Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 421/06
POSTANOWIENIE
Dnia 31 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z wniosku H. R. i S. R
przy uczestnictwie W. C.
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 31 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 25 kwietnia 2006 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawcy S. R. i H. R. wnieśli o ustanowienie drogi koniecznej dla swojej
nieruchomości położonej w S. przez nieruchomość należącą do W. C. (uczestnika
postępowania), położoną przy ul. N. w tej samej miejscowości. W uzasadnieniu
swojego żądanie wnioskodawcy podnieśli, że przez wiele lat korzystali z drogi
prowadzącej przez opisaną nieruchomość, czego zakazuje im obecny jej właściciel.
Ponadto wskazali, że utrzymują się z wynajmowania pokoi letnikom, a dostęp do
plaży przez nieruchomość W. C. jest najkrótszy i najwygodniejszy.
Sąd Rejonowy w K. ustalił, że wnioskodawcy jako właściciele nieruchomości
położonej w S., gmina M., oznaczonej w ewidencji gruntów jako działki o numerach
254/1 i 254/2, prowadzą działalność wczasowo - turystyczną polegającą na
wynajmowaniu pokoi i domków letniskowych wczasowiczom. Na wspomnianej
nieruchomości, zabudowanej trzema budynkami, w sposób stały zamieszkują
cztery rodziny. Jeden z budynków jest w całości przeznaczony na wynajem pokoi a
dodatkowo na posesji posadowionych jest także kilka domków letniskowych
Nieruchomość wnioskodawców jest położona około 150-200 metrów od plaży
w linii prostej w kierunku południowym. Pomiędzy nią a ulicą N., biegnącą wzdłuż
wybrzeża, leżą jeszcze dwie inne nieruchomości, w tym działka uczestnika
postępowania W. C. oznaczona w ewidencji gruntów nr 253/2. Wnioskodawcy od
wielu lat wykorzystywali nieruchomość stanowiącą obecnie własność uczestnika
postępowania jako szlak komunikacyjny łączący ich posesję z ul. N. Działka nr
253/2, w trybie postępowania wywłaszczeniowego, została zbyta przez
wnioskodawców Skarbowi Państwa – Przedsiębiorstwu Upowszechniania Pracy i
Książki „Ruch” w P. Za zgodą ówczesnego właściciela tej działki w 1972 r.,
wnioskodawcy utworzyli wewnętrzną drogę gruntowo - szutrową, utwardzoną,
przebiegającą wzdłuż posesji uczestnika postępowania. Jest to odcinek około 150 -
200 metrów długości i szerokości 4 m. Szlak ten był utwardzony i utrzymywany
przez wnioskodawców oraz ich dzieci. Ówczesny właściciel działki 253/2 posadził
wzdłuż drogi drzewa oraz odgrodził ją od reszty posesji ogrodzeniem.
3
Droga ta została uznana przez władze miejscowości za prawnie wydzielony
szlak komunikacyjny i w momencie kiedy Gminna Rada Narodowa w 1987 roku
nadawała nazwy drogom położonym w S., sołtys uznał, że ta ulica nosi nazwę „S”.
Taki był adres meldunkowy wnioskodawców oraz członków ich rodzin.
S. i H. R. korzystali bez przeszkód z tak posadowionego przejazdu aż do
momentu kiedy właścicielem nieruchomości składającej się z działki nr 253/2 stał
się uczestnik postępowania W. C., który w 2003 r. zakazał wnioskodawcom
korzystania z tej drogi; postawił ogrodzenie oraz bramę na granicy własnej posesji
z ulicą N. Brama ta została usunięta siłą przez wnioskodawców, którzy w ten
sposób odblokowali drogę. Na działce należącej do uczestnika postępowania
znajduje się duży ośrodek turystyczny obejmujący kompleks budynków
mieszkalnych wraz z zapleczem.
W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku rozpoczęto budowę ulicy
okalającej S od strony południowej. Droga ta położona jest równolegle do linii
brzegowej oraz ulicy N. i przebiega niemal bezpośrednio przy posesji
wnioskodawców (obecnie posiada status drogi gminnej i nosi nazwę „P.”). Ulica .P
jest połączona z ulicą N drogą prostopadłą noszącą nazwę „S.” o długości około
500-700 metrów i leżącą około 500 metrów na wschód od posesji wnioskodawców i
uczestnika.
Działki wnioskodawców oraz uczestnika położone są wzdłuż ulicy P., tak iż
prawy róg działki 254/2 leży bezpośrednio przy ulicy P, następnie zaś działka ta
oddzielona jest od ulicy P. kolejną działką mającą postać trójkąta, oznaczoną
numerem 255/16. Działka ta stanowi własność wnioskodawców. Odległość
pomiędzy działką 254/2 a ulicą P wynosi około 10-15 metrów w najszerszym
miejscu. Obie działki wnioskodawców są ze sobą skomunikowane, tak iż można z
drogi P. dostać się poprzez ich posesję do drogi N.
Teren na działce 255/16 jest nieutwardzony, równy, porośnięty trawą;
wnioskodawcy jednak korzystali z tego dostępu do własnych nieruchomości,
w ogrodzeniu okalającym posesję od strony południowej była posadowiona brama.
Nie ma żadnego zakazu urządzania wjazdu na posesję wnioskodawców z drogi P.
4
W latach dziewięćdziesiątych rozpoczęto również budowę nowej ulicy, którą
nazwano S. Będzie ona dochodziła do działek 254/1 i 254/2 na ich styku
i następnie około 6 metrowym pasem biec do ulicy S. przechodząc
przez działki 260/23, 258/15, 257/3.
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z 30 listopada 2005 r. wniosek oddalił
wskazując, że nieruchomość wnioskodawców ma dostęp do drogi publicznej a
okoliczność, że drogą przez nieruchomość należącą do uczestnika ułatwia lepszy
dostęp do plaży wczasowiczom przebywającym na terenie wnioskodawców, nie
może być uznana za wystarczającą dla ustanowienia drogi koniecznej zgodnie z ich
wnioskiem. Działalność turystyczną wnioskodawcy i ich dzieci prowadzą tylko przez
trzy co najwyżej cztery miesiące w roku, tym bardziej utrudnienia w tej działalności
nie mogą być podstawą do obciążenia nieruchomości uczestnika.
Uwzględniając apelację wnioskodawców Sąd Okręgowy nie podzielił ustaleń
faktycznych Sądu I instancji i stwierdził, że nie można uznać, iż nieruchomość
wnioskodawców ma charakter w zasadzie tylko mieszkalny, a jedynie ubocznie
wykorzystywana jest na działalność turystyczną. Sąd II instancji biorąc pod uwagę
fakt, że działalność turystyczna prowadzona na przedmiotowej działce przynosi
dochód, który stanowi jedyne źródło utrzymania dla wnioskodawców i ich dorosłych
dzieci, wskazał na art. 145 § 2 zdanie 2 k.c., który nakazuje, aby przeprowadzenie
drogi koniecznej nastąpiło w taki sposób, który uwzględniałby potrzeby
nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej oraz aby grunty, przez które
droga ma prowadzić, zostały obciążone w najmniejszym zakresie.
Mając na uwadze powyższe Sąd II instancji uznał, że wbrew stanowisku Sądu
pierwszej instancji, dostęp nieruchomości wnioskodawców do ul. N. przez ulice P. i
S. nie jest odpowiedni. Sąd Okręgowy podniósł, że działkę nr 254/2 oddziela od ul.
P. działka nr 255/17 użytkowana przez spółkę wodną; działka ta to łąka z rowem
melioracyjnym. Tymczasem droga, której przeprowadzenia żądają wnioskodawcy,
od dawna faktycznie istnieje, jest utwardzona i użytkowana przez wnioskodawców i
letników, którzy u nich kwaterują, a nadto odgrodzona od reszty działki nr 253/2.
Niewątpliwie długa, bo okrężna droga z nieruchomości wnioskodawców nad morze
5
obniży jej atrakcyjność turystyczną, co znacząco wpłynie na dochody
wnioskodawców.
Wobec tych okoliczności oraz faktu, że droga, którą proponują wnioskodawcy,
nie obciąży nadmiernie nieruchomości uczestnika roszczenie wnioskodawców
należy uznać za zasadne. Sąd II instancji mając na uwadze zapewnienie
odpowiedniego bezpieczeństwa dla mienia turystów kwaterujących w ośrodku
wypoczynkowym na nieruchomości uczestnika, ustanawiając drogę konieczną,
wyłączył prawo eksploatacji drogi nocą w godzinach od 2200
do 600
.
W ocenie Sądu Okręgowego wynagrodzenie odpowiednie za korzystanie przez
wnioskodawców z nieruchomości obciążonej to kwota 750 zł kwartalnie. Taka
kwota powinna zrekompensować uczestnikowi niedogodności i uciążliwości, jakie
może stwarzać przejazd samochodów i przechodzenie osób przez jego
nieruchomość.
W skardze kasacyjnej uczestnik zarzucił naruszenie zarówno prawa
materialnego, jak procesowego. Jeżeli chodzi o pierwszą z podstaw zaskarżenia, to
zarzucił naruszenie: art. 145 k.c. przez przyjęcie, że w przedmiotowej sprawie mimo
istnienia odpowiedniego dostępu do nieruchomości wnioskodawców z dwóch
niezależnych dróg publicznych zachodzą przesłanki do ustanowienia drogi
koniecznej, a także naruszenie art. 145 w zw. z art. 285 k.c., przez przyjęcie, że
służebność drogi koniecznej może być ustanowiona na rzecz nieruchomości
władającej z ograniczeniem tego prawa do korzystania z drogi w czasie dobowym
tj. ograniczeniem korzystania z ograniczonego prawa drogi koniecznej między
godz. 2200
a 600
.
Gdy chodzi o naruszenie prawa procesowego zarzucił naruszenie: art. 230
k.p.c. przez nie uznanie przez Sąd za przyznane twierdzenia uczestnika na
okoliczność wysokości wynagrodzenia za ustanowienie drogi koniecznej; art.
382 k.p.c. przez wydanie orzeczenia merytorycznego w sprawie bez
przeprowadzenia postępowania dowodowego na okoliczność wysokości
wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi koniecznej oraz art. 328 § 2
k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wskazania w uzasadnieniu wyroku
motywów jakimi kierował się Sąd II instancji przy wydaniu orzeczenia.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 145 k.c. Jak wynika z ustaleń
dokonanych przez Sąd Okręgowy w rzeczywistości brak jest dostępu
z nieruchomości wnioskodawców do drogi publicznej, zważywszy, że
nieruchomość ta oddzielona jest od ulicy P. działką oznaczoną w ewidencji
gruntów nr 255/17, która użytkowana jest przez spółkę wodną.
Fakt przymusowego przejazdu przez tę działkę w celu odblokowania bramy
postawionej przez uczestnika nie może być dowodem na to, że nieruchomość
wnioskodawców posiada odpowiedni dostęp do drogi publicznej. Zgodnie z art. 145
§ 1 k.c. możliwość ustanowienia drogi koniecznej pojawia się wtedy gdy
nieruchomość władnąca nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej.
Trafnie Sąd Okręgowy przy rozważaniu tego jaki dostęp do drogi publicznej uznać
za odpowiedni wziął pod uwagę nie tylko samą odległość od takiej drogi, ale także
inne względy. Dla wnioskodawców ważną rolę przy ustalaniu dostępu do drogi
publicznej ma to czy gwarantuje on turystom korzystającym z ich nieruchomości w
miarę dogodne przejście do plaży. Działalność turystyczna stanowi bowiem dla nich
oraz mieszkających z nimi ich dzieci podstawowe źródło ich przychodów. Próba
pozbawienie ich prze wnioskodawcę, który także prowadzi taką sama działalność,
możliwości użytkowanego od dziesięcioleci prostego przejścia do ul. N. i dostępu
do nadmorskiej plaży, musiałaby znacznie obniżyć atrakcyjność nieruchomości
wnioskodawców dla osób, które zamierzają wypoczywać nad morzem. Oceniając
więc odpowiedniość dostępu do drogi publicznej nie można tracić z pola widzenia
wpływu takiego a nie innego przebiegu drogi koniecznej na obniżenie
podstawowego źródła przychodów właścicieli starających się o ustanowienie takiej
drogi.
W rozpoznawanej sprawie za uwzględnieniem wniosku przemawia także
jeszcze jeden doniosły wzgląd znajdujący wyraźne oparcie w treści art. 145 § 2 k.c.
Nieruchomość wnioskodawców straciła dostęp do drogi publicznej w wyniku
sprzedaży przez nich w 1972 r. nieruchomości oznaczonej jako działka nr 253/2.
Potrzeba ustanowienia drogi koniecznej powstała więc w wyniku sprzedaży gruntu.
Pomiędzy nowym nabywcą tej działki Przedsiębiorstwem Upowszechniania Prasy
i Książki „Ruch” a wnioskodawcami nie było sporu na tle możliwości korzystania
7
z nieruchomości należącej do nowego właściciela w taki sposób, który zapewniał
najlepszy i najłatwiejszy dostęp z nieruchomości wnioskodawców do drogi
publicznej i do plaży. Brak porozumienia co do przebiegu drogi koniecznej, której
ustanowienie stało się niezbędne w wyniku sprzedaży działki przez
wnioskodawców, pojawił się pomiędzy zainteresowanymi w rozumieniu art. 145 § 2
k.c., dopiero gdy właścicielem działki 253/2 stał się uczestnika postępowania.
W takiej sytuacji z przepisu powołanego art. 145 § 2 k.c. wynika, że sąd powinien
o ile jest to możliwe zarządzić przeprowadzenie drogi koniecznej przez grunty,
które były przedmiotem sprzedaży. Skoro wnioskodawcy sprzedali działkę 253/2
w trybie postępowania wywłaszczeniowego i za zgodą poprzedniego właściciela tej
nieruchomości korzystali z niej przez kilkadziesiąt lat, to nie widać przeszkód, aby
sąd, gdy brak porozumienia pomiędzy zainteresowanymi ujawnił się dopiero
pomiędzy następcą prawnym nabywcy a wnioskodawcami, orzekał o ustanowieniu
drogi koniecznej, biorąc pod uwagę wskazania zawarte w art. 145 § 2 k.c.
i ustanowił drogę konieczną w taki sposób jaki wynikał z akceptowanego przez lata
sposobu korzystania z nieruchomości sąsiedniej przez wnioskodawców.
Nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 230 k.p.c. Wbrew wywodom
zawartym w skardze kasacyjnej nie ma dowodu na to, że uczestnik żądał
odszkodowania w wysokości 120 000 zł, a wnioskodawcy nie zanegowali tego
żądania. Takiego żądania nie odnotowano w protokole rozprawy przed sądem
II instancji z dnia 20 kwietnia 2006 r., zaś w aktach sprawy nie ma pisma uczestnika
z dnia 22 listopada 2005 r., a w piśmie noszącym datę 22 listopada 2004 r.,
uczestnik również nie wspomina, że żąda odszkodowania.
Zasadnie natomiast w skardze kasacyjnej podniesiony został zarzut naruszenia
art. 145 k.c. w związku z art. 285 k.c. Wprawdzie z przepisów tych wynika
możliwość ustanowienia służebności w taki sposób, że właściciel nieruchomości
władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej.
Takie brzmienie tych przepisów nie wyklucza więc co do zasady możliwości
ograniczenia korzystania przez właściciela nieruchomości obciążonej tylko przez
określony czas, to jednak nie wydaje się, aby w okolicznościach rozpoznawanej
sprawy mogło to uzasadniać ustalenie służebności drogi koniecznej w taki sposób
jak zrobił to Sąd Okręgowy. Zakaz korzystania z drogi koniecznej w godz. od 22 do
8
6 jest po pierwsze niezwykle trudny do wyegzekwowania, a co ważniejsze stałby
się zapewne źródłem nieustannych konfliktów pomiędzy wnioskodawcami
a uczestnikiem. Zważyć bowiem należy, że turyści mogą przecież z różnych
względów wracać do siebie po 22 a także chcieć wyjść przed godziną 6 rano. W tej
sytuacji uznać należy, że brak podstaw do ograniczania służebności drogi
koniecznej poprzez określanie czasu w jakim można z niej korzystać.
Uzasadniony jest również zarzut naruszenia 382 oraz art. 328 k.p.c.
Sąd Okręgowy ustalając wynagrodzenie jakie przyznał uczestnikowi postępowania
nie przeprowadził bowiem żadnego postępowania w celu ustalenia czy jest ono
odpowiednie. Natomiast w sytuacji gdy pomiędzy wnioskodawcą a jego
pełnomocnikiem powstały istotne różnice co do tego jakie wynagrodzenie należy
się uczestnikowi w zamian za ustanowienie drogo koniecznej, należało takie
ustalenia poczynić z udziałem osób posiadających specjalistyczną wiedzę w tym
zakresie.
Biorąc pod uwagę, że część zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej
okazała się uzasadniona Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.