Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 315/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Robót
Inżynieryjnych M. Spółki Akcyjnej w S.
przeciwko "Z. POLSKA" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 stycznia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 22 lutego 2005 r. zasądził na rzecz
powoda Syndyka Masy Upadłości Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych „M.” S.A.
od pozwanej „Z. Polska” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością kwotę
297.444,54 zł wraz z ustawowymi odsetkami tytułem wynagrodzenia za roboty
budowlane.
Pozwana nie kwestionowała swojego zobowiązania w wysokości zasądzonej
kwoty, wynikającej z nieuregulowanej faktury VAT oraz pobranej i niezwróconej
kaucji gwarancyjnej, jednakże podniosła zarzut potrącenia przysługujących jej
należności z tytułu kar umownych. W dniu 6 czerwca 2001 r. została ogłoszona
upadłość Przedsiębiorstwa Robót Inżynieryjnych „M.” S.A. Pozwana Spółka w dniu
26 listopada 2001 r. złożyła oświadczenie o potrąceniu. Wyliczyła swoją
wierzytelność na kwotę 988.612,26 zł, ale wierzytelności tej nie zgłosiła do masy
upadłości w postępowaniu upadłościowym.
W ocenie Sądu Okręgowego zarzut potrącenia okazał się nieskuteczny, gdyż
nie zostały spełnione wszystkie przesłanki potrącenia przewidziane
w obowiązującym wówczas prawie upadłościowym. Sąd Okręgowy powołując się
na art. 37 prawa upadłościowego z 1934 r. przyjął, że oświadczenie o potrąceniu
należy uznać za skuteczne jeżeli złożone zostało ze zgłoszeniem wierzytelności,
chociażby wierzytelność zgłoszono dopiero, po upływie terminu wyznaczonego do
zgłoszeń (art. 167 prawa upadłościowego). Strona pozwana nie zgłosiła
wierzytelności objętej potrąceniem do masy do chwili zamknięcia rozprawy, dlatego
Sąd Okręgowy uznał, że wierzyciel w terminie określonym w art. 37 prawa
upadłościowego skutecznego prawnie oświadczenia o potrąceniu nie złożył,
co zdaniem Sądu Okręgowego ma znaczenie milczącego zrzeczenia się prawa
potrącenia.
Apelację strony pozwanej od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił
wyrokiem z dnia 19 stycznia 2006 r. Sąd Apelacyjny przyjął za własne ustalenia
faktyczne i poglądy prawne Sądu pierwszej instancji. Wskazał, że zgodnie z art.
3
536 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.) w sprawach, w których ogłoszono upadłość przed dniem wejścia
w życie tej ustawy, to jest przed dniem 1 października 2003 r., stosuje się przepisy
dotychczasowe. Upadłość PRI „M.” S.A. została orzeczona postanowieniem z dnia
6 czerwca 2001 r. Oznacza to, że w niniejszej sprawie mają zastosowanie przepisy
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. Prawo
upadłościowe (Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).
Zgodnie z art. 37 Prawa upadłościowego wierzyciel, który chce skorzystać
z prawa potrącenia winien o tym oświadczyć nie później niż przy zgłoszeniu
wierzytelności. Powołując się na poglądy doktryny Sąd Apelacyjny uznał,
że oświadczenie o potrąceniu złożone przez wierzyciela odrębnie od zgłoszenia
wierzytelności, tylko wtedy wywrze skutek, jeżeli wierzyciel dokonał następnie
(lub jednocześnie) zgłoszenia swej wierzytelności sędziemu – komisarzowi.
Warunkiem skuteczności potrącenia jest jednak nie samo zgłoszenie
wierzytelności, ale dopiero jej uwzględnienie w postępowaniu upadłościowym.
Sędzia – komisarz może bowiem odmówić uznania (w całości lub w części
zgłoszonej wierzytelności, a wówczas nie dojdzie do potrącenia.
Mając na uwadze powyższe Sąd Apelacyjny stwierdził, że dokonane przez
pozwanego zgłoszenie wierzytelności, które nastąpiło po złożeniu oświadczenia
o potrąceniu wierzytelności oraz po wydaniu wyroku przez Sąd pierwszej instancji,
nie ma istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy z tego względu, że nie
powoduje automatycznie wzajemnego umorzenia wierzytelności stron do wysokości
wierzytelności niższej. Taki skutek nastąpi bowiem dopiero po uwzględnieniu
wierzytelności pozwanego przez sędziego – komisarza w postępowaniu
upadłościowym. Zgodnie z art. 150 Prawa upadłościowego zgłoszenie sędziemu –
komisarzowi wierzytelności w postępowaniu upadłościowym jest wyłączną formą
dochodzenia jej w toku postępowania upadłościowego.
W razie zgłoszenia wierzytelności po upływie terminu wyznaczonego
w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości, co dopuszcza art. 167 prawa
upadłościowego, oświadczenie o potrąceniu wierzytelności odniesie również swój
skutek prawny, jednak tylko na tyle, na ile wierzyciel uczestniczy w podziałach
4
funduszy masy, które następują po uznaniu jego wierzytelności na równi z innymi
wierzycielami. Dlatego – zdaniem Sądu Apelacyjnego potrącenie wierzytelności
strony pozwanej przysługującej jej do masy upadłości będzie mogło nastąpić tylko
z jej wierzytelnością wobec masy powstałą po podziale funduszy masy, które
nastąpią po uznaniu jej wierzytelności przez sędziego – komisarza.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego strona pozwana
podniosła zarzut naruszenia prawa materialnego: art. 34, 37 i 167 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe
(Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) przez uznanie, ze: 1) konieczną
przesłanką potrącenia wierzytelności jest jej jednoczesne zgłoszenie
w postępowaniu upadłościowym, 2) konieczną przesłanką potrącenia
wierzytelności jest jej rozpoznanie i u znanie przez sąd prowadzący postępowanie
upadłościowe, 3) oświadczenie o potrąceniu wierzytelności z wierzytelnością
wierzyciela upadłego odnosi skutek tylko na tyle, na ile wierzyciel uczestniczy
w podziałach funduszy masy, które następują po uznaniu jego wierzytelności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Potrącenie w stosunku do masy upadłości jest dopuszczalne na podstawie
art. 498 i nast. k.c. z ograniczeniami wynikającymi z art. 34 – 37 Prawa
upadłościowego z 1934 r., które w tej sprawie mogą mieć zastosowanie ze względu
na treść art. 536 obecnie obowiązującej ustawy – Prawo upadłościowe i datę
ogłoszenia upadłości PRI „M.” S.A. Przepis art. 37 stanowi, że wierzyciel, który
chce skorzystać z prawa potrącenia winien o tym oświadczyć nie później, niż przy
zgłoszeniu wierzytelności. Oznacza to, że jeżeli wierzyciel będący zarazem
dłużnikiem upadłego zgłosi wierzytelność, a dopiero potem złoży oświadczenie
o przedstawieniu jej do potrącenia, to oświadczenie nie wywoła skutku umorzenia
się długu dłużnika wobec upadłego i długu upadłego wobec dłużnika, w związku
z czym dług dłużnika wejdzie do masy upadłości zaś dług upadłego będzie
podlegał zaspokojeniu w ramach podziału masy. Jednakże w tej sprawie strona
pozwana oświadczenie o potrąceniu złożyła w dniu 26 listopada 2001 r. zaś zgłosiła
do masy upadłości w postępowaniu upadłościowym dopiero po zapadnięciu wyroku
Sądu pierwszej instancji. Wynika z tego jasno, że oświadczenie o potrąceniu
5
zostało złożone przez pozwaną wcześniej, aniżeli dokonała ona zgłoszenia
wierzytelności, co w świetle art. 37 Prawa upadłościowego przesądza
o skuteczności skorzystania przez pozwaną z prawa potrącenia.
Zgodnie z art. 498 § 1 k.c. i art. 499 k.c. oświadczenie o potrąceniu ma
charakter jednostronny i kształtujący prawo. W skardze kasacyjnej trafnie
podniesiono, że pogląd, iż warunkiem skuteczności potrącenia jest uwzględnienie
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym nie jest dostatecznie uzasadniony.
Przepisy art. 37, art. 167 ani 150 Prawa upadłościowego, nie uzależniały
skuteczności potrącenia od uznania wierzytelności przez sędziego komisarza.
Ewentualna odmowa uznania wierzytelności przez sędziego – komisarza i sąd
postępowaniu upadłościowym nie będzie miała powagi rzeczy osądzonej (art. 169).
Nie ma więc uzasadnionych powodów aby wierzyciel i jednocześnie dłużnik, który
zgodnie z art. 37 oświadczył, że chce skorzystać z prawa potrącenia, będąc w toku
postępowania upadłościowego pozwany przez syndyka o zapłatę długu względem
upadłego, nie mógł podnieść w procesie zarzutu potrącenia.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. orzekł jak w sentencji
wyroku.