Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 360/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa L. L. i E. L.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej "N." w E.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 26 czerwca 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo
i apelację (punkt I - 2 i II) oraz orzekającej o kosztach
postępowania (punkt I - 3 i III) i w tym zakresie sprawę przekazuje
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 czerwca 2006 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w E., którym w całości oddalono powództwo E. L. i L. L. przeciwko
Spółdzielni Mieszkaniowej „N.” o zapłatę 80 tysięcy zł z odsetkami, i zasądził od
pozwanej na rzecz powodów solidarnie kwotę 10 797zł z odsetkami, oddalając
powództwo w pozostałej części.
Wyrok ten oparty został na następujących podstawach.
W styczniu 1995 r. pozwana, po uiszczeniu przez powoda ustalonej przez
nią kwoty wkładu budowlanego, przydzieliła powodowi lokal użytkowy na
warunkach spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego w celu prowadzenia
działalności gospodarczej, zarejestrowanej w ewidencji działalności gospodarczej.
Powód zadeklarował prowadzenie w lokalu takiej działalności, i istotnie ją
prowadził. W dacie wpłacania wkładu budowlanego i wydawania przydziału
powodowie pozostawali (nadal pozostają) w związku małżeńskim.
W toku inwentaryzacji lokali spółdzielni w 2003 r. ujawniono, że lokal
użytkowy ma powierzchnię mniejszą, niż wskazana w przydziale, po czym
sporządzono aneks do przydziału lokalu, korygujący tę powierzchnię. Spółdzielnia
odmówiła powodowi zwrotu „nadpłaty wartości wkładu budowlanego”, wynikającej
z zawyżenia powierzchni przydzielonego lokalu. Wysokość tej nadpłaty,
stanowiącej według powodów nienależne świadczenie uzyskane przez spółdzielnię
kosztem ich majątku, wynosiła 10 853zł; powodowie domagali się zasądzenia tej
kwoty po jej zwaloryzowaniu na podstawie art. 3583
§ 3 k.c., co – według ich
wyliczeń – uzasadniało roszczenie o zapłatę 80 tysięcy zł.
Sąd Apelacyjny ustalił, że powód, w wyniku zawyżenia wkładu budowlanego,
„nadpłacił” z tego tytułu kwotę 10 797,87zł., a także ustalił, że skutecznie uchylił się
on od skutków oświadczenia woli o akceptowaniu wyliczonego przez spółdzielnię
wkładu. Sąd ocenił, że świadczenie uzyskane przez pozwaną ponad należną kwotę
wkładu budowlanego, jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 410 § 2
k.c. i na tej podstawie zasądził na rzecz powodów wymienioną kwotę.
3
W ocenie Sądu Apelacyjnego, świadczenie to nie podlega waloryzacji ze
względu na wyłączenie przewidziane w art. 3581
§ 4 k.c. Sąd stwierdził, że pomimo,
iż stosunki pomiędzy powodem a pozwaną wiążą się niewątpliwie ze stosunkiem
spółdzielczym łączącym strony, to bez przesłanki w postaci prowadzenia przez
powoda działalności gospodarczej, stosunek ten nie mógłby zostać nawiązany.
Wynika z tego, że świadczenie powoda w postaci wkładu budowlanego,
wniesionego w związku z przydziałem lokalu użytkowego, pozostaje w związku
z prowadzeniem działalności gospodarczej, co eliminuje możliwość jego sądowej
waloryzacji, wobec wskazanego ustawowego wyłączenia.
Sąd Apelacyjny, stwierdziwszy, że związek dochodzonego roszczenia
z prowadzeniem działalności gospodarczej wskazuje na zasadność podniesionego
przez pozwaną zarzutu przedawnienia, zarzutu tego nie uwzględnił „ze względu na
zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.)”.
Sąd wypowiedział się także co do ewentualnych podstaw do przypisania
pozwanej odpowiedzialności z tytułu niedozwolonego, uznając że chociaż co do
zasady nie byłaby ona wykluczona, to powodowie nie wykazali, aby ewentualna
szkoda przewyższała „kwotę nominalną”. Jako zasadniczą wskazał jednak tę
okoliczność, że skoro wskazywana przez powodów podstawa roszczenia (zwrot
nienależnego świadczenia) została uznana przez Sąd za prawidłową i przyjęta za
podstawę orzeczenia, to rozważania co do ewentualnych innych podstaw żądania
są bezprzedmiotowe.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego powodowie oparli na obu
podstawach przewidzianych w art. 3983
§ k.p.c.
Naruszenie prawa materialnego polegało, według skarżących na: 1. błędnej
wykładni i w konsekwencji niewłaściwym zastosowaniu art. 3581
§ 3 i 4 k.c.
w związku z art. 31 k.r.op. „polegającym na uznaniu”, że wchodzące w skład
małżeńskiej wspólności majątkowej roszczenie o zwrot części wkładu
budowlanego, nadpłaconego przez powodów wskutek zawyżenia przez spółdzielnię
kosztów budowy lokalu użytkowego, przydzielonego jednemu z małżonków
w związku z prowadzoną przez niego osobiście działalnością gospodarczą, nie
podlega waloryzacji 2. błędnej wykładni i w konsekwencji niezastosowaniu art. 361
4
§ 2 i 363 § 2 k.c. przez uznanie, ze rozmiar odszkodowania należnego powodom
odpowiada wysokości spełnionego przez nich nienależnie świadczenia w wysokości
nominalnej.
Uchybienie przepisom postępowania, mogące mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, polegało - według skarżących – na naruszeniu art. 217 § 2 i art. 227 k.p.c.
w związku z art. 382 i 391 § 1 k.p.c. przez pominięcie dowodu z opinii biegłego dla
ustalenia aktualnej wartości spornego lokalu.
Jako istotne zagadnienie prawne występujące w sprawie powodowie
wskazali „dopuszczalność sądowej waloryzacji roszczeń objętych małżeńską
wspólnością majątkową, związanych z działalnością gospodarczą prowadzoną
osobiście tylko przez jednego z małżonków”.
W oparciu o powołane podstawy skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku w części oddalającej powództwo oraz apelację powodów i przekazanie
w tym zakresie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powodowie dochodzą zwrotu zwaloryzowanego w oparciu o art. 3581
§ 3
k.c. świadczenia nienależnie spełnionego na rzecz pozwanej. Waloryzacja sądowa,
przewidziana we wskazanym przepisie dotyczy zobowiązań pieniężnych sensu
stricto. Nie zaliczają się do nich zobowiązania z natury niepieniężne, ze
świadczeniem pieniężnym, do których z zasady przynależą zobowiązania z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Jednakże w orzecznictwie sądowym niemal
jednolicie przyjmuje się, że jeżeli przedmiotem nienależnego świadczenia była od
początku określona suma pieniężna, dopuszczalna - co do zasady – jest jego
sądowa waloryzacja (por., m.in., uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 października
1992 r., III CZP 117/92, OSNC 1993/4/57 oraz uzasadnienia wyroków z dnia
20 grudnia 1995 r., I CRN 191/95, OSNC 1996/4/61 i z dnia 17 stycznia 2002 r.,
III CKN 1500/00, OSNC 2002/11/140). Chociaż Sąd Apelacyjny pod tym kątem
sprawy nie rozważał, niewątpliwie podzielił przytoczone stanowisko, które pozostało
także niezakwestionowane przez strony.
W tej sytuacji należało rozstrzygnąć, czy świadczenie nienależnie uiszczone
na rzecz pozwanej (ustalenie wiążące) i podlegające zwrotowi na podstawie art.
5
410 § 2 k.c. (niezakwestionowana podstawa prawna rozstrzygnięcia) może być –
co do zasady – zwaloryzowane przez sąd na podstawie art. 3581
§ 3 k.c., czy też
powodowie z żądaniem takim nie mogli skutecznie wystąpić, gdyż zostało ono
wyłączone przez § 4 art. 3581
k.c.
Częściowe uwzględnienie powództwa zostało oparte na przyjęciu przez Sąd
istnienia po stronie powodów zasadniczego uprawnienia do zwrotu nienależnego
świadczenia, a jego oddalenie w pozostałym zakresie - na zanegowaniu istnienia
odrębnego uprawnienia do żądania zmiany wysokości tego świadczenia
(waloryzacji).
Art. 3581
§ 1 k.c. statuuje zasadę nominalizmu, § 2 dopuszcza odstępstwo
od niej na podstawie tzw. umownej klauzuli waloryzacyjnej, § 3 pozwala na
odstępstwo w formie tzw. waloryzacji sądowej, którą z kolei wyłącza § 4, powodując
w sytuacjach w nim przewidzianych „powrót” do zasady wyrażonej w § 1.
Orzecznictwo na tle art. 3581
§ 4 k.p.c. w znacznej mierze koncentrowało się
na kwestii zakresu pojęcia „świadczenia pozostającego w związku z prowadzeniem
przedsiębiorstwa”. Po pierwotnych wahaniach utrwaliło się szerokie rozumienie
tego pojęcia (por. wyroki z dnia 27 stycznia 1995 r., I CRN 179/74, OSNC
1995/6/99 i z dnia 7 stycznia 1997 r., ICKN 33/96, OSNC 1997/5/56).
Przy utrzymaniu zasady nominalizmu, z dopuszczeniem w jej obrębie
jedynie wąskich możliwości waloryzacji, możliwości te wyłączono w stosunku do
świadczeń należących do obrotu gospodarczego. W orzecznictwie podnoszono, że
ocena charakteru świadczenia z punktu widzenia kryterium przewidzianego w art.
3581
§ 4 k.p.c. musi być zawsze skonkretyzowana na podstawie danych
okoliczności sprawy.
W sprawie niniejszej zostało ustalone, i uznane także przez skarżącego (co
wprost wynika ze sformułowania podstaw skargi i uzasadnienia wniosku o przyjęcie
jej do rozpoznania), że całe świadczenie w postaci wkładu budowlanego,
związanego z przydziałem lokalu użytkowego w celu prowadzeniu w nim przez
powoda działalności gospodarczej, było świadczeniem pozostającym w związku
z prowadzeniem przezeń przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 3581
§ 4 k.c. Ten
aspekt sprawy pozostał zatem poza rozważaniami w postępowaniu kasacyjnym.
6
Sąd Apelacyjny nie objął swoją oceną podnoszonej przez skarżących
okoliczności, że świadczenie zostało spełnione ze środków majątku wspólnego
powodów – małżonków, z których tylko jedno prowadziło przedsiębiorstwo i że
oboje małżonkowie wystąpili z żądaniem jego zwrotu i waloryzacji. Tymczasem
okoliczność ta nie była obojętna z punktu widzenia przesłanek zastosowania art.
3581
§ 4 k.p.c., który został przyjęty za podstawę oddalenia powództwa
w zaskarżonej obecnie części.
Zasądzając na rzecz powodów kwotę odpowiadającą świadczeniu
nienależnie spełnionemu („nadpłacie” wkładu), Sąd Apelacyjny przyjął, że zwrot
świadczenia przysługuje obojgu powodom, najwyraźniej więc uznał oboje za stronę
stosunku zobowiązaniowego ze spółdzielnią, kwalifikowanego w oparciu art. 410 §
2 w zw. z art. 405 k.c.
Powołując się na przeszkodę w domaganiu się waloryzacji sądowej,
wynikającą z art. 3581
§ 4 k.p.c., Sąd nie wziął pod uwagę, że przepis pozbawia
tego żądania „stronę prowadzącą przedsiębiorstwo”, a nie są nią małżonkowie,
z których przedsiębiorstwo prowadziło tylko jedno (powód). W ustalonych
okolicznościach sprawy nie ma zatem tożsamości pomiędzy stroną stosunku
zobowiązaniowego, domagającą się waloryzacji (powodowie - małżonkowie),
a stroną prowadzącą przedsiębiorstwo, z którego prowadzeniem świadczenie
pozostawało w związku (powód). Oznacza to, że stan faktyczny nie odpowiada
dyspozycji powołanej normy.
Nie można odmówić racji skarżącym, gdy podnoszą, że związek roszczenia
z działalnością gospodarczą prowadzoną osobiście przez jednego z małżonków nie
może być „automatycznie odnoszony” do współmałżonka nieprowadzącego
przedsiębiorstwa, gdy świadczenie zostało spełnione z majątku objętego
wspólnością (współwłasnością łączną).
Ponadto, jak zawsze, ocena przesłanek zastosowania art. 3581
§ 4 k.p.c.,
winna uwzględniać konkretne okoliczności sprawy.
W sprawie niniejszej istotny jest fakt, że świadczenie zostało spełnione
z majątku wspólnego małżonków, pomniejszeniu uległa zatem wspólna masa
majątkowa, a zubożeni w wyniku nienależnego świadczenia zostali oboje
7
małżonkowie. Zarówno roszczenie o zwrot tego świadczenia, jak i o zmianę
sposobu spełnienia świadczenia, przysługuje obojgu małżonkom.
Jak wcześniej wskazano, w orzecznictwie dopuszcza się sądową
waloryzację nienależnie spełnionego świadczenia pieniężnego na podstawie art.
3581
§ 3 k.p.c. Wyłączenie dopuszczalności waloryzacji przewidziane w art. 3581
§
4 k.p.c. ma w istocie na celu utrzymanie zasady nominalizmu w odniesieniu do
wierzytelności związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z reguły
wynikających z zobowiązań umownych należących do obrotu gospodarczego.
Trudno dostrzec, by zakładany cel omawianego wyłączenia odnosił się do stosunku
powstałego pomiędzy stronami w sprawie niniejszej, a więc do sytuacji, w której
świadczenie zostało spełnione w związku z oświadczeniem woli złożonym pod
wpływem błędu, uznanego za podstawą skutecznego uchylenia się od jego
skutków.
Z omówionych względów, w ustalonym stanie faktycznym sprawy, wadliwe
było nieuwzględnienie żądania powodów z powołaniem się na wyłączenie
przewidziane w art. 3581
§ 4 k.c.
Trzeba jednocześnie podkreślić, że dotychczas (ze względu na przyjętą
podstawę rozstrzygnięcia) poza ustaleniami i oceną Sądu pozostała zasadnicza
kwestia, czy zachodzą przesłanki do dokonania sądowej waloryzacji świadczenia
na podstawie art. 3581
§ 3 k.c.
Co do dalszych zarzutów skargi kasacyjnej, naruszenia art. 361 § 2 i 363 § 2
k.c. oraz związanych z nimi zarzutów naruszenia przepisów postępowania,
odnoszących się do „rozmiaru odszkodowania” należnego powodom w związku ze
spełnieniem nienależnego świadczenia, należało je ocenić jako nieuzasadnione.
Powodowie dochodzili zwrotu nienależnego świadczenia i jego waloryzacji. Sąd
przyjął za wykazaną podstawę faktyczną i prawną w zakresie nienależnego
świadczenia i uwzględnił roszczenie o jego zwrot, nie uwzględniając jedynie
żądania waloryzacji. Przy zbiegu roszczeń z różnych tytułów, doszło do wyboru
roszczenia przez wierzycieli, i do jego uwzględnienia przez Sąd. Możliwość wyboru
podstawy roszczenia została w ten sposób „skonsumowana”. Należność
zasądzona z tytułu nienależnego świadczenia nie może podlegać następnie
8
„przeliczeniu” według zasad właściwych dla ustalania odszkodowania z tytułu czynu
niedozwolonego.
W tej sytuacji już tylko ubocznie należy zauważyć, że w ramach podstaw
skargi kasacyjnej nie powołano przepisu, który miałby stanowić podstawę
odpowiedzialności deliktowej pozwanego, lecz jedynie przepisy mogące mieć
zastosowanie w dalszej kolejności, dopiero na etapie ustalania wysokości szkody.
Z omówionych przyczyn Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39815
§ 1 zdanie
pierwsze k.p.c., orzekł jak w sentencji.
jc