Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 360/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z powództwa R sp. z o.o. w W.
przeciwko Q. sp. z o.o. w T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 2 grudnia 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa, „R.” - spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w W,
wniosła o zasądzenie w postępowaniu nakazowym od „Q” – spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w T. kwoty 145 910,44 zł. Do pozwu dołączyła wystawiony
przez pozwaną spółkę w dniu 29 sierpnia 2003 r. weksel własny, opiewający na
wymienioną kwotę, płatną 16 września 2003 r.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 2 grudnia 2005 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 11 kwietnia 2005 r., utrzymujący w mocy nakaz zapłaty z dnia
22 października 2003 r., w ten sposób, że nakaz ten uchylił i powództwo oddalił.
Jest bezsporne, że w chwili złożenia przez pozwaną spółkę oświadczenia
o wystawieniu weksla i wręczenia weksla stronie powodowej, kapitał zakładowy
pozwanej spółki wynosił 50 000 zł, a więc był ponad dwukrotnie niższy od sumy
zobowiązania pozwanej spółki określonego w wekslu. W sprawie miał więc
zastosowanie art. 230 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu. Ponieważ wspólnicy
pozwanej spółki nie podjęli uchwały wymaganej przez ten przepis dla zaciągnięcia
zobowiązania do świadczenia o wartości dwukrotnie przewyższającej wysokość
kapitału zakładowego, należało, zdaniem Sądu Apelacyjnego, zgodnie z art. 17 § 1
k.s.h., uznać oświadczenie pozwanej spółki o wystawieniu weksla za nieważne.
W umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością kwestię zgody wspólników na
zaciągnięcie przez spółkę zobowiązania można było wprawdzie unormować
w sposób odbiegający od regulacji przewidzianej w art. 230 k.s.h., jednak
w umowie pozwanej spółki nie zamieszczono postanowień wyłączających
stosowanie dyspozycji tego przepisu. Wyłączenia zastosowania tego przepisu
w odniesieniu do oświadczenia pozwanej spółki o wystawieniu weksla nie
uzasadniało też – w ocenie Sądu Apelacyjnego – to, że L. W., który jako
jednoosobowy zarząd pozwanej spółki podpisał weksel, był jednocześnie
większościowym udziałowcem tej spółki (miał w niej 75% udziałów), ta bowiem
okoliczność nie ma doniosłości w świetle zawartej w tym przepisie regulacji.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła Sądowi Apelacyjnemu
naruszenie art. 230 związku z art. 17 § 1 k.s.h. przez uznanie, że nie powstało
3
zobowiązanie wekslowe pozwanej spółki wskutek braku uchwały wspólników, oraz
podniosła jako zarzut ewentualny naruszenie art. 5 k.c. wskutek nie uznania
powoływania się przez pozwaną spółkę na art. 230 w związku z art. 17 § 1 k.s.h. za
nadużycie prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 230 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu przewidywał, iż: „Rozporządzenie
prawem lub zaciągnięcie zobowiązania do świadczenia o wartości dwukrotnie
przewyższającej wysokość kapitału zakładowego wymaga uchwały wspólników,
chyba że umowa spółki stanowi inaczej”. Celem tego przepisu, niemającego swego
odpowiednika w poprzednim stanie prawnym, była, według wyjaśnień
projektodawców, ochrona majątku spółki przed „nadmiernie ryzykownymi,
nierozważnymi bądź niekiedy nawet nieuczciwymi działaniami członków zarządu”.
Mimo tego godnego aprobaty celu, omawiany przepis od pierwszych chwil
obowiązywania rodził poważne problemy interpretacyjne. Wiązały się one
z pytaniem o sankcję uchybienia wymaganiu ustanowionemu w art. 230 k.s.h.: czy
sankcję tę określa art. 17 § 1 k.s.h., uznający czynność prawną spółki, dokonaną
bez wymaganej z mocy ustawy uchwały zgromadzenia wspólników lub uchwały
walnego zgromadzenia albo uchwały rady nadzorczej i niepotwierdzoną przez
podjęcie wymaganej uchwały w terminie określonym w art. 17 § 2 k.s.h., za
nieważną. Dominujący pogląd udzielał na to pytanie odpowiedzi pozytywnej.
Zgodnie więc z tym poglądem, czynność prawna rozporządzająca prawem lub
zobowiązująca do świadczenia o wartości dwukrotnie przewyższającej wysokość
kapitału zakładowego dokonana bez uchwały wymaganej przez art. 230 k.s.h.
w pierwotnym brzmieniu powinna być kwalifikowana jako czynność kulejąca
(negotium claudicans), tj. czynność o skuteczności zawieszonej; uzyskująca
w razie przewidzianego w art. 17 § 2 k.s.h. potwierdzenia pełną skuteczność
z mocą wsteczną, w razie zaś braku takiego potwierdzenia stająca się z mocą
wsteczną czynnością definitywnie nieważną. Użyty w art. 17 § 1 k.s.h. termin
„nieważność” odnosi się, analogicznie jak termin „nieważność” w art. 17 k.c., do
konsekwencji braku potwierdzenia czynności prawnej w odpowiednim terminie,
a nie do konsekwencji - jedynie uwzględnianych przy rozstrzyganiu o rodzaju
sankcji - wadliwości czynności prawnej występujących już w chwili jej dokonania
4
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 r., V CSK 283/06,
niepubl. oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 października
2001 r., III CZP 55/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 87).
Powiązane ze wskazaną sankcją wymaganie zgody wspólników na
rozporządzenie prawem lub zaciągnięcie zobowiązania do świadczenia o wartości
dwukrotnie przewyższającej wysokość kapitału zakładowego spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością spotkało się z licznymi wypowiedziami krytycznymi. Ujmując
najogólniej, przepisowi art. 230 w związku z art. 17 § 1 k.s.h. w pierwotnym
brzmieniu zarzucano, że stanowi regulację zagrażającą bezpieczeństwu obrotu
prawnego, zwłaszcza odbywającego się z udziałem spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością o kapitale nadal, zgodnie z art. 624 § 1 k.s.h., niższym od sumy
określonej w art. 154 § 1 k.s.h. W następstwie tej regulacji wiele czynności
prawnych stawało się czynnościami nieważnymi, ze skutkami również w zakresie
prawa podatkowego, co godziło w interesy kontrahentów spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością. W wyniku wspomnianej krytyki przepis art. 230 k.s.h.
znowelizowano, nadając mu od 15 stycznia 2004 r. następujące brzmienie:
„Rozporządzenie prawem lub zaciągnięcie zobowiązania do świadczenia o wartości
dwukrotnie przewyższającej wysokość kapitału zakładowego wymaga uchwały
wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Przepisu art. 17 § 1 nie
stosuje się”. Jednocześnie zmieniono art. 17 § 1 k.s.h. W celu uściślenia zawartej
w nim regulacji, nadano mu brzmienie: „Jeżeli do dokonania czynności prawnej
przez spółkę ustawa wymaga uchwały wspólników albo walnego zgromadzenia
bądź rady nadzorczej, czynność prawna dokonana bez wymaganej uchwały jest
nieważna”. Jak widać, nowelizacja art. 230 k.s.h. polegała na wyłączeniu
zastosowania w razie naruszenia zawartej w nim regulacji sankcji wskazanej w art.
17 § 1 k.s.h.; po tej nowelizacji miarodajną sankcję określa art. 17 § 3 k.s.h.
Nasuwa się pytanie o znaczenie nowelizacji art. 230 k.s.h. dla czynności
prawnych dokonanych, tak jak w rozpoznawanej sprawie, z naruszeniem tego
przepisu w pierwotnym brzmieniu: czy nowelizacja ta miała moc wsteczną i objęła
także wspomniane czynności? Akceptowanymi zarówno w piśmiennictwie, jak
orzecznictwie (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 11 września
2003 r., III CZP 52/03, OSNC 2004 nr 11, poz. 169) przypadkami odstępstwa od
5
zasady nieretroakcji uzasadnionymi celem ustawy (art. 3 in fine k.c.) są te regulacje
nowelizujące, które usuwając dotychczasowe rozbieżności interpretacyjne
zawierają niejako wykładnię autentyczną przepisów już obowiązujących. Jako
przykłady takich regulacji o mocy wstecznej można podać nowelizację art. 26 k.s.h.,
dokonaną jednocześnie z nowelizacją art. 230 k.s.h. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 177/04, OSNC 2005, nr 12, poz.
177) oraz wspomnianą wyżej nowelizację art. 17 § 1 k.s.h. Nowelizacji art. 230
k.s.h. do takich regulacji nie można jednak zaliczyć. Zapatrywanie o podleganiu
naruszeń art. 230 k.s.h. przed jego nowelizacją sankcji określonej w art. 17 § 1
k.s.h. było – jak wiadomo – poglądem dominującym. Odmienne zapatrywania
stanowiły trudne do zaakceptowania w świetle przyjętych zasad wykładni próby
wyeliminowania tej sankcji ze względu na ujemnie oceniane konsekwencje jej
zastosowania do wspomnianych naruszeń. Ponadto przeciwko jednemu z tych
zapatrywań, przyjmującemu, wbrew silnym argumentom wynikającym z wykładni
systemowej (por. np. art. 228 i 229 k.s.h.), że na zastosowanie art. 17 § 1 k.s.h.
w związku z art. 230 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu nie pozwalało użycie w tych
przepisach odmiennej terminologii (w pierwszym zwrotu mówiącego o „uchwale
zgromadzenia wspólników”, a w drugim zwrotu mówiącego o „uchwale
wspólników”), przemawia jednoznacznie przytoczona wyżej nowelizacja art. 17 § 1
k.s.h. Treści nowelizacji art. 230 k.s.h. nie można więc uznać za zbieżną z jedną
z możliwych interpretacji tego przepisu we wcześniejszym brzmieniu. W nowelizacji
tej wyrażono normę uznawaną już wcześniej za pożądaną, jednak niemożliwą do
wywiedzenia z pierwotnego brzmienia art. 230 k.s.h.
W sprawie powinien mieć zatem zastosowanie art. 230 w pierwotnym
brzmieniu w związku z art. 17 § 1 k.s.h.
Należy podzielić również pogląd Sądu Apelacyjnego o braku wpływu na
stosowanie wymienionych przepisów tej okoliczności, że L. W., który jako
jednoosobowy zarząd pozwanej spółki podpisał weksel, miał w niej 75% udziałów i
mógłby sam podjąć uchwałę wymaganą przez art. 230 k.s.h. O ile bowiem cel art.
230 k.s.h. nie uzasadnia stosowania tego przepisu do wskazanych w nim czynności
prawnych dokonywanych przez jedynego wspólnika spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością stanowiącego jednoosobowy zarząd tej spółki (por.
6
prowadzące w istocie do takiego rezultatu stanowisko zajęte w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2004 r., IV CK 686/04, OSNC 2006, nr 3, poz. 55),
o tyle przemawia on za stosowaniem tego przepisu do wspomnianych czynności
dokonywanych przez stanowiącego jednoosobowy zarząd wspólnika, któremu
przysługuje większość udziałów pozwalająca na samodzielne podjęcie uchwały
wymaganej przez omawiany przepis. Jak wiadomo celem art. 230 k.s.h. -
aktualnym także po nowelizacji tego przepisu - jest ochrona majątku spółki przed
zagrażającymi temu majątkowi, czyli w rzeczywistości interesom wspólników,
czynnościami prawnymi zarządu. Niekorzystne skutki czynności prawnej będącej
wynikiem decyzji jedynego wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
stanowiącego jednoosobowy zarząd, mogą dotknąć tylko jego. Natomiast
niekorzystne skutki czynności prawnej będącej wynikiem decyzji stanowiącego
jednoosobowy zarząd wspólnika, któremu przysługuje większość udziałów
pozwalająca na samodzielne podjęcie uchwały wskazanej w art. 230 k.s.h., mogą
dotknąć także pozostałych wspólników. Choć więc w tej drugiej sytuacji wspólnik
stanowiący jednoosobowy zarząd mógłby sam podjąć uchwałę, o której mowa
w art. 230 k.s.h., nie można z tego powodu rezygnować z wymagania jej podjęcia
w przewidziany prawem sposób, ponieważ w przeciwnym razie pozostali wspólnicy
byliby pozbawieni możliwości jej kwestionowania z powodu ewentualnych
wadliwości, a tym samych ochrony swych gwarantowanych przez art. 230 k.s.h.
interesów.
Nie mógł też odnieść zamierzonego skutku podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 5 k.c.
Przesłanką stosowania art. 5 k.c. jest czynienie przez uprawnionego użytku
ze swego cywilnego prawa podmiotowego, a powoływanie się przez pozwaną
spółkę na to, że z mocy art. 17 § 1 w związku z art. 230 k.s.h. w pierwotnym
brzmieniu dochodzone roszczenie wekslowe nie powstało, nie może być uznane za
czynienie użytku z cywilnego prawa podmiotowego. Z chwilą bezskutecznego
upływu dwumiesięcznego, określonego w art. 17 § 2 k.s.h. terminu do
potwierdzenia, umowa, mająca być źródłem zobowiązania pozwanej spółki jako
wystawcy weksla (co do umowy jako źródła stosunków prawnowekslowych por. np.
uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
7
29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC, nr 12, poz. 168), stała się, jak wyżej
wyjaśniono, definitywnie nieważna. Po upływie tego terminu powstał więc z mocy
prawa w odniesieniu do tej umowy stan charakterystyczny dla nieważności
czynności prawnej. Powołanie się zaś w postępowaniu sądowym w formie zarzutu
procesowego na nieważność czynności prawnej stanowi – zarówno według
stanowiska piśmiennictwa, jak orzecznictwa – akt o charakterze wyłącznie
proceduralnym, tj. nie będący realizacją jakiegoś materialnego „uprawnienia do
powołania się na nieważność czynności prawnej” (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 10 października 2002 r., V CK 370/02, OSNC 2004, nr 2, poz. 21).
Poza tym, jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, interesy strony powodowej
zagrożone przez poddanie wystawienia spornego weksla sankcji wynikającej z art.
17 § 1 w związku z art. 230 k.s.h. w pierwotnym brzmieniu mogły być chronione bez
potrzeby odwoływania się do art. 5 k.c. Podlegały one mianowicie ochronie na
podstawie art. 8 Pr. weksl. Według tego przepisu, kto podpisał weksel jako
przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowany do działania w jej imieniu, sam
odpowiada wekslowo. Powszechnie przyjmuje się, że rzekomym przedstawicielem
w rozumieniu przytoczonego przepisu, chroniącego bezpieczeństwo obrotu
wekslowego, jest nie tylko ten, kto bez umocowania działał jako przedstawiciel
ustawowy lub pełnomocnik, lecz również ten, kto nie mając do tego kompetencji
działał jako organ osoby prawnej (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 grudnia 1998 r., III CKN 60/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 126). Dokonanie
czynności prawnej z naruszeniem art. 230 w pierwotnym brzmieniu w związku z art.
17 § 1 k.s.h. stanowiło działanie w charakterze organu osoby prawnej bez
stosownej kompetencji do tego. Ogólna kompetencja zarządu spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością do jej reprezentowania na zewnątrz (por. art. 201, 204 i 205
k.s.h.) uległa w zakresie, w którym miał zastosowanie art. 230 w pierwotnym
brzmieniu w związku art. 17 § 1 k.s.h., ograniczeniu przez wymaganie do
dokonania określonych czynności prawnych zgody innego organu spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
29 listopada 2006, V CSK 283/06). Do L. W., który jako członek jednoosobowego
zarządu pozwanej spółki wystawił sporny weksel z naruszeniem art. 230 w
pierwotnym brzmieniu w związku z art. 17 § 1 k.s.h., art. 8 Pr. weksl. mógł więc
8
mieć zastosowanie ze względu na występujące w tym przypadku ograniczenie
kompetencji zarządu do reprezentacji pozwanej spółki.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.