Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 października 2006 r.
II UK 77/06
Zasadą jest egzekwowanie należności od dłużników alimentacyjnych
(art. 13 i 14 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym, jednolity
tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200 ze zm.), natomiast umorzenie należności
na podstawie art. 17 tej ustawy może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnio-
nych wypadkach.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Beata Gudowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 paź-
dziernika 2006 r. sprawy z wniosku Henryka K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w S. o umorzenie należności z funduszu alimentacyjnego,
na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 23 listopada 2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 15 października 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Od-
dział w S. odmówił wnioskodawcy Henrykowi K. umorzenia należności z tytułu wy-
płaty świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Odwołanie od tej decyzji zostało odda-
lone wyrokiem Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szcze-
cinie z dnia 10 maja 2005 r. [...]. Sąd ustalił, że od 1992 r. zostały przyznane i były
wypłacane świadczenia z funduszu alimentacyjnego na rzecz córek wnioskodawcy
Moniki i Agnieszki wobec bezskuteczności egzekucji zasądzonych wyrokiem na ich
rzecz alimentów. Wnioskodawca spłacał zadłużenie na rzecz funduszu w niewielkich
kwotach. Od 30 września 1999 r. przebywał z przerwami w zakładach karnych i po
odbyciu części ostatniej kary został zwolniony w dniu 15 marca 2004 r. Obecnie za-
dłużenie wobec funduszu alimentacyjnego wynosi 54.552,79 zł. Wnioskodawca jest z
2
zawodu monterem aparatury radiowo-telewizyjnej morskiej. Nie pracował nigdy w
swoim zawodzie. W przerwach między odbywaniem kary pracował dorywczo. Obec-
nie ma 49 lat, jest zdrowy i sprawny fizycznie. Wniosek o umorzenie zadłużenia
oparty jest na podstawie art. 17 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimenta-
cyjnym (jednolity tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200 ze zm.), który stanowi, że Za-
kład Ubezpieczeń Społecznych może w szczególnie uzasadnionych wypadkach
umorzyć należności funduszu alimentacyjnego od osób zobowiązanych do alimentów
oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia z tego tytułu. W ocenie
Sądu przez szczególnie uzasadnione wypadki należy rozumieć pewne wyjątkowe,
nietypowe okoliczności. Okoliczności takie w sprawie nie zachodzą. Umorzenia na-
leżności nie uzasadnia trudna sytuacja finansowa - brak stałej pracy i niewielkie
dochody. Zła kondycja finansowa jest bowiem cechą większości zobowiązanych, za
których świadczenia wypłaca fundusz alimentacyjny. Umorzenie należności z tej
przyczyny czyniłoby martwą regulację o obowiązku zwrotu organowi rentowemu
świadczeń wypłacanych z funduszu. Sytuacja życiowa zobowiązanego mogłaby
powodować umorzenie należności tylko w wypadku, gdyby była wyjątkowa, w spo-
sób istotny różniąca się od sytuacji innych zobowiązanych. Okolicznością uzasad-
niającą umorzenie nie jest fakt przebywania wnioskodawcy w zakładzie karnym. Kara
pozbawienia wolności była bowiem konsekwencją popełniania przez niego prze-
stępstw.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy od tego wyroku Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie oddalił apelację. Ustosunkowując się
do zarzutu wnioskodawcy, że jest bezrobotny i nie ma środków na spłatę zadłużenia
Sąd Okręgowy stwierdził, że istnienie obowiązku spłaty zadłużenia nie ma wpływu na
sytuację finansową rodziny wnioskodawcy. Aktualnie wnioskodawca nie pracuje i nie
jest zajęte jego wynagrodzenie ani inne mienie. Gdyby zadłużenie wnioskodawcy
uległo umorzeniu jego sytuacja uległaby poprawie, ale w przypadku, gdyby nie podjął
zatrudnienia, sytuacja jego rodziny nie uległaby zmianie. Natomiast sytuacja wierzy-
ciela zmieniłaby się o tyle, że w przyszłości nie mógłby egzekwować zadłużenia, na-
wet gdyby sytuacja materialna wnioskodawcy uległa poprawie. Wnioskodawca jest
człowiekiem stosunkowo młodym, wykonywał wiele zawodów i przy należytych sta-
raniach może uzyskać stałą pracę. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odzyska cho-
ciaż część wyłożonych za wnioskodawcę środków na utrzymanie dzieci.
3
Od tego wyroku wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną, którą oparł na pod-
stawie naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 17 ustawy z dnia
18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym, „polegającą na przyjęciu, iż nie zachodzi
szczególnie uzasadniony wypadek pozwalający na umorzenie w stosunku do skarżą-
cego należności funduszu alimentacyjnego”. W uzasadnieniu skargi podniósł, że
najistotniejsze znaczenie ma sytuacja zobowiązanego w kontekście uwarunkowań
rodzinnych i finansowych. Skoro wnioskodawca pozostaje bez pracy, utrzymuje się z
prac dorywczych, pozostaje faktycznie na utrzymaniu żony, która dodatkowo utrzy-
muje dwoje dzieci, odmowa umorzenia należności znajdzie odbicie nie tyle w sytuacji
finansowej i rodzinnej zobowiązanego, co wywrze bezpośredni skutek w sferze doty-
czącej jego najbliższych. „Trudno stwierdzić, jakie musiałyby wystąpić okoliczności,
które Sądy obu instancji uznałyby za szczególnie uzasadniony wypadek. Nie sposób
zgodzić się z Sądem II instancji, iż szczególnie uzasadniony wypadek to wypadek
zupełnie wyjątkowy, albowiem w takim wypadku hipoteza przepisu art. 17 ustawy o
funduszu alimentacyjnym nie byłaby realizowana nigdy. Właśnie fakt umieszczenia
takiego zapisu w przepisie prawa dotyczącym świadczeń alimentacyjnych nakazuje
w pierwszej kolejności uwzględniać przy wykładni tego przepisu przede wszystkim
sytuację materialną. Skarżący przebywał w zakładach karnych, nie był w stanie w
tym okresie czasu realizować swoich zobowiązań; po wyjściu z zakładu karnego
podjął starania o ustabilizowaniu swojej sytuacji życiowej i te właśnie okoliczności
czynią jego wypadek szczególnie uzasadnionym”. W związku z tymi zarzutami skar-
żący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
pierwszej instancji i uwzględnienie odwołania, ewentualnie o uchylenie obu wyroków
i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.:
Zaskarżona decyzja została wydana na podstawie art. 17 ustawy z dnia 18
lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym. Ustawa ta utraciła moc z dniem 1 maja
2004 r. po wejściu w życie ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach ro-
dzinnych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992). Mocą tej ustawy
zlikwidowany został fundusz alimentacyjny, a świadczenia z tego funduszu zostały
zastąpione innego rodzaju świadczeniami. Likwidacja funduszu objęła egzekwowanie
przez likwidatora zaległych należności, przy czym przepis art. 68 ust. 1 ustawy z dnia
4
1 maja 2004 r. pozwalał mu w szczególnie uzasadnionych przypadkach na umorze-
nie tych należności. Według zasad dotychczasowych sprawy o świadczenia z fundu-
szu alimentacyjnego, w tym również sprawy, w których wydano decyzję na podstawie
art. 17 ustawy o funduszu alimentacyjnym, należały z mocy art. 4778
§ 2 pkt 6 k.p.c.
do właściwości sądów rejonowych. Po zmianie stanu prawnego sprawy o roszczenia
likwidatora funduszu, między innymi w stosunku do dłużników funduszu, przestały
być sprawami o świadczenia z funduszu alimentacyjnego. W związku z tym do ich
rozpoznania właściwy jest sąd okręgowy, który na podstawie art. 4778
§ 1 k.p.c. roz-
poznaje wszystkie sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych za wyjątkiem zastrze-
żonych do właściwości sądów rejonowych. Zastosowanie powołanych przepisów na-
suwało wątpliwości, które rozstrzygnął Sąd Najwyższy uchwałą z dnia 12 lipca 2005
r., II UZP 6/05 (OSNP 2006 nr 1-2, poz. 20). Stwierdził w niej, że sprawy dotyczące
umorzenia należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego od osób zobowiąza-
nych do alimentów oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia z fundu-
szu (art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych) są sprawami z zakresu ubez-
pieczeń społecznych, do rozpoznania których właściwy jest sąd okręgowy. Uchwała
ta nie ma zastosowania w niniejszej sprawie, gdyż decyzja została wydana w stanie
prawnym obowiązującym przed omawianą zmianą, a jej podstawą prawną nie jest
przepis art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych, którego dotyczy powołana
uchwała, lecz przepis art. 17 ustawy o funduszu alimentacyjnym. Właściwym do roz-
poznania tej sprawy, jako sprawy o świadczenia z funduszu alimentacyjnego, był w
pierwszej instancji sąd rejonowy na podstawie art. 4778
§ 2 pkt 6 k.p.c. Postępowanie
nie jest więc dotknięte nieważnością z mocy art. 379 pkt 6 k.p.c., która to kwestia nie
była zresztą w skardze kasacyjnej podnoszona. Zarzuty skargi podlegają zatem me-
rytorycznemu rozpoznaniu w świetle przepisów ustawy o funduszu alimentacyjnym.
Fundusz alimentacyjny powstał w celu zapewnienia środków utrzymania oso-
bom uprawnionym do alimentów, które nie mogą wyegzekwować tych świadczeń od
osoby zobowiązanej do łożenia na ich utrzymanie. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z 18
lipca 1974 r. świadczenia funduszu przysługują tylko tym osobom, na rzecz których
alimenty zostały ustalone orzeczeniem sądu, a egzekucja tych alimentów okazała się
bezskuteczna całkowicie lub częściowo. Fundusz alimentacyjny uruchamiany jest
więc wówczas, gdy dłużnik alimentacyjny nie osiąga dochodów ani nie posiada ma-
jątku, z którego mogłaby być prowadzona egzekucja alimentów. Przyznanie świad-
czeń z funduszu alimentacyjnego nie zwalnia dłużnika z jego zobowiązań. Zakład
5
Ubezpieczeń Społecznych pokrywa bieżące świadczenia na rzecz osób, których
sytuacja nie pozwala na oczekiwanie do czasu, gdy dłużnik stanie się wypłacalny, i
przejmuje wierzytelność osób uprawnionych w stosunku do dłużnika alimentacyjne-
go. Zgodnie z art. 13 i 14 ustawy z 18 lipca 1974 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
prowadzi egzekucję przeciwko dłużnikowi aż do pełnego pokrycia należności tego
funduszu. Przepis art. 17 ustawy z 18 lipca 1974 r. stanowi, że Zakład Ubezpieczeń
Społecznych może w szczególnie uzasadnionych wypadkach umorzyć należności
funduszu alimentacyjnego od osób zobowiązanych do alimentów oraz od osób, które
bezpodstawnie pobrały świadczenia z tego funduszu. Określenie „w szczególnie
uzasadnionych wypadkach” oznacza, że zasadą jest egzekwowanie należności od
dłużników alimentacyjnych, natomiast umorzenie należności może nastąpić wyjątko-
wo tylko w sytuacjach szczególnych. Brak stałych dochodów i związana z tym trudna
sytuacja materialna, na którą wnioskodawca powołuje się w skardze, jest okoliczno-
ścią dotyczącą wszystkich dłużników alimentacyjnych, gdyż uruchomienie funduszu
alimentacyjnego następuje tylko wówczas, gdy dłużnik nie ma majątku ani dochodów
podlegających egzekucji. Nie jest to więc szczególna okoliczność w rozumieniu
omawianego przepisu. Nie są także takimi okolicznościami przyczyny braku docho-
dów leżące po stronie dłużnika i przez niego zawinione. Taką przyczyną jest odby-
wanie przez wnioskodawcę kary pozbawienia wolności, będące następstwem popeł-
niania przez niego przestępstw. Tego rodzaju postępowanie nie może być premio-
wane zwolnieniem z długu. W skardze wnioskodawca podaje wprost, że okoliczno-
ścią uzasadniającą wniosek o umorzenie należności jest chęć ustabilizowania sytua-
cji życiowej własnej i jego rodziny. Skoro wnioskodawcy zależy na osiąganiu docho-
dów nieobciążonych obowiązkiem spłacania długów, jego zamiar może być realizo-
wany tylko z pokrzywdzeniem wierzycieli. Nie jest to okoliczność uzasadniająca za-
stosowanie art. 17 ustawy z 18 lipca 1974 r., zatem zarzut naruszenia tego przepisu
okazał się pozbawiony podstaw.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną jako nieuzasadnioną.
========================================