Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 stycznia 2007 r.
I UK 225/06
Umowa między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką o
ubezpieczeniu społecznym, podpisana w Warszawie dnia 5 kwietnia 1948 r.
(Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.) nie reguluje spraw ubezpieczenia społecz-
nego osób prowadzących pozarolniczą działalność. Powstanie obowiązku
ubezpieczenia obywateli czeskich prowadzących na obszarze Rzeczypospolitej
Polskiej pozarolniczą działalność w okresie do dnia 1 maja 2004 r. reguluje art.
5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.). W okresie po dniu 1
maja 2004 r. sytuację tych osób należy ocenić z punktu widzenia przepisów
prawa właściwego, zamieszczonych w rozporządzeniu Rady (EWG) Nr 1408/71
z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia spo-
łecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na wła-
sny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie
(Dz.U.UE Polskie wydanie specjalne 2004 Rozdział 05, Tom 01, s. 35).
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Herbert Szurgacz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 stycznia
2007 r. sprawy z odwołania Kazimira G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B.-B. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek skargi
kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23
lutego 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 7 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Bielsku-Białej oddalił odwołanie Kazimira G. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B.-B. z dnia 12 marca 2004 r., stwierdzającej,
że Kazimir G. od dnia 1 stycznia 2003 r. podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu
emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu z tytułu prowadzenia na obszarze Rze-
czypospolitej Polskiej działalności gospodarczej jako wspólnik jednoosobowej Spółki
z o.o. „D.P.”. Sąd Okręgowy ustalił, iż odwołujący się prowadził od dnia 12 lipca 1999
r. działalność gospodarczą jako jeden z trzech wspólników Spółki z o. o. W. Od dnia
22 grudnia 1999 r. po wykupieniu udziałów pozostałych wspólników wnioskodawca
prowadzi Spółkę pod nową nazwą D.P. z siedzibą w C., jest jedynym wspólnikiem i
pełni obowiązki prezesa zarządu. Zdaniem Sądu - wbrew stanowisku odwołującego
się - obowiązek ubezpieczenia społecznego obywateli państw obcych został wyraź-
nie określony w art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych, który określa w jakich sytuacjach obywatele państw obcych nie
podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Sytuacje wskazane w tym prze-
pisie nie odnoszą się do odwołującego się. W ocenie Sądu podlega on ubezpiecze-
niu społecznemu określonemu w art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z art. 8 ust. 6 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jako wspólnik jednoosobowej spółki z
o.o.
Wyrokiem z dnia 23 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
społecznych w Katowicach oddalił apelację Kazimira G. Sąd wskazał, iż zgodnie z
art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) osoby prowadzące poza-
rolniczą działalność podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu i rento-
wemu oraz wypadkowemu. Stosownie natomiast do treści art. 8 ust. 6 pkt 4 tej
ustawy za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się między innymi
wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. W świetle przed-
stawionych przepisów Kazimir G. podlega wskazanym obowiązkowym ubezpiecze-
niom. Dla wyłączenia tego obowiązku nie ma znaczenia fakt, że skarżący jest Cze-
chem. Z treści art. 5 ust. 2 powołanej ustawy wynika, że ubezpieczeniom społecznym
określonym w tej ustawie nie podlegają jedynie obywatele państw obcych, których
pobyt na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej nie ma charakteru stałego i którzy są
zatrudnieni w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsular-
nych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że
3
umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu
Okręgowego w Bielsku-Białej, że skarżący nie spełnia wskazanych powyżej warun-
ków. W ocenie Sądu na „ubezpieczonym ciążył obowiązek wykazania, iż podlega już
ubezpieczeniu społecznemu w związku z prowadzoną w Polsce działalnością poza-
rolniczą w swoim kraju”. Obowiązek taki wynika wprost z treści art. 232 k.p.c. Prze-
rzucenie tej odpowiedzialności na organ rentowy, czy też na sąd, jest nieuzasadnio-
ne, zwłaszcza że strona była reprezentowana w toku postępowania przez zawodo-
wego pełnomocnika. Nadto Sąd zwrócił uwagę, iż odwołujący się nie udowodnił faktu
podlegania ubezpieczeniu społecznemu w Czechach.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku złożył pełnomocnik odwołującego
się. Zarzucił naruszenie art. 386 § 4 k.p.c., poprzez brak zwrócenia sprawy do rozpo-
znania Sądowi pierwszej instancji w sytuacji, kiedy to sprawa wymagała przeprowa-
dzenia postępowania dowodowego w całości, w tym w szczególności z uwagi na
brak powołania przez Sądy obu instancji dowodu z przesłuchania stron (na podsta-
wie art. 232 k.p.c. w związku z art. 299 k.p.c.), w tym szczegółowego ustalenia, czy w
stosunku do powoda nie zachodzi wyłączenie, o jakim mowa w art. 5 § 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych; art. 233 § 1 k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c. w związku
z art. 3 k.p.c., poprzez wyrokowanie przez Sądy obu instancji w oparciu wyłącznie o
częściowo przeprowadzone postępowanie dowodowe z pominięciem wszechstronnej
analizy wszystkich podniesionych przez strony okoliczności. Zarzucił także narusze-
nie art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 12 ust. 1 oraz art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych z rażącym pominięciem treści art. 5 tej ustawy, który wyłącza
powoda od podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym, z uwagi na brak
spełnienia przesłanki pobytu odwołującego się na terenie Polski. Skarżący podniósł,
iż nawet w razie uznania, że ubezpieczony posiada miejsce stałego pobytu na tere-
nie Polski, dochodzi do naruszenia rozporządzenia z dnia 14 czerwca 1971 r. numer
1408/71 (art. 14c lit. a) i rozporządzenia z dnia 21 marca 1972 r. numer 574/72 (art.
12a), które to przepisy (prawa europejskiego) mają bezpośrednie zastosowanie.
Wskazując na okoliczności uzasadniające rozpoznanie kasacji podniósł, iż zaskarżo-
ne orzeczenie poprzez brak zwrócenia sprawy do rozpoznania przez Sąd pierwszej
instancji celem uzupełnienia postępowania dowodowego, w tym w szczególności w
zakresie dopuszczenia dowodu z przesłuchania stron, pominięcie oświadczeń powo-
da w zakresie jego czeskiego obywatelstwa i podlegania ubezpieczeniom na terenie
Czech - „nie spełnia dążenia do osiągnięcia prawdy materialnej i oczywiście narusza
4
prawo”. W uzasadnieniu wskazał, iż Kazimir G. nie posiada karty stałego pobytu w
Polsce, jak też nie przebywa w Polsce, zaś specyfika miasta Cieszyna pozwala mu
na podejmowanie czynności na rzecz D.P. Spółki z o.o. mimo stałego przebywania
na terenie państwa Czeskiego. Okoliczności te zostały pominięte przez Sądy obu
instancji, gdyż nie dopuszczono dowodu z przesłuchania stron. W ocenie pozwanego
w niniejszej sprawie istnieje potrzeba dokonania wykładni prawa co do możliwych
interpretacji i stosowania art. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zarówno
przed jak i po integracji Polski z Unią Europejską.
Wskazując na powyższe wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Ape-
lacyjnego w Katowicach, ewentualnie także wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-
Białej w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w zakresie ustale-
nia rzeczywistej sytuacji powoda określającej przesłanki zakwalifikowania podleganiu
ubezpieczeniom społecznym, w tym rozstrzygnięcia o kosztach postępowania i
kosztach zastępstwa adwokackiego, za wszystkie instancje; ewentualnie wniósł o
uchylenie zaskarżonych orzeczeń w całości i orzeczenie przez Sąd Najwyższy o
uchyleniu w całości decyzji organu rentowego, a także rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania i kosztach zastępstwa adwokackiego, za wszystkie instancje.
Pełnomocnik odwołującego się dołączył do skargi kasacyjnej pismo Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w B.-B. z dnia 25 sierpnia 2004 r., w którym or-
gan rentowy wskazał, iż Kazimir G. nie posiada obywatelstwa polskiego, nie za-
mieszkuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej ani też nie przebywa na jej teryto-
rium na podstawie zgody na pobyt tolerowany, nie posiada statusu uchodźcy nada-
nego w Rzeczypospolitej Polskiej, nie korzysta z ochrony czasowej na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, nie jest zatem objęty obowiązkiem odprowadzania składek
na ubezpieczenie zdrowotne. Pełnomocnik dołączył także pismo Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziału w B.-B. z dnia 10 maja 2005 r., w którym organ rentowy
wskazał, iż w celu zwolnienia z opłacania składek na ubezpieczenia z tytułu prowa-
dzonej w Polsce działalności gospodarczej Kazimir G. powinien przedłożyć w tere-
nowej jednostce ZUS właściwej ze względu na siedzibę prowadzonej działalności
formularz E-101, tj. zaświadczenie dotyczące ustawodawstwa właściwego, wystawio-
ny przez uprawnioną instytucję zabezpieczenia społecznego w Czechach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Z natury rzeczy ustawodawstwa krajowe o ubezpieczeniu społecznym miały
początkowo charakter regulacji narodowych, obejmujących wyłącznie własnych oby-
wateli. Z czasem od tej zasady były wprowadzane wyjątki, czy to w drodze umów
międzynarodowych (ratyfikowanych konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy),
czy też w drodze regulacji krajowych, zawierających unormowania dotyczące wprost
sposobu traktowania w zakresie ubezpieczenia społecznego obywateli państw ob-
cych bądź też odsyłające do odpowiednich aktów prawnomiędzynarodowych. Do
ujednolicenia zasad traktowania obywateli drugiego państwa w zakresie ubezpiecze-
nia społecznego doszło w aktach prawnych Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a
następnie Unii Europejskiej, w stosunku do obywateli państw członków tej Wspólno-
ty. Od 1971 r. odpowiednie uregulowania zawiera Rozporządzenie Rady (EWG) nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we
Wspólnocie (Dz.U. UE L z dnia 5 lipca 1971 r. ze zm.). Stosunki między Polską a
Czechosłowacją, a następnie Czechami, regulowała umowa o ubezpieczeniu spo-
łecznym z dnia 5 kwietnia 1948 r. (Dz.U. R.P. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ), a także prze-
pisy krajowe dotyczące poszczególnych rodzajów ubezpieczenia społecznego w
obydwu państwach. Z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europej-
skiej (1 maja 2004 r.) zaczęły obowiązywać wprost i bezpośrednio przepisy powoła-
nego już rozporządzenia Rady 1408/71.
Rozpoznawana sprawa dotyczy objęcia obowiązkiem ubezpieczenia od dnia 1
stycznia 2003 r., obejmuje więc okres zarówno sprzed członkostwa Polski w UE, jak i
po dacie 1 maja 2004 r. Wobec zarysowanej powyżej zmiany stanu prawnego w
związku z członkostwem Polski (i Czech) w UE, rozważenia wymaga najpierw sytua-
cja wnioskodawcy w okresie do 1 maja 2004 r.
Umowa o ubezpieczeniu społecznym z 1948 r. nie regulowała sprawy ubez-
pieczenia społecznego osób prowadzących działalność gospodarczą. Przepis art. 1
tej umowy deklaruje zasadę równego traktowania obywateli drugiego Państwa z wła-
snymi obywatelami w prawie do ubezpieczenia społecznego. Według jego ust. 2,
przy wykonywaniu wszystkich działów ubezpieczenia społecznego mają zastosowa-
nie (z zastrzeżeniami, o których mowa w ust. 3 do 6) przepisy prawa Państwa, na
którego obszarze jest wykonywane zatrudnienie, miarodajne dla ubezpieczenia.
Ograniczenie postanowień umowy do grupy pracowników jest zrozumiałe w związku
z ograniczonym dawniej zakresem podmiotowym ubezpieczenia społecznego. W
6
Polsce początek ubezpieczeniom osób prowadzących działalność gospodarczą dało
ubezpieczenie społeczne rzemieślników (por. ustawę z dnia 8 czerwca 1972 r. o
ubezpieczeniu społecznym rzemieślników, Dz.U. Nr 23, poz. 165 ze zm.).
Co się tyczy prawa krajowego, to ustawa z dnia 18 grudnia 1976 o ubezpie-
czeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz.U. 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) wyraźnie ograniczała swój za-
kres podmiotowy do osób mających obywatelstwo polskie (art. 1). W stosunku do
prowadzących działalność gospodarczą nie wprowadzała w tym względzie zmian
ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecz-
nych, określająca zakres obowiązkowych ubezpieczeń społecznych w Polsce. Wy-
mieniona ustawa w art. 4 ust. 2 wprowadzała zasadę, w myśl której nie podlegają
ubezpieczeniom społecznym określonym w ustawie obywatele państw obcych, któ-
rych pobyt w Polsce nie ma charakteru stałego, chyba że umowy międzynarodowe
stanowią inaczej. Identyczne sformułowanie zawiera art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.). W dalszych przepisach tej ustawy (art. 6) ustawodawca określił kategorie
osób fizycznych podlegających na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Należą do nich osoby prowadzące poza-
rolniczą działalność (punkt 5). W art. 8 ustawy ustawodawca sprecyzował pojęcie po-
szczególnych kategorii osób fizycznych objętych ubezpieczeniem. Od dnia 1 stycznia
2003 r., w konsekwencji zmiany treści art. 8 ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r., za
osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się między inymi. wspólnika jed-
noosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej,
komandytowej lub partnerskiej (art. 8 ust. 6 pkt 4).
Mając na uwadze przytoczone unormowania należy dojść do wniosku, że
skoro umowa polsko czechosłowacka o ubezpieczeniu społecznym z 194 r. (zasada
pierwszeństwa umów międzynarodowych przewidziana w art. 5 ust. 2 ustawy syste-
mowej) nie regulowała ubezpieczenia społecznego prowadzących pozarolniczą
działalność obywateli umawiających się stron, powstanie obowiązku tego ubezpie-
czenia na gruncie przepisów krajowych zależało od tego, czy pobyt wnioskodawcy
na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej miał charakter stały, czy też nie miał takiego
charakteru (art. 5 ust. 2 ustawy systemowej). Wymieniona kwestia, jak słusznie pod-
nosi skarżący w skardze kasacyjnej, nie stała się przedmiotem ustaleń Sądu. Nie-
przydanie przez Sąd Apelacyjny (ale również przez Sąd Okręgowy) żadnego zna-
7
czenia temu elementowi art. 5 ust. 2 ustawy systemowej stanowi jego błędną inter-
pretację i trafnie zostało przez skarżącego wskazane jako podstawa skargi kasacyj-
nej. Już ta okoliczność uzasadnia uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Rozpoznając sprawę ponownie Sąd uwzględni ponadto istotną okoliczność, że
z momentem uzyskania członkostwa przez Polskę w Unii Europejskiej (1 maja 2004
r.) uległ zmianie stan prawny w przedmiocie traktowania w zakresie ubezpieczeń
społecznych obywateli państw członkowskich Unii, przebywających na terenie Polski.
Sąd Apelacyjny w ogóle nie uwzględnił faktu, że od dnia 1 maja 2004 r. poza przepi-
sami krajowymi zastosowanie znajdują przepisy rozporządzenia Rady (EWG) nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego do pracowników, osób prowadzących działalność na własny rachunek i
do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, a także przepisy
rozporządzenia wykonawczego nr 547/72 z dnia 21 marca 1972 r. ustalające sposób
stosowania rozporządzenia 1408/71. Przyznanie art. 5 ust. 2 ustawy systemowej
oraz art. 6 i 8 tej ustawy wyłączności w zakresie ustalenia podlegania ubezpiecze-
niom nie jest trafne.
Ponieważ, jak wcześniej ustalono, umowa polsko-czechosłowacka nie regu-
luje spraw objęcia ubezpieczeniem prowadzących pozarolniczą działalność, a także
z tej przyczyny, iż rozporządzenie zastępuje postanowienia każdej konwencji o za-
bezpieczeniu społecznym wiążącej wyłącznie dwa lub więcej państw członkowskich
(art. 6 pkt a rozporządzenia), chyba że określone postanowienia konwencji o zabez-
pieczeniu społecznym, do których państwa członkowskie przystąpiły przed wejściem
w życie rozporządzenia są korzystniejsze dla beneficjentów, o ile postanowienia te
są wymienione w załączniku III (art. 7 ust. 2 pkt c) - co jednak nie ma miejsca, po-
nieważ umowa polsko-czechosłowacka nie została wymieniona w załączniku III do
rozporządzenia - w rozpoznawanej sprawie znajdują zastosowanie odpowiednie
przepisy rozporządzenia dotyczące ustawodawstwa właściwego dla obywateli
państw członkowskich Unii Europejskiej, prowadzących działalność gospodarczą na
własny rachunek na terytorium innego państwa. Przepisy rozporządzenia 1408/71,
analogicznie jak inne akty unijne rangi rozporządzenia, obowiązują wprost i bezpo-
średnio na terytorium państw członkowskich, a w razie sprzeczności z prawem kra-
jowym mają przed nim pierwszeństwo. Celem tych uregulowań jest, między innymi,
8
zapobieżenie tzw. konfliktowi ustawodawstw, tzn. sytuacji, gdy dana osoba objęta
byłaby równocześnie więcej niż jednym ustawodawstwem.
Ogólne zasady dotyczące prawa właściwego w przypadku różnych rodzajów
zatrudnienia określają przepisy tytułu II, art. 13 - 17a (9). Okoliczności sprawy zdają
się wskazywać (zastrzeżenie to jest potrzebne ze względu na brak dokonania przez
Sąd Apelacyjny stanowczych i jednoznacznych ustaleń) na zastosowalność w spra-
wie przepisu art. 14c (5) rozporządzenia, dotyczącego szczególnych zasad mających
zastosowanie w przypadku osób będących równocześnie pracownikami najemnymi
na terytorium jednego państwa członkowskiego i prowadzących działalność na wła-
sny rachunek na terytorium innego państwa członkowskiego. Osoby takie podlegają
ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium wykonują pracę za
wynagrodzeniem, lub, jeżeli są zatrudnione na terytorium dwóch lub więcej państw
członkowskich, ustawodawstwu określonemu zgodnie z art. 14 ust. 2 lub 3, chyba że
lit. b stanowi inaczej. Ten ostatni przypadek, przewidujący wyjątek od zasady jedno-
ści ustawodawstwa, odnosi się do enumeratywnie określonych przypadków, za-
mieszczonych w załączniku VII do rozporządzenia i przewiduje między innymi sytua-
cję prowadzenia działalności na własny rachunek w Czechach oraz zatrudnienia za
wynagrodzeniem w innym państwie członkowskim.
Z przytoczonych motywów orzeczono jak w sentencji wyroku.
========================================