składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu prowadzi zatem do
zawarcia umowy zobowiązującej do sprzedaży akcji, której skutek rozporządzający
powstanie dopiero po zawarciu umowy przenoszącej własność akcji, co odpowiada
to regulacji art. 156 k.c. Obowiązek zawarcia umowy przenoszącej własność,
niewykonany przez zobowiązanego, może być w takiej sytuacji wymuszony w
wyniku roszczenia opartego na art. 64 k.c. w związku z art. 1047 k.p.c. (por. m.in.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1996 r., II CRN 198/95, OSNC 1996, nr
7-8, poz. 106). Zważywszy, że w chwili wejścia w życie ustawy o komercjalizacji i
rozporządzenia wykonawczego obowiązywał art. 180 k.h., zgodnie z którym zbycie
udziału w spółce z o.o. wymagało formy pisemnej pod rygorem nieważności, a
zbycie udziałów Skarbu Państwa w trybie oferty publicznej odbywało się na piśmie,
nie ulega wątpliwości, że intencją ustawodawcy było zapewnienie uprawnionemu,
którego ofertę wybrano, możliwości dochodzenia na drodze sądowej zawarcia
umowy rozporządzającej zbycia udziałów.
Zbycie akcji i udziałów Skarbu Państwa w trybie przetargu publicznego,
uregulowane w przepisach omawianego rozporządzenia, miało charakter przetargu
pisemnego w rozumieniu art. 703
k.c., w którym wymiana oświadczeń woli
(zaproszenie do przetargu, złożenie oferty, zawiadomienie o wyborze oferty)
odbywała się także w formie pisemnej. Przepis § 4 ust. 1 pkt 12 rozporządzenia
wykonawczego wymagał wskazania w zaproszeniu do przetargu terminu, w którym
nastąpi zawarcie umowy zbycia udziałów, co oznacza, że do zawarcia takiej umowy
nie dochodziło automatycznie – jak stanowił art. 70 § 1 w związku z art. 703
§ 3 k.c.
– z chwilą otrzymania przez uczestnika przetargu zawiadomienia o przyjęciu jego
oferty, lecz dopiero w terminie wskazanym w zaproszeniu do przetargu, gdy strony
złożyły zgodne oświadczenia woli w tym przedmiocie.
Umowa, do której dochodziło między uczestnikami takiego przetargu z chwilą
otrzymania przez uczestnika pisma z zawiadomieniem o przyjęciu jego oferty, była
zbliżona do umowy przedwstępnej, spełniającej wszystkie wymagania przewidziane
w art. 390 § 2 k.c. w jego ówczesnym brzmieniu, w tym wymaganie co do formy
zawarcia umowy przyrzeczonej. Jak wskazano, zgodnie z art. 180 k.h., zbycie
udziałów wymagało formy pisemnej pod rygorem nieważności, a przetarg i – w jego
ramach – wymiana oświadczeń woli odbywała się także w takiej formie. Umowa
zbliżona do umowy przedwstępnej, łącząca strony w wyniku rozstrzygnięcia
przetargu, była zatem zawarta także w formie pisemnej, co pozwalało
wygrywającemu przetarg żądać zawarcia umowy przyrzeczonej zbycia udziałów na
drodze sądowej. Odpowiadało to podobnemu skutkowi, jaki wywierało zawarcie
umowy zobowiązującej przy ofertowym zbyciu udziałów i prowadziło do zbliżenia
uprawnień przysługujących nabywającym udziały Skarbu Państwa w trybie
ofertowym i w trybie przetargu publicznego. Nie ulega zatem wątpliwości, że wolą
ustawodawcy było przyznanie uczestnikowi przetargu, którego ofertę wybrano,
roszczenia o zawarcie umowy zbycia udziałów.
Nie ma podstaw do uznania, że wola ta uległa zmianie po wejściu w życie
kodeksu spółek handlowych (1 stycznia 2001 r.), który w art. 180 zmienił formę
zbycia udziałów w spółkach z o.o. na formę pisemną z podpisami notarialnie
poświadczonymi. Nie nastąpiły wraz z tą zmianą żadne zmiany ustawy o
komercjalizacji ani rozporządzenia wykonawczego, jak również przepisów kodeksu
cywilnego o przetargu. Pozwala to na stwierdzenie, że ustawodawca przyjmował, iż
przy zawieraniu umowy zbycia udziałów Skarbu Państwa w trybie przetargu, przy
zastosowaniu art. 702
k.c. w ówczesnym brzmieniu, dokonanie wyboru oferty i
zawiadomienie o tym oferenta rodziło węzeł obligacyjny zobowiązujący organizatora
przetargu i uczestnika, którego ofertę wybrano, do zawarcia umowy zbycia udziałów
i przyznawało im roszczenie o zawarcie takiej umowy, realizowane na drodze
sądowej.
Potwierdza to trafność wykładni, że z chwilą wybrania oferty pomiędzy
oferentem a organizatorem przetargu dochodziło do zawarcia umowy sui generis,
rodzącej obowiązek zawarcia umowy w formie przepisanej prawem, któremu
odpowiadało roszczenie o zawarcie takiej umowy. Jedynie przyznanie takiego
roszczenia pozwala na realizację zarówno wskazanego celu ustawodawcy, jakim
było nadanie przetargowemu trybowi zbycia udziałów Skarbu Państwa charakteru
stanowczego, prowadzącego do przeniesienia własność udziałów, jak i pozwala
chronić nabyte przez oferenta w wyniku przeprowadzenia czynności przetargu
prawa podmiotowe, które przy innej wykładni nie mogłyby być chronione. Oczywiste
jest, że przetarg nie może być przeprowadzony w formie szczególnej wymaganej
obecnie dla zbycia udziałów w spółce z o.o., podobnie jak przetarg na sprzedaż
nieruchomości nie może być przeprowadzony w formie wymaganej dla ważności
sprzedaży nieruchomości. Ustawowe wymaganie przeprowadzania przetargów na
zbycie rzeczy lub praw wymagających zawarcia umowy w formie szczególnej, jakiej
nie może spełnić przetarg, byłoby zatem pozbawiony sensu. W takiej sytuacji
przetarg stanowiłby jedynie niewiążące pertraktacje i uzgadnianie stanowisk, co jest
sprzeczne z istotą i celem przetargu, który zarówno w regulacji kodeksu cywilnego,
jak i przepisów ustawy o komercjalizacji jest sposobem zawarcia umowy i ma z
samego założenia prowadzić do takiego właśnie rezultatu. (...)
Potwierdzeniem przyjętej wykładni przepisów o przetargu jest brzmienie art.
702
§ 3 k.c. po nowelizacji dokonanej w 2003 r. Fakt, że ustawodawca, świadomy
wątpliwości interpretacyjnych i różnych kierunków wykładni przepisów o przetargu,
jednoznacznie przyjął istnienie w omawianej sytuacji roszczenia o zawarcie umowy,
stanowi istotną wskazówkę interpretacyjną przepisów obowiązujących przed
nowelizacją, pozwalającą udzielić na zadane pytanie prawne odpowiedzi, jak w
uchwale.