Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 lutego 2007 r., III CSK 411/06
Wyznaniowymi żydowskimi osobami prawnymi w rozumieniu ustawy z
dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych
żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 41, poz. 251 ze zm.) są tylko
osoby, które zostały wymienione w art. 5, 6 i 22 tej ustawy. Charakter
działalności, nawet pokrywający się z celami realizowanymi przez
wyznaniowe żydowskie osoby prawne, nie ma znaczenia.
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w K.
przeciwko Gminie K., przy interwencji ubocznej Marii S. i Andrzeja K. po stronie
pozwanej, o przeniesienie własności nieruchomości, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 9 lutego 2007 r. na rozprawie skargi kasacyjnej strony pozwanej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 grudnia 2005 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Krakowie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
(...) Nieruchomość przy ul. S. nr 11 w K., zabudowana budynkiem
mieszkalnym trzykondygnacyjnym, stanowiła od 1935 r. własność Stowarzyszenia
Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego w K. Siedziba tego stowarzyszenia
mieściła się przy ul. M. nr 2 w K. Zostało ono wpisane do rejestru stowarzyszeń
Starostwa Grodzkiego K. na podstawie rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1932 r. – Prawo o
stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 94, poz. 808 ze zm.).
Na podstawie orzeczenia Prezydium Rady Narodowej w K. z dnia 21
października 1959 r. prawo własności tej nieruchomości przeszło na rzecz Skarbu
Państwa, natomiast wskutek komunalizacji nieruchomość ta z mocy prawa przeszła
z dniem 27 maja 1990 r. na własność Gminy K., co znalazło potwierdzenie w
decyzji Wojewody K. z dnia 2 stycznia 1992 r., a fakt ten ujawniono w odpowiedniej
księdze wieczystej.
Pismem z dnia 27 lutego 1998 r. strona powodowa – Gmina Wyznaniowa
Żydowska, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku
Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr
41, poz. 251 ze zm.), zainicjowała postępowanie zmierzające do przeniesienia na
jej rzecz własności nieruchomości położonej przy ul. S. nr 11 w K. Komisja
Regulacyjna ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Warszawie wespół z
Wojewodą M. i Gminą K. orzeczenia nie uzgodniła. W związku z tym, na podstawie
art. 34 ust. 2 ustawy powód skierował sprawę na drogę sądową, domagając się
przeniesienia na jego rzecz własności przedmiotowej nieruchomości.
Zdaniem strony powodowej, nieruchomość spełnia warunki określone w art.
30 ustawy, gdyż we wrześniu 1939 r. stanowiła własność Stowarzyszenia Ochrony
Dzieci Wyznania Mojżeszowego, będącego żydowską wyznaniową osobą prawną,
której głównym celem było prowadzenie działalności charytatywno-opiekuńczo-
oświatowej. Cel ten był urzeczywistniany przez prowadzenie sierocińca dla dzieci
wyznania mojżeszowego.
Wyrokiem z dnia 29 października 2004 r. Sąd Okręgowy w Krakowie
zobowiązał stronę pozwaną Gminę Kraków do złożenia oświadczenia woli, że
przenosi na stronę powodową Gminę Wyznaniową Żydowską własność spornej
nieruchomości. Sąd Okręgowy ustalił, że będąca przedmiotem sporu nieruchomość
stanowiła budynek mieszkalny, w którym wszystkie lokale były wynajmowane, a
wpływy z tego tytułu przeznaczane były na cele statutowe Stowarzyszenia Ochrony
Dzieci Wyznania Mojżeszowego.
Mimo nieodnalezienia statutu przedmiotowego stowarzyszenia, opierając się
na brzmieniu statutu „bliźniaczej organizacji z siedzibą w W.” oraz zeznaniach
świadków, Sąd pierwszej instancji przyjął, że Stowarzyszenia Ochrony Dzieci
Wyznania Mojżeszowego w K. stanowiło część systemu żydowskiej opieki
społecznej, której przedmiotem i celem funkcjonowania było prowadzenie
działalności charytatywno-opiekuńczej i oświatowo-wychowawczej, polegającej na
prowadzeniu sierocińca dla dzieci wyznania mojżeszowego oraz udzielaniu
najbiedniejszym dzieciom pomocy w postaci odzieży i żywności. Według Sądu,
Stowarzyszenie Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego stanowiło „organizację
społeczną non profit" i uzyskiwane środki mogło przeznaczać jedynie na cele
statutowe. Środki te czerpało ze zbiórek publicznych, subwencji, datków, składek
członkowskich oraz dochodów, jakie było w stanie wytworzyć – uzyskiwanych także
z wynajmu mieszkań w spornej nieruchomości – i które nie mogły być rozdzielane
pomiędzy członków zarządu jako forma wynagrodzenia.
Ponadto Sąd przyjął, że Stowarzyszenie pozostawało w ścisłym związku
organizacyjnym i finansowym z Gminą Wyznaniową Żydowską w K. Związek
organizacyjny pomiędzy tymi podmiotami znajdował oparcie w statucie
stowarzyszenia przez objęcie pomocą humanitarną wszystkich członków Gminy
Wyznaniowej Żydowskiej w K. oraz rozporządzeniu regulującym status i
funkcjonowanie wyznaniowych gmin żydowskich, określającym obowiązki gminy w
zakresie dobroczynnym, które wykonywane były przez Stowarzyszenie. Związek
finansowy przejawiał się w subwencjonowaniu przez Żydowską Gminę Wyznaniową
działalności Stowarzyszenia w zamian za wykonywanie zadań gminy w zakresie
pomocy społecznej.
Ze względu na fakt złożenia formularza do rejestru stowarzyszeń Starostwa
Grodzkiego K. w 1937 r. Sąd przyjął, że Stowarzyszenie podlegało przepisom
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października
1932 r. – Prawo o stowarzyszeniach i miało osobowość prawną. Biorąc pod uwagę,
że w stanie prawnym na dzień 1 września 1939 r. nie było ustawowego kryterium
identyfikowania pojęcia „wyznaniowa żydowska osoba prawna", w ocenie Sądu
pierwszej instancji uzasadnione jest wykazywanie wyznaniowego charakteru
Stowarzyszenia przez odwoływanie się do jego związków z Wyznaniową Gminą
Żydowską oraz wykształconych poglądów w przedmiocie judaizmu. Związek ten
miał, jak ustalił Sąd, charakter funkcjonalny i organizacyjno-finansowy, a
Stowarzyszenie w zakresie statutowej działalności wypełniało powinności gminy
nałożone na nią przez prawo. Sąd wskazał również, że o wyznaniowym charakterze
Stowarzyszenia świadczy nazwa określająca podmiotowy zakres oddziaływania i
religijny charakter Stowarzyszenia i silnie religijny profil wychowawczy sierocińca
prowadzonego przez Stowarzyszenie.
Sąd przyjął, że nie ma podstaw do różnicowania przeznaczenia nieruchomości
na bezpośrednio i pośrednio służące działalności charytatywno-opiekuńczej.
Ponieważ Stowarzyszenie było "organizacją non profit" i wyłącznym jego celem było
świadczenie pomocy humanitarnej, wszystkie dochody przeznaczał na cele
statutowe. W tym stanie rzeczy przeznaczanie wpływów z najmu na działalność
charytatywną opiekuńczą spełnia – w ocenie Sądu pierwszej instancji – wymóg, aby
budynek służył działalności charytatywno-opiekuńczej.
Oddalając apelację pozwanej Gminy, Sąd drugiej instancji w całości przyjął za
własny ustalony przez Sąd Okręgowy stan faktyczny jako poprawnie wyprowadzony
z przedstawionych mu dowodów. Uznał, że Sąd pierwszej instancji trafnie przyjął, iż
w sprawie ma zastosowanie art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o
stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej.
Uzupełniając argumentację prawną przedstawioną przez Sąd pierwszej instancji,
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 9 pkt a Prawa o stowarzyszeniach, jego
przepisom nie podlegały związki religijne (wyznaniowe) prawnie przez państwo
uznane. Zdaniem Sądu drugiej instancji, jednym z takich związków był związek, o
którym mowa w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14
października 1927 r. o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin
wyznaniowych żydowskich na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej z wyjątkiem
województwa śląskiego (jedn. tekst: Dz.U. z 1928 r. Nr 52, poz. 500). Przepisy tego
rozporządzenia jednoznacznie wskazują na to, jakie organizacje, ze względu na
swój religijny charakter, nie podlegały Prawu o stowarzyszeniach, jednakże sam
fakt, że Stowarzyszenie Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego zostało
zarejestrowane na podstawie tego Prawa nie oznacza, by nie mogło być ono
obecnie traktowane jako wyznaniowa żydowska osoba prawna.
Zdaniem Sąd Apelacyjnego, określeniem „wyznaniowa żydowska osoba
prawna”, wprowadzonym ustawą z dnia 20 lutego 1997 r., nie można posługiwać
się w sposób bezpośredni przy wyznaczaniu pojęcia osób prawnych żydowskiego
związku wyznaniowego funkcjonujących do czasu wybuchu drugiej wojny
światowej. Z jednej strony do takich osób można niewątpliwie zaliczyć
stowarzyszenia wyznaniowe, tworzone i działające zgodnie z załącznikiem do
powołanego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 października
1927 r., a w związku z tym takie stowarzyszenie mogłoby dochodzić przeniesienia
własności nieruchomości na podstawie art. 30 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lutego
1997 r. Z drugiej strony, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie oznacza to, aby art. 30
ust. 1 dotyczył tylko gmin żydowskich, Związku Gmin i stowarzyszeń wyznaniowych
powołanych na podstawie przywołanych przepisów, określenie „wyznaniowa
żydowska osoba prawna” obejmuje bowiem szerszy krąg osób prawnych. O
szerszym zakresie tego określenia świadczy, zdaniem Sądu Apelacyjnego, miedzy
innymi art. 30 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r., w którym mowa o
budynkach stanowiących uprzednio siedziby gmin żydowskich oraz o budynkach
służących uprzednio celom kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej
i charytatywno-opiekuńczej. Wynika z tego, że wyznaniową żydowską osobą
prawną może być stowarzyszenie zajmujące się działalnością, o jakiej mowa w tym
przepisie, a nieutrzymujące synagogi oraz cmentarza. (...)
Zdaniem Sądu drugiej instancji, skoro art. 30 ust. 1 pkt 2 wyraźnie odróżnia
budynki stanowiące uprzednio siedziby gmin żydowskich od budynków służących
celom kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-
opiekuńczej, uzasadniony jest wniosek, że służenie określonemu celowi nie
ogranicza się do tego, by w danym budynku znajdowała się siedziba „wyznaniowej
żydowskiej osoby prawnej". Służyć zatem będzie działalności oświatowo-
wychowawczej czy też charytatywno-opiekuńczej także budynek, który przynosi
dochód wykorzystywany na potrzeby tej działalności.
W skardze kasacyjnej pozwana Gmina zarzuciła naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 30 ust. 1
ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych
żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, wskutek uznania, że Stowarzyszenie
Ochrony Dzieci Wyznania Mojżeszowego w K. było wyznaniową żydowską osobą
prawną, o jakiej mowa w tym przepisie, oraz wskutek uznania, że budynek
mieszkalny znajdujący się na nieruchomości przy ul. S. nr 11 w K. służył uprzednio
działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opiekuńczej, o jakiej mowa w
tym przepisie. Stanowisko pozwanej Gminy co do błędnej wykładni pojęcia
wyznaniowa żydowska osoba prawna, użytego w art. 30 ust. 1 poparł Prokurator
Generalny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin
wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 41, poz. 251 ze
zm.) określiły warunki przenoszenia na rzecz gmin żydowskich lub Związku Gmin
własności wymienionych w tej ustawie nieruchomości. Jak wynika z art. 30 ust. 1 tej
ustawy, chodzi o nieruchomości lub ich części przejęte przez Państwo, które w dniu
1 września 1939 r. były własnością gmin żydowskich lub innych wyznaniowych
żydowskich osób prawnych, działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Taki warunek przeniesienia własności na gminę żydowską lub Związek Gmin był
konieczny, ale niewystarczający, dodatkowo bowiem na nieruchomości takiej w dniu
1 września 1939 r. powinny znajdować się cmentarze żydowskie lub synagogi, albo
w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. na takiej nieruchomości
znajdują się budynki stanowiące uprzednio siedziby gmin żydowskich lub innych
wyznaniowych żydowskich osób prawnych oraz budynki służące uprzednio celom
kultu religijnego, działalności oświatowo-wychowawczej i charytatywno-opiekuńczej.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma więc ustalenie, co
należy rozumieć przez określenie „wyznaniowa żydowska osoba prawna”.
Wykładnia językowa art. 30 wskazuje, że termin ten obejmuje gminy żydowskie
oraz inne osoby prawne, które miały charakter zarówno żydowski, jak i wyznaniowy.
Sama wykładnia językowa nie przesądza jednak, według jakich kryteriów należy
ustalać charakter takich osób prawnych. Sąd Apelacyjny przyjął, że decydujące
znaczenie ma rodzaj działalności prowadzonej przez określoną osobę prawną, a nie
jej status formalnoprawny, taki pogląd budzi jednak uzasadnione wątpliwości.
Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r., podobnie jak inne ustawy regulujące stosunek
Państwa do kościołów i związków wyznaniowych, przy ustalaniu kategorii
kościelnych (wyznaniowych) osób prawnych posługuje się wyraźnie kryterium
formalnym. Pozostawiając kościołom i związkom wyznaniowym swobodę w
określaniu jednostek organizacyjnych, przy pomocy których realizują one swoje
cele, osobowość prawną wiąże tylko z jednostkami, uznawanymi za osoby prawne
wprost w ustawie lub które uzyskują osobowość prawną w wyniku rozporządzenia
odpowiedniego ministra. Takie podejście do ustalania kategorii osób prawnych
wyznaniowo-żydowskich wyraźnie wynika także z art. 5 i 6 oraz art. 22 ustawy z
dnia 20 lutego 1997 r.
Podobny stan prawny istniał w okresie przed dniem 1 września 1939 r. na tej
części Rzeczypospolitej, której dotyczy rozpoznawana sprawa. Z rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 października 1927 r. wynika, że prawa
korporacyjne i osobowość prawną posiadał Związek Religijny, poszczególne gminy
żydowskie oraz stowarzyszenia wyznaniowe tworzone za zgodą naczelnej władzy
nadzorczej, którą był Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. (...)
Ustalanie znaczenia określenia „żydowska wyznaniowa osoba prawna” w
sposób, jaki proponuje powód i Sąd Apelacyjny, prowadzi do złamania jednej z
podstawowych zasad prawa cywilnego, że o osobowości prawnej decyduje uznanie
danej jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez samego ustawodawcę.
Zasada ta znajduje swój praktyczny wyraz w tym, że o osobowości prawnej
określonej jednostki kościoła lub związku wyznaniowego decyduje uznanie za
osobę prawną przez przepis prawa lub wpisanie do odpowiedniego rejestru. Nie
dopuszczalne jest zatem ustalanie znaczenia tego pojęcia przez analizę użytych w
nazwie określeń i odwoływanie się do celów oraz zadań realizowanych przez
określoną osobę prawną. W ten sposób na tle ustawy z dnia 20 lutego 1997 r.,
należałoby dopuścić dwa odmienne kręgi wyznaniowych żydowskich osób
prawnych; podstawą do wyróżnienia jednego byłyby art. 5, 6 i 22 ustawy, zgodnie z
którymi do takich osób należałyby gminy żydowskie, Związek Gmin oraz jednostki
organizacyjne, uzyskujące osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji, natomiast drugi krąg byłyby tworzony na
potrzeby art. 30. (...) Dopuszczenie takiej wykładni nie tylko kłóci się z przyjętym w
prawie cywilnym sposobem uznawania określonej jednostki organizacyjnej za
osobę prawną, ale zagraża bezpieczeństwu obrotu. (...)
Przez wyznaniową żydowską osobę prawną należy więc rozumieć tylko te
jednostki organizacyjne, które taki mają status zgodnie z wyraźnym
postanowieniem ustawy. Sam charakter działalności określonej osoby prawnej,
który może pokrywać się z celami, jakie mają realizować wyznaniowe żydowskie
osoby prawne, w szczególności gminy żydowskie, nie może mieć znaczenia
decydującego. Rozwiązanie takie nie tylko służy bezpieczeństwu obrotu, gdyż nie
pozostawia wątpliwości, jakie jednostki do takich osób zaliczyć, ale nie zaciera
różnic pomiędzy osobami prawnymi, które stanowią część organizacyjną danego
kościoła lub związku, a osobami prawnymi działającymi na podstawie przepisów
właściwych dla każdych, a więc nie tylko wyznaniowych osób prawnych. Osoby
prawne, które nie są nastawione na realizację celów majątkowych (stowarzyszenia
lub fundacje), nawet jeżeli ich działalność wspomaga cele wyznaniowe, nie
podlegają nadzorowi kościoła lub związku. Mogą wobec tego wolą tylko swoich
członków lub założycieli modyfikować cel swojej działalności oraz korzystać z
funduszy państwowych lub samorządowych, które są przeznaczone dla wszystkich
osób, nie tylko wyznaniowych, realizujących popierane prze państwo bądź
samorząd cele wychowawcze lub charytatywne. Także z tego względu brak
podstaw, aby stowarzyszenie podlegające Prawu o stowarzyszeniach zaliczać do
wyznaniowych żydowskich osób prawnych.
Trudno również podzielić stanowisko wyrażone w zaskarżonym wyroku, że
skoro ustawodawca w art. 30 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. oprócz
nieruchomości, na których w dniu 1 września 1939 r. znajdowały się cmentarze
żydowskie lub synagogi, wymienia dodatkowo nieruchomości, na których
znajdowały się budynki służące m.in. celom działalności oświatowo-wychowawczej i
charytatywno-opiekuńczej, to stowarzyszenie będące właścicielem budynku, za
pomocą którego realizowano ten cel, jest wyznaniową żydowską osobą prawną. W
powołanym przepisie wyraźnie na plan pierwszy wysunięto warunek, aby taka
nieruchomość stanowiła własność wyznaniowej żydowskiej osoby prawnej, najpierw
więc należy ustalić, czy dane stowarzyszenie można zaliczyć do takich osób, a
dopiero później ustalać, czy w budynku należącym do takiego stowarzyszenia była
prowadzona określona działalność. Trzeba także dodać, że stowarzyszenie
wyznaniowe, o którym mowa w rozporządzeniu z dnia 14 października 1927 r.,
powinno prowadzić cmentarz, ale mogło ono również posiadać inne nieruchomości,
gdyż mogło być powołane dla utrzymywania innych urządzeń religijnych, np.
domów religijnych (art. 32 i 33 rozporządzenia). Wbrew sugestii wyrażonej przez
Sąd Apelacyjny, takie stowarzyszenie wyznaniowe mogło posiadać w dniu 1
września 1939 r., oprócz cmentarza lub synagogi, budynki przeznaczone do
realizacji celów religijnych, wychowawczych lub charytatywnych.
Dla wykładni art. 30 ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. nie może też mieć
znaczenia podnoszony przez powodową Gminę argument, że przed dniem 1
września 1939 r. nie zarejestrowano żadnego stowarzyszenia wyznaniowego w
trybie przewidzianym w rozporządzeniu z dnia 14 października 1927 r. W chwili
uchwalania ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w
Rzeczypospolitej Polskiej była to niewątpliwie okoliczność znana i jeżeli wolą
ustawodawcy byłoby, aby na podstawie tej ustawy gminy żydowskie mogły uzyskać
własność nieruchomości stanowiących w dniu 1 września 1939 r., własność nie
tylko żydowskich wyznaniowych osób prawnych, to art. 30 musiałby posługiwać się
innym określeniem. (...)
Mając na względzie, że podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut błędnej
wykładni pojęcia „wyznaniowa żydowska osoba prawna” okazał się
usprawiedliwiony, a w związku z tym nie ma potrzeby odnoszenia się do drugiego z
zarzutów podnoszonych w skardze kasacyjnej, Sąd Najwyższy, na podstawie art.
39815
k.p.c., orzekł, jak w sentencji.