Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 grudnia 2006 r., III CZP 132/06
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "S." sp. z o.o. w G. o wpis do Krajowego
Rejestru Sądowego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 15 grudnia 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 26 września 2006 r.:
"Czy w wypadku, gdy podwyższenie kapitału zakładowego w spółce z o.o.
następuje na mocy dotychczasowych postanowień umowy spółki, w której
przewidziano jedynie maksymalną wysokość podwyższenia i termin podwyższenia
– w razie nieskorzystania z prawa pierwszeństwa przez wspólników spółki –
uprawnienie do zaproponowania zakupu udziałów przysługuje bez żadnych
ograniczeń zarządowi spółki – w sytuacji, gdy uprawnienie to nie zostało ustalone
ani w umowie spółki, ani w uchwale wspólników o podwyższeniu kapitału
zakładowego?"
podjął uchwałę:
Jeżeli nie wszyscy wspólnicy objęli – w stosunku określonym w art. 257
§ 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h. – udziały w kapitale zakładowym
podwyższonym na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki,
podwyższenie kapitału nie dochodzi do skutku.
Uzasadnienie
(...) W umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością „S.” w G.
dopuszczono możliwość podwyższenia kapitału zakładowego do kwoty 20 000 000
zł w okresie do dnia 31 stycznia 2020 r. bez zmiany umowy spółki, przy czym
pokrycie podwyższonego kapitału mogło nastąpić gotówką lub wkładami
niepieniężnymi. Uchwałą z dnia 21 listopada 2005 r. zgromadzenie wspólników
podwyższyło kapitał zakładowy o kwotę 94 000 zł przez utworzenie 94 nowych
udziałów po 1000 zł każdy. W uchwale określono, ile udziałów, proporcjonalnie do
dotychczasowych udziałów, każdy ze wspólników ma prawo objąć, jednakże ani w
umowie spółki, ani w omawianej uchwale nie uregulowano postępowania w razie
nieskorzystania przez wspólników z tego prawa, w szczególności nie przewidziano,
czy i jakie uprawnienia w tym względzie przysługują zarządowi spółki.
Zarząd spółki po upływie 30 dni od daty wezwania do objęcia udziałów w
podwyższonym kapitale przydzielił nieobjęte udziały trzem spośród szesnastu
wspólników. Objęli oni – jak wynika z uzasadnienia postanowienia Sądu
Okręgowego – także „udziały zaoferowane ponad ilość wynikającą z
proporcjonalnego podziału określonego uchwałą” i pokryli je gotówką.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 14 czerwca 2006 r. oddalił wniosek
spółki „S.” o zarejestrowanie podwyższenia kapitału zakładowego, wskazując, że w
świetle mającego odpowiednie zastosowanie art. 260 § 2 k.s.h., nakazującego
proporcjonalne objęcie udziałów w stosunku do udziałów już posiadanych, zarząd
spółki nie ma kompetencji do zaoferowania nieobjętych udziałów pozostałym
wspólnikom.
Sąd Okręgowy, analizując art. 257 § 1 i 3, art. 258 § 1 i art. 260 § 2 k.s.h.,
powziął wątpliwość, której dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Analizą objął m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2004 r., IV CK
449/03 („Monitor Prawniczy” 2005, nr 12, s. 603), stwierdzający, że jeżeli udziały w
podwyższonym kapitale nie zostały objęte na skutek nieskorzystania przez
wspólników z przysługującego im prawa pierwszeństwa, zarząd spółki, zgodnie z
art. 258 § 1 k.s.h., może te udziały, pomimo braku w tym względzie postanowień w
umowie spółki lub uchwale o podwyższeniu kapitału, przedstawić do objęcia
wybranym przez siebie osobom.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kodeks spółek handlowych – w ślad za kodeksem handlowym – przewiduje
dwa sposoby podwyższenia kapitału zakładowego spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością: podwyższenie przez zmianę umowy spółki oraz podwyższenie
na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki określających wysokość
i termin podwyższenia (art. 257 § 1 k.s.h.).
Podwyższenie przez zmianę umowy spółki stanowi zwykły lub – innymi słowy
– zasadniczy sposób podwyższenia kapitału zakładowego spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością. Sposób ten wiąże się ściśle z koniecznością określenia w
umowie spółki wysokości kapitału zakładowego (art. 157 § 1 pkt 3 k.s.h.). Jeżeli
wysokość kapitału zakładowego podlega określeniu w umowie spółki, to jako
oczywisty nasuwa się wniosek, że podwyższenie wysokości kapitału zakładowego
w zasadzie powinno wymagać zmiany umowy spółki. Do podjęcia uchwały w
sprawie zmiany umowy spółki przez podwyższenie kapitału zakładowego – jak
każdej uchwały dotyczącej zmiany umowy spółki – potrzebna jest, co do zasady,
większość dwóch trzecich głosów (art. 246 § 1 k.s.h.). Uchwała ta powinna być
umieszczona w protokole sporządzonym przez notariusza (art. 255 § 3 k.s.h.).
Podwyższenie kapitału zakładowego w omawiany sposób może nastąpić przez
utworzenie nowych udziałów albo przez podniesienie wartości istniejącego udziału
lub udziałów (por. art. 257 § 2 i art. 258 § 2 k.s.h.). Dotychczasowi wspólnicy mają –
realizowane na określonych bliżej zasadach – prawo pierwszeństwa do objęcia
udziałów w podwyższonym przez zmianę umowy spółki kapitale zakładowym w
stosunku do swoich dotychczasowych udziałów, jednakże postanowienia umowy
spółki lub uchwały o podwyższeniu kapitału mogą to prawo wyłączyć lub ograniczyć
(art. 258 § 1 k.s.h.). W rezultacie niektórzy dotychczasowi wspólnicy mogą zostać
uprawnieni do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym w szerszym
zakresie niż to wynika ze względnie obowiązującej normy art. 258 § 1 k.s.h.;
uprawnienie do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym może być
też w określonym zakresie przyznane osobom trzecim.
Uchwała wyłączająca lub ograniczająca przewidziane w art. 258 § 1 k.s.h.
prawo pierwszeństwa może jednak zapaść tylko na zasadach określonych w art.
246 § 3 k.s.h., tj. za zgodą wszystkich zainteresowanych wspólników. Nie ma też
przeszkód do zamieszczenia w umowie spółki lub uchwale o podwyższeniu kapitału
przez zmianę umowy spółki postanowień upoważniających zarząd lub inny organ
do przydzielenia na określonych zasadach udziałów nieobjętych z powodu
nieskorzystania z przewidzianego w art. 258 § 1 k.s.h. prawa pierwszeństwa lub z
uprawnienia do objęcia udziałów zastrzeżonego w umowie spółki lub uchwale o
podwyższeniu kapitału. Oświadczenie dotychczasowego wspólnika o objęciu
nowego udziału lub udziałów albo o objęciu podwyższenia wartości istniejącego
udziału lub udziałów wymaga zachowania formy aktu notarialnego (art. 258 § 2
k.s.h.). W formie aktu notarialnego powinno być też wyrażone oświadczenie
nowego wspólnika o przystąpieniu do spółki i o objęciu udziału lub udziałów o
oznaczonej wartości nominalnej (art. 259 k.s.h.). Aby podwyższenie w omawiany
sposób okazało się skuteczne, całość podwyższenia musi zostać objęta oraz
pokryta wkładami przed rejestracją podwyższenia (art. 262 § 2 k.s.h.; por. aktualną
drugą część uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1993 r., III CZP 15/93,
OSNC 1993, nr 7-8, poz. 130).
Wyodrębnionym w art. 260 k.s.h. szczególnym przypadkiem podwyższenia
kapitału zakładowego przez zmianę umowy spółki jest podwyższenie kapitału
zakładowego ze środków spółki, tj. ze środków z kapitału zapasowego lub kapitałów
(funduszy) rezerwowych utworzonych z zysku spółki (tzw. podwyższenie
papierowe). W razie podwyższenia kapitału zakładowego ze środków spółki, nowe
udziały przysługują wspólnikom w stosunku do ich dotychczasowych udziałów i nie
wymagają objęcia (art. 260 § 2 k.s.h.). Przytoczony przepis, zgodnie z art. 260 § 3
k.s.h., stosuje się również odpowiednio w przypadku podwyższenia ze środków
spółki wartości nominalnej dotychczasowych udziałów.
Podwyższenie kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki określających wysokość i termin podwyższenia stanowi
szczególny w stosunku do przedstawionego wyżej trybu zwykłego, związanego ze
zmianą umowy spółki, sposób podwyższenia kapitału zakładowego spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością. Podwyższenie kapitału zakładowego na
podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki nazywane bywa też
„podwyższeniem uproszczonym”. Nie ulega wątpliwości, że do podjęcia uchwały o
podwyższeniu kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki nie ma zastosowania art. 246 § 1 k.s.h., wymagający większości
dwóch trzecich głosów, lecz art. 245 k.s.h., wymagający jedynie bezwzględnej
większości głosów. Nie budzi również wątpliwości, wynikająca z art. 260 § 2 w
związku z art. 257 § 3 k.s.h., możliwość podwyższenia kapitału zakładowego na
podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki przez utworzenie nowych
udziałów, przypadających wspólnikom w stosunku do ich dotychczasowych
udziałów. Jest także poza sporem, że w odniesieniu do formy oświadczeń
dotychczasowych wspólników o objęciu nowych udziałów w kapitale podwyższonym
na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki nie stosuje się art. 258
§ 2, lecz art. 257 § 2 k.s.h. Oświadczenia te nie muszą więc być wyrażone w formie
aktu notarialnego; wystarcza zachowanie przy ich składaniu – zastrzeżonej pod
rygorem nieważności – formy pisemnej.
Wyłoniła się natomiast – stanowiąca istotny element przedstawionego
zagadnienia prawnego – kontrowersja co do tego, czy w stanie prawnym
obowiązującym od dnia 15 stycznia 2004 r., tj. od dnia wejścia w życie dodanego do
art. 257 przepisu § 3 i zmienionego § 2 art. 258 k.s.h., podwyższenie kapitału
zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki może
polegać wyłącznie – tak jak to wynika z art. 257 § 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h. –
na utworzeniu nowych udziałów, które mogą przypaść jedynie dotychczasowym
wspólnikom i tylko w stosunku do ich dotychczasowych udziałów, czy też regulacja
wynikająca z art. 257 § 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h. nie wyklucza – tak jak w
przypadku podwyższenia kapitału przez zmianę umowy spółki – także
podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki przez podniesienie wartości nominalnej udziałów istniejących,
wyłączenia lub ograniczenia w umowie spółki lub uchwale o podwyższeniu kapitału
prawa wspólników do objęcia udziałów w podwyższonym kapitale w stosunku do ich
dotychczasowych udziałów i przyznania prawa do objęcia udziałów niektórym
wspólnikom w szerszym zakresie lub przyznania takiego prawa osobom trzecim, a
także upoważnienia zarządu lub innego organu w umowie spółki lub uchwale o
podwyższeniu kapitału do przydzielenia na określonych zasadach udziałów
nieobjętych przez osoby uprawnione na podstawie ustawy lub postanowień
wspólników innym podmiotom.
Kontrowersję tę należy rozstrzygnąć na rzecz stanowiska, że podwyższenie
kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki
może, zgodnie z art. art. 257 § 3 w związku z 260 § 2 k.s.h., polegać wyłącznie na
utworzeniu nowych udziałów, które mogą przypaść jedynie dotychczasowym
wspólnikom i tylko w stosunku do ich dotychczasowych udziałów. Za stanowiskiem
tym przemawiają następujące argumenty.
Zarówno w art. 257 § 3, jak i art. 260 § 2 k.s.h. jest mowa o nowych udziałach.
Do art. 260 § 3 k.s.h., regulującego przypadek podwyższenia wartości nominalnej
dotychczasowych udziałów ze środków spółki, przepis art. 257 § 3 k.s.h. nie odsyła.
W sytuacji, w której jednocześnie z dodaniem art. 257 § 3 k.s.h. uzupełniono art.
258 § 2 k.s.h. o regulację odnoszącą się do podwyższenia wartości nominalnej
dotychczasowych udziałów przez zmianę umowy spółki, trudno niedokonanie tego
odesłania traktować jako przeoczenie.
Artykuł 260 § 2 k.s.h. ma niewątpliwie charakter bezwzględnie obowiązujący,
zawarty więc w art. 257 § 3 k.s.h. nakaz odpowiedniego stosowania do
podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki art. 260 § 2 k.s.h., a w istocie części tego przepisu postanawiającej o
przysługiwaniu wspólnikom nowych udziałów w stosunku do ich dotychczasowych
udziałów, sugeruje ujmowanie normy wynikającej z tego odsłania za bezwzględnie
obowiązującą. Poza tym nie miałoby sensu wprowadzanie regulacji wynikającej z
art. 257 § 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h., gdyby od przewidzianych w tej regulacji
zasad można było wprowadzać w umowie spółki lub uchwale o podwyższeniu
kapitału zakładowego odstępstwa analogiczne do dopuszczalnych według w art.
258 § 1 k.s.h. Również zgodnie z treścią względnie obowiązującego art. 258 § 1
k.s.h., dotychczasowi wspólnicy są uprawnieni do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do swoich dotychczasowych
udziałów. Jeżeliby zatem od zasad przewidzianych w art. 260 § 2 k.s.h., do których
odsyła art. 257 § 3 k.s.h., miały być dopuszczalne odstępstwa analogiczne do
możliwych według art. 258 § 1 k.s.h., wystarczyłoby rozciągnięcie zastosowania art.
258 § 1 k.s.h. zarówno na przypadki podwyższenia kapitału zakładowego przez
zmianę umowy spółki, jak i przypadki podwyższenia kapitału zakładowego na
podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki.
Przedstawiona regulacja podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie
dotychczasowych postanowień umowy spółki może nasuwać pewne zastrzeżenia.
W szczególności nietrafne z celowościowego punktu widzenia jest wykluczenie
dopuszczalności podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie
dotychczasowych postanowień umowy spółki przez podniesienie wartości
nominalnej udziałów istniejących. Nie pozwala ono na korzystanie z podwyższenia
kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki w
sytuacjach, w których wspólnicy mogą mieć tylko jeden udział. Wypowiadane
jednak przez niektórych autorów twierdzenia, że odesłanie zawarte w art. 257 § 3
zdanie drugie k.s.h. stanowi błąd legislacyjny uzasadniający niestosowanie tego
przepisu są przesadzone. Pomijając podniesione wyżej zastrzeżenia co do
niedopuszczalności podwyższenia kapitału zakładowego przez podniesienie
wartości nominalnej udziałów, regulacji wynikającej z art. 257 § 3 w związku z art.
260 § 2 k.s.h. nie można odmówić istotnych cech pozytywnych. Jeżeli
podwyższenie kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych postanowień
umowy spółki jest sposobem uproszczonym w stosunku do trybu zwykłego
łączącego się ze zmianą umowy spółki, to takie ukształtowanie tego podwyższenia,
które wyklucza zmianę składu wspólników oraz struktury przysługujących im
udziałów, ma niewątpliwie cechy racjonalności. Podwyższenie mogące prowadzić
do zmiany składu wspólników oraz naruszenia dotychczasowej struktury udziałów
powinno być poddane ze względu na stwarzane zagrożenie dla interesów
wspólników surowszym wymaganiom trybu zwykłego, łączącego się ze zmianą
umowy spółki.
Analizowane zatem przez Sąd Okręgowy zapatrywanie nawiązujące do
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2004 r., IV CK 449/03 (...) nie ma
uzasadnionych podstaw. Jak wyjaśniono, regulacja wynikająca z art. 257 § 3 w
związku z art. 260 § 2 k.s.h. wyłącza zastosowanie art. 258 § 1 k.s.h. w odniesieniu
do podwyższenia kapitału zakładowego na podstawie dotychczasowych
postanowień umowy spółki.
Niezależnie od tego należy wskazać, że art. 258 § 1 k.s.h. nie daje podstaw
do przedstawienia przez zarząd nieobjętych przez uprawnionych wspólników
udziałów – jeżeli takiej możliwości nie przewiduje umowa spółki lub uchwała o
podwyższeniu kapitału – do objęcia wybranym przez siebie osobom. W krytycznych
wypowiedziach piśmiennictwa komentujących wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
czerwca 2004 r., IV CK 449/03, przekonywająco wykazano, że w razie nieobjęcia
udziałów przez osoby do tego uprawnione na podstawie art. 258 § 1 k.s.h. lub na
podstawie postanowień umowy spółki albo uchwały wspólników nie jest
dopuszczalne podejmowanie przez zarząd jakichkolwiek działań zmierzających do
objęcia udziałów przez inne osoby.
Dotychczasowe rozważania prowadzą zatem do wniosku, że jeżeli choćby
jeden ze wspólników nie objął przypadających mu w stosunku określonym w art.
257 § 3 w związku z art. 260 § 2 k.s.h. udziałów w kapitale zakładowym
podwyższonym na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki,
podwyższenie kapitału nie dochodzi do skutku.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).