Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 342/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo - Kredytowej
[…]
przeciwko Krajowej Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo - Kredytowej […]
o stwierdzenie nieważności uchwały i ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 czerwca 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 600 (sześćset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 23 stycznia 2006 r. Sąd Apelacyjny m.in. oddalił apelację
pozwanej Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej (zwanej dalej
„Kasą Krajową”) od wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 13 grudnia 2005 r.,
którym w uwzględnieniu powództwa wytoczonego przez Spółdzielczą Kasę
Oszczędnościowo-Kredytową Sąd ten ustalił, że uchwała Nr 1 z dnia 14 listopada
2003 r. Zarządu pozwanej w przedmiocie zobowiązania spółdzielczych kas
oszczędnościowo-kredytowych (zwanych dalej „kasami”) zrzeszonych w Kasie
Krajowej do posiadania w składzie rad nadzorczych co najmniej trzech osób
posiadających kwalifikacje ustalone w tej uchwale jest nieważna, a w pozostałej
części oddalił powództwo.
Według ustaleń dokonanych w sprawie powódka jest członkiem pozwanej.
W dniu 14 listopada 2003 r. Zarząd pozwanej podjął uchwałę Nr 1, według której
kasy zrzeszone w Kasie Krajowej zostały zobowiązane do posiadania w składzie
rady nadzorczej co najmniej trzech osób posiadających ważne ustalenie kwalifikacji
do pełnienia funkcji członka zarządu w kasach, o jakich mowa w uchwale Nr 1
Zarządu Kasy Krajowej z dnia 20 lutego 1996 r.; w przypadku członka rady
nadzorczej nie spełniającego powyższych wymogów Kasa Krajowa może ustalić
kwalifikacje warunkowo i zobowiązać członka rady nadzorczej do ukończenia
Studium Finansowo-Administracyjnego w terminie 12 miesięcy od dnia podjęcia
przez Zarząd Kasy Krajowej uchwały w przedmiocie warunkowego potwierdzenia
kwalifikacji; niewywiązanie się członka rady nadzorczej z tego obowiązku jest
równoznaczne z utratą kwalifikacji do pełnienia funkcji członka rady. Zgodnie zaś
z uchwałą Nr 1 Zarządu Kasy Krajowej z dnia 20 lutego 1996 r. członkiem zarządu
kasy może być osoba, która ukończyła Studium Finansowo-Administracyjne
prowadzone przez Fundację na Rzecz Polskich Związków Kredytowych lub studia
licencjackie o kierunku „Zarządzanie organizacją gospodarczą ze szczególnym
uwzględnieniem problematyki SKOK”, organizowane przez Wyższą Szkołę
Finansów i Administracji. W uzasadnieniu uchwały Nr 1 Zarządu Kasy Krajowej
z dnia 14 listopada 2003 r. wskazano na potrzebę zapewnienia odpowiedniego
poziomu merytorycznego kadry zarządzającej oraz kontrolującej działalność kas.
3
Powołano się też na art. 56 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze
(Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.; dalej – „Prawo spółdzielcze” lub „Pr.
spółdz.”) i na art. 10 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.; dalej –
„ustawa skok”). Według pozwanej, podstawą podjęcia tej uchwały jest art. 35 ust. 5
ustawy skok, upoważniający Kasę Krajową do określanie norm dopuszczalnego
ryzyka w działalności zrzeszonych w nim kas.
Sąd Apelacyjny, akceptując rozstrzygniecie sprawy przez Sąd pierwszej
instancji i jego motywy, nie podzielił zarzutów pozwanej. Uznał, że uprawnienia
nadzorcze, jakie ma Kasa Krajowa w stosunku do zrzeszonych w niej kas,
nie pozbawiają stosunku prawnego między stronami, będącego stosunkiem
członkostwa w spółdzielni, charakteru cywilnoprawnego i sprawa ma charakter
sprawy cywilnej należącej do drogi sądowej (art. 1 i 2 § 1 k.p.c.). Podstawę
powództwa stanowi art. 189 k.c. i powódka ma interes prawny w żądaniu ustalenia
nieważności uchwały, która jest przedmiotem powództwa. Uchwała ta jest
nieważna (art. 58 § 1 k.c.), gdyż stanowi ingerencję w działalność kas zrzeszonych
w Kasie Krajowej, nie znajdującą podstawy w obowiązujących przepisach.
W szczególności podjęcie tej uchwały nie mieściło się uprawnieniach nadzorczych
pozwanej, wynikających z art. 35 pkt 5 ustawy skok. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
dla uznania, że podejmując uchwałę pozwana przekroczyła swoje kompetencje,
w istocie wystarczające jest odwołanie się do art. 10 ust. 2 ustawy skok,
który upoważnia Kasę Krajową do określenia kwalifikacji, jakie powinni mieć
członkowie zarządu, a nie członkowie rady nadzorczej kasy.
Wyrok wymieniony na wstępie zaskarżyła skargą kasacyjną pozwana.
Podstawę skargi stanowią: 1) naruszenie przepisów postępowania: art. 1, 2 § 1,
art. 199 § 1 pkt 1 i art. 379 pkt 1 k.p.c. oraz 2) naruszenie prawa materialnego – art.
10 i 35 pkt 5 ustawy skok oraz art. 189 k.p.c. Skarżąca wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie obu wydanych w sprawie wyroków i
orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa.
Powódka wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Wprawdzie Kasa Krajowa jest spółdzielnią (spółdzielnią osób prawnych –
art. 33 ust. 2 ustawy skok), ale o swoistym charakterze. Przysługują jej szczególne
prawa i obowiązki w stosunku do zrzeszonych w niej – na zasadzie wyłączności –
spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, określone w ustawie skok.
Podczas gdy spółdzielnia jest zrzeszeniem, które w interesie swoich członków
prowadzi wspólną działalność gospodarczą i może prowadzić działalność
społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich rodzin (art. 1
pr. spółdz.), celami Kasy Krajowej, określonymi w art. 34 ustawy skok,
są: 1) zapewnienie stabilności finansowej zrzeszonych w niej kas i 2) sprawowanie
nadzoru nad kasami dla zapewnienia bezpieczeństwa zgromadzonych w nich
oszczędności oraz zgodności działalności kas z przepisami ustawy. Rodzaje
działań, jakie prowadzi Kasa Krajowa na rzecz swoich członków, przykładowo
wymienione zostały w art. 35 ustawy skok. Uprawnieniom, jakie z tytułu nadzoru
nad kasami przysługują Kasie Krajowej, i czynnościom, jakie w ramach tego
nadzoru Kasa Krajowa może podejmować poświęcone są zaś art. 39-42 ustawy
skok. Ze względu na wyjątkowość tych uprawnień, jako przysługujących jednej
spółdzielni wobec innych zrzeszonych w niej spółdzielni, zakres tych uprawnień
musi być rozumiany ściśle. Z przepisów ustawy skok wynika, że uprawnienia
nadzorcze Kasy Krajowej w stosunku do zrzeszonych w niej kas sprowadzają się
do czynności kontrolnych podejmowanych indywidualnie w stosunku
do poszczególnych kas (art. 40) i w razie stwierdzenia uchybień –- wzywania do ich
usunięcia i podejmowania w stosunku do poszczególnych kas określonych decyzji,
z których najdalej idącą jest decyzja o zawieszeniu działalności kasy i ustanowieniu
zarządcy komisarycznego. (art. 41 i 42). Wśród działań nadzorczych Kasy Krajowej
ustawa nie przewiduje wydawania zaleceń wiążących wszystkie zrzeszone w niej
kasy. Określanie przez Kasę Krajową norm dopuszczalnego ryzyka w działalności
kas, jakkolwiek mogłoby mieścić się w pojęciu szeroko rozumianego nadzoru
nad działalnością kas, ale jako wymienione w art. 35 ustawy skok jest działaniem –
tak jak i inne działania przykładowo wymienione w tym przepisie – „na rzecz
swoich członków”, którego celem jest zapewnienie stabilności finansowej kas
(art. 34 ustawy skok). Odnosząc się do regulacji związanych z nadzorem
bankowym zawartych w ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe
5
(Dz. U. 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.; dalej – „Prawo bankowe” lub „Pr. bank”)
należy zauważyć, że w art. 133 ust. 2 tej ustawy, wśród przykładowo wymienionych
czynności podejmowanych przez Komisję Nadzoru Bankowego w ramach nadzoru
bankowego, wymienione zostało badanie przestrzegania określonych norm
dopuszczalnego ryzyka w działalności banków (pkt 6), nie wymieniono zaś
określania tych norm. Przewidziane w art. 128 ust. 5 i art. 137 pkt 3 Pr. bank.
ustalanie norm dopuszczalnego ryzyka w działalności banków jest także
samodzielnym uprawnieniem Komisji, odrębnym od uprawnienia polegającego
na sprawowaniu nad bankami nadzoru sensu stricto.
W sytuacji, gdy spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe dokonują
czynności, które są czynnościami bankowymi i kasy te nie podlegają nadzorowi
Komisji Nadzoru Bankowego (Komisji Nadzoru Finansowego), a nadzór nad nimi
sprawuje Kasa Krajowa i brak jest wyraźnej regulacji ustawowej dotyczącej
zaskarżania przez kasy w niej zrzeszone czynności nadzorczych Kasy Krajowej,
zachodzą wątpliwości co do drogi i sposobu takiego zaskarżania
(zob. postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 sierpnia 1001 r.,
II SA/Gd 1832/01 powołane w glosie R. Tupina, PUG 2001, nr 10, poz. 11).
Jednakże skoro uchwała, o ustalenie nieważności której wystąpiła powódka,
nie stanowiła czynności dokonanej przez Kasę Krajową, którą ustawa zalicza
do czynności nadzorczych w ścisłym znaczeniu, wykonywanych przez tę Kasę,
dla rozstrzygnięcia o zasadności rozpoznawanej skargi kasacyjnej zbędne jest
rozważanie charakteru prawnego tych czynności i ocena, czy dopuszczalne jest ich
zaskarżanie przez kasy zrzeszone w Kasie Krajowej na drodze sądowej.
Nie ulega wątpliwości, że stosunek członkostwa w spółdzielni – a taki mimo
jego swoistości jest stosunek członkostwa w Kasie Krajowej zrzeszonych w niej kas
– jest stosunkiem cywilnoprawnym i działania podejmowane przez spółdzielnię,
które dotyczą praw lub obowiązków członków (w szczególności podejmowane
„na rzecz członków”, a wśród nich „określanie norm dopuszczalnego ryzyka
w działalności kas” – art. 35 ustawy o skok), są działaniami w ramach tego
stosunku. Możliwość kwestionowania ich zasadności przez członka spółdzielni
na drodze sądowej nie może być skutecznie podważana; do rozpoznawania takich
spraw nie są powołane sądy szczególne ani dla spraw takich przepisy szczególne
6
nie przewidują właściwości innych organów. Ustanowienie w statucie spółdzielni
postępowania wewnątrzspółdzielczego także nie ogranicza dochodzenia
przez członków ich praw na drodze sądowej (art. 32 § 3 Pr. spółdz.). Zarzut skargi
kasacyjnej naruszenia przez zaskarżony wyrok art. 1 i 2 § 1 oraz art. 199 § 1 pkt 1
a także art. 379 pkt 1 k.p.c. należało zatem uznać za niezasadny.
Ani ustawa skok, ani Prawo spółdzielcze, do którego w zakresie w niej
nie uregulowanym odsyła ta ustawa (art. 2 i 33 ust. 2), nie wyłączają
dopuszczalności powództwa o ustalenie nieważności uchwały zarządu
spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej (spółdzielni). Powództwo
o ustalenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni także nie jest
wprost przewidziane żadnym przepisem, ale w sposób nie budzący wątpliwości
dopuszczalność takiego powództwa wynika z art. 42 § 9 Pr. spółdz. Jego podstawę,
tak jak i podstawę powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zarządu
spółdzielni, także uchwały Zarządu Kasy Krajowej, stanowi art. 189 k.p.c.
Uchwała, stwierdzenia nieważności której dotyczy sprawa, ogranicza
możliwości powódki w powoływaniu członków rady nadzorczej ze względu
na określenie w niej kwalifikacji wymaganych od tych członków. Powódka ma więc
interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności uchwały. Interes ten nie może
zostać zaspokojony w inny sposób niż przez wytoczenie powództwa o ustalenie
nieważności uchwały.
Z powyższych względów nie jest także zasadny zarzut skargi kasacyjnej
naruszenia przez zaskarżony wyrok art. 189 k.p.c.
Nie zasługuje również na uwzględnienie zarzut skargi kasacyjnej naruszenia
art. 10 i 35 pkt 5 ustawy skok. Oznacza to, że w wyniku prawidłowej wykładni tych
przepisów Sąd Apelacyjny trafnie uznał, iż nie było podstawy prawnej do podjęcia
przez Zarząd Kasy Krajowej uchwały, której stwierdzenia nieważności domaga się
powódka.
Brak jest definicji norm dopuszczalnego ryzyka w działalności
spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Również w Prawie bankowym
oraz w innych aktach prawnych, które posługują się pojęciem „norm
dopuszczalnego ryzyka w działalności banków”, nie zostało ono zdefiniowane.
Niekiedy jedynie normy dopuszczalnego ryzyka w działalności banków określa się
7
mianem „norm ostrożnościowych” (np. w art. 128 ust. 5 Pr. bank.). Niewątpliwie
działalność banków (spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych),
ze względu na charakter tej działalności wiąże się ze znacznym ryzykiem.
W normach dopuszczalnego ryzyka w tej działalności należy widzieć normy
wyznaczające granice tej działalności, których przekroczenie grozi prawidłowemu
funkcjonowaniu banku (kasy). Chodzi tu o granice określające możliwość
podejmowania przedsięwzięć należących do zakresu działania banku (kasy),
których przekroczenie może spowodować naruszenie jego stabilności finansowej,
podważać bezpieczeństwo zgromadzonych w nim środków a nawet powodować
zagrożenie jego bytu. Pewne normy określające te granice zawiera już sama
ustawa, np. art. 126 i 128 ust. 1 Pr. bank., art. 30 ustawy skok. Komisja Nadzoru
Bankowego może według art. 137 pkt 3 Pr bank. ustalać wiążące banki normy
płynności oraz inne normy dopuszczalnego ryzyka, a stosownie do art. 128 ust. 5
Pr. Bank. może określać wiążące banki normy ostrożnościowe, określające
dopuszczalne ryzyko w działalności banków, inne niż wymogi kapitałowe.
Przez normy dopuszczalnego ryzyka w działalności kas, określane przez Kasę
Krajową na postawie art. 35 pkt 5 ustawy skok, trzeba rozumieć normy o takim
samym charakterze, tj. mające charakter przedmiotowy. Nie można przyjąć,
jak chce tego pozwana, że normy te mogą dotyczyć kwalifikacji, jakie powinni mieć
członkowie rad nadzorczych kas.
Jest oczywiste, że osoby kierujące działalnością spółdzielczej kasy
oszczędnościowo-pożyczkowej (zarząd) a także i osoby sprawujące kontrolę
i nadzór nad tą działalnością (rada nadzorcza) mają na nią istotny wpływ i ich
nieodpowiedzialne poczynania mogą doprowadzić do poważnych, negatywnych
konsekwencji dla działalności kasy. Członkami zarządu jak i członkami rady
nadzorczej kasy muszą więc być osoby dające gwarancję należytego wykonywania
ich obowiązków. Temu celowi służy określenie w art. 10 ust. 1 ustawy skok
wymagań, które powinni spełniać członkowie zarządu i członkowie rady nadzorczej
kasy, a nadto zawarte w art. 10 ust. 2 ustawy skok upoważnienie dla Kasy Krajowej
do określenia wymogów kwalifikacyjnych członków zarządu kasy, dających
rękojmię prowadzenia działalności kasy z zachowaniem środków pieniężnych
i wkładów w niej zgromadzonych. Trafnie Sąd Apelacyjny stwierdził, że skoro
8
ustawa upoważniła Kasę Krajową do określenia „wymogów kwalifikacyjnych”
członków zarządu spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej,
a nie upoważniła Kasy Krajowej do określenia kwalifikacji, którymi powinni się
legitymować członkowie rady nadzorczej kasy, to kompetencji Kasy Krajowej
do takiego określenia nie można domniemywać i Kasa Krajowa kompetencji takiej
nie ma.
To, że stosownie do art. 56 § 1 Pr. spółdz. w związku z art. 2 ustawy skok,
w razie konieczności rada nadzorcza spółdzielczej kasy oszczędnościowo-
kredytowej może wyznaczyć jednego lub kilku ze swoich członków do czasowego
pełnienia funkcji członka (członków) zarządu kasy, przemawia za tym, iż pożądane
byłoby, żeby członkowie rady nadzorczej mieli takie same kwalifikacje
jak członkowie zarządu. Ustawodawca, kierując się zapewne tym, że pełnienie
funkcji członka zarządu przez członka rady nadzorczej zachodzi raczej wyjątkowo
i może mieć miejsce tylko „czasowo”, uznał jednakże, iż nie ma potrzeby wymagać
od członka rady nadzorczej takich samych kwalifikacji, jakie powinien mieć członek
zarządu i nie zamieścił w ustawie skok przepisu dotyczącego kwalifikacji
wymaganych od członka rady nadzorczej, takiego jak dotyczący „wymogów
kwalifikacyjnych” członka zarządu art. 10 ust. 2 tej ustawy. Przyznanie Kasie
Krajowej uprawnienia do określenia kwalifikacji, jakie powinien mieć członek rady
nadzorczej spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej oznaczałoby
uzupełnienie ustawy o przepis, który w niej nie został zamieszczony
Z przytoczonych względów, uznając że skarga kasacyjna nie ma
uzasadnionych podstaw, należało ją oddalić (art. 39814
k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy postanowił
na podstawie art. 108 § 1 w związku z art. 98 § 1 i 3 w związku z art. 99 k.p.c.
oraz § 12 ust. 4 pkt 1 w związku z § 5 i 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163,
poz. 1349 ze zm.).