Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 14 lutego 2007 r.
III SK 20/06
Niedopuszczalna jest rejestracja stowarzyszenia o nazwie „Związek Jed-
ności Narodowości Śląskiej - Stowarzyszenie Osób Deklarujących Przynależ-
ność do Narodowości Śląskiej" (art. 14 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo
o stowarzyszeniach, jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm. w
związku z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach naro-
dowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Dz.U. Nr 17, poz. 141 ze zm.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (uzasadnienie), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 lutego
2007 r. sprawy z wniosku Związku Ludności Narodowości Śląskiej - Stowarzyszenia
Osób Deklarujących Przynależność do Narodowości Śląskiej w Katowicach o wpis,
na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w
Katowicach z dnia 5 lipca 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
I Przedmiot postępowania
1) Przedmiotem postępowania jest wniosek o rejestrację, polegającą na wpisie
do Krajowego Rejestru Sądowego, stowarzyszenia o nazwie „Związek Ludności Na-
rodowości Śląskiej - Stowarzyszenie Osób Deklarujących Przynależność do Naro-
dowości Śląskiej”.
II Podstawy prawne rozstrzygnięcia
2) Na szczeblu prawa europejskiego przede wszystkim w sprawie stosuje się
art. 11 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzo-
nej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm. - dalej:
Konwencja). Konwencja ta ma pierwszeństwo przed ustawą (art. 91 ust. 2 Konstytu-
2
cji Rzeczypospolitej Polskiej - dalej: Konstytucja). Ten przepis Konstytucji stanowi, że
umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Umowa
ta została ratyfikowana bez zgody Sejmu wyrażonej w ustawie, gdyż przed dniem
wejścia w życie obecnie obowiązującej Konstytucji (17 października 1997 r.) prawo
nie przewidywało tego trybu ratyfikacji umowy międzynarodowej. Mimo to przepis art.
91 ust. 2 Konstytucji odnosi się do powołanej Konwencji na mocy przepisów przej-
ściowych Konstytucji. Według jej art. 241 ust. 1 „umowy międzynarodowe ratyfikowa-
ne dotychczas przez Rzeczpospolitą Polską na podstawie obowiązujących w czasie
ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych i ogłoszone w Dzienniku Ustaw, uznaje się
za umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie i stosuje się do nich
przepisy art. 91 Konstytucji, jeżeli z treści umowy międzynarodowej wynika, że doty-
czą one kategorii spraw wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji”. Przepis art. 89
ust. 1 pkt 2 dotyczy zaś wolności, praw i obowiązków określonych w Konstytucji (w
tym przypadku chodzi o art. 58 konstytucji, o czym niżej w pkt 5 uzasadnienia).
3) Przepis art. 11 Konwencji stanowi, że 1. każdy ma prawo do swobodnego,
pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego stowarzyszania się, włącznie z
prawem tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla ochrony
swoich interesów, 2. wykonywanie tych praw nie może podlegać innym ogranicze-
niom niż te, które określa ustawa i które są konieczne w społeczeństwie demokra-
tycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, ochronę
porządku i zapobieganie przestępstwu, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę
praw i wolności innych osób. Przepis ten nie stanowi przeszkody w nakładaniu zgod-
nych z prawem ograniczeń w korzystaniu z tych praw przez członków sił zbrojnych,
policji lub administracji państwowej.
4) Konwencja ramowa o mniejszościach narodowych sporządzona w Stras-
burgu dnia 1 lutego 1995 r., ratyfikowana przez Polskę (Dz.U. z 2002 r., Nr 22, poz.
209 dalej: Konwencja ramowa) stanowi, że: „Art. 3.1. Każda osoba należąca do
mniejszości narodowej ma prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby
należącej bądź też nienależącej do takiej mniejszości, a wybór taki lub korzystanie ze
związanych z tym wyborem praw nie pociągnie za sobą jakichkolwiek niekorzystnych
skutków. 2. Osoby należące do mniejszości narodowych mogą korzystać z praw i
wolności wynikających z zasad zawartych w niniejszej konwencji ramowej indywidu-
alnie, jak też wspólnie z innymi”.
3
Konwencja ta została ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie
(Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 579), ma zatem pierwszeństwo przed ustawami krajo-
wymi (zob. art. 91 ust. 2 Konstytucji powołany w pkt 2 uzasadnienia oraz art. 40 po-
wołanej w pkt 8 uzasadnienia ustawy o mniejszościach narodowych).
5) W relewantnym zakresie Konstytucja stanowi, że:
„Art. 3. Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.
Art. 6. 1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego
dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania
i rozwoju.
Art. 35. 1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym
do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego
języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.
2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytu-
cji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej
oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.
Art. 58.1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się.
2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konsty-
tucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia
orzeka sąd.
3. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej
rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami.
Art. 83. Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Pol-
skiej”.
6) Według powołanego w skardze kasacyjnej art. 3531
k.c. „strony zawierające
umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub
cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współ-
życia społecznego”.
7) Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (jednolity
tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) stanowi, między innymi, że:
„Art. 1. 1. Obywatele polscy realizują prawo zrzeszania się w stowarzysze-
niach, zgodnie z przepisami Konstytucji oraz porządkiem prawnym określonym w
ustawach.
Art. 1. 2. Prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach może podlegać ogranicze-
niom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do zapewnienia interesów
4
bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub
moralności publicznej albo ochrony praw i wolności innych osób.
Art. 8. 1. Stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru
Sądowego, o ile przepis ustawy nie stanowi inaczej.
Art. 10. 1. 1. Statut stowarzyszenia określa w szczególności nazwę stowarzy-
szenia, odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji.
Art. 14. Sąd rejestrowy odmawia zarejestrowania stowarzyszenia, jeżeli nie
spełnia ono warunków określonych w ustawie”.
8) Według obowiązującej od dnia 1 maja 2005 r. ustawy z dnia 6 stycznia
2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U.
Nr 17, poz. 141, powoływanej jako ustawa o mniejszościach narodowych):
Art. 2.1. Mniejszością narodową, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli
polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: 1) jest mniej liczebna od pozo-
stałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od
pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego
języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty naro-
dowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszki-
wali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat; 6) utożsa-
mia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.
2. Za mniejszości narodowej uznaje się następujące mniejszości: 1) białoru-
ską; 2) czeską; 3) litewską; 4) niemiecką; 5) ormiańską; 6) rosyjską; 7) słowacką; 8)
ukraińską; 9) żydowską.
Art. 40. Do spraw objętych przepisami ustawy, które uregulowane są posta-
nowieniami obowiązujących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych za uprzednią
zgodą wyrażoną w ustawie umów międzynarodowych, stosuje się postanowienia
tych umów.
9) Zgodnie z ustawą z dnia 12 kwietnia 2001 r. - Ordynacja wyborcza do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 46,
poz. 499 ze zm., powoływaną jako Ordynacja wyborcza):
Art. 133.1. W podziale mandatów w okręgach wyborczych uwzględnia się wy-
łącznie okręgowe listy kandydatów na posłów tych komitetów wyborczych, których
listy otrzymały co najmniej 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
5
2. Okręgowe listy kandydatów na posłów koalicyjnych komitetów wyborczych
uwzględnia się w podziale mandatów w okręgach wyborczych, jeżeli ich listy otrzy-
mały co najmniej 8% ważnie oddanych głosów w skali kraju.
Art. 134.1. Komitety wyborcze utworzone przez wyborców zrzeszonych w za-
rejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych mogą korzystać ze zwolnie-
nia list tych komitetów z warunku, o którym mowa w art. 133 ust. 1, jeżeli złożą Pań-
stwowej Komisji Wyborczej oświadczenie w tej sprawie najpóźniej w 5 dniu przed
dniem wyborów. Wraz z oświadczeniem, o którym mowa w zdaniu pierwszym, komi-
tet jest obowiązany przedłożyć dokument właściwego organu statutowego organizacji
mniejszości narodowej potwierdzający utworzenie komitetu przez wyborców będą-
cych członkami tej organizacji.
2. Państwowa Komisja Wyborcza potwierdza niezwłocznie otrzymanie oświad-
czenia, o którym mowa w ust. 1. Potwierdzenie oświadczenia jest wiążące.
III Przebieg postępowania
10) Rozpoznawana sprawa, aczkolwiek jest oddzielnym postępowaniem w ro-
zumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, wiąże się ściśle ze sprawą
rozpoznana przez Sąd Najwyższy dnia 18 marca 1998 r., I PKN 4/98 (OSNAPiUS
1995 nr 5, poz. 170). Przedmiotem tamtego postępowania był wniosek o rejestrację
stowarzyszenia o nazwie „Związek Ludności Narodowości Śląskiej”. We wskazanym
postanowieniu Sąd Najwyższy zgodził się z poglądem Sądu Apelacyjnego w Katowi-
cach, że stowarzyszenie o tej nazwie nie może zostać zarejestrowane. Przyjął, że
wolność wyboru narodowości może być realizowana tylko w odniesieniu do narodów
obiektywnie istniejących, ukształtowanych w procesie historycznym, a narodu ślą-
skiego nie ma.
11) Pogląd ten podzielił Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Go-
rzelik i inni przeciwko Polsce (skarga 44158/98), oddalając skargę stowarzyszenia
najpierw wyrokiem z dnia 20 grudnia 2001 r., a następnie - w składzie Wielkiej Izby -
wyrokiem z dnia 17 lutego 2004 r. Oba wyroki zapadły jednomyślnie, jedynie do dru-
giego z nich trzech sędziów złożyło zdania odrębne dotyczące jego uzasadnienia.
12) W obecnie rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy w Katowicach posta-
nowieniem z dnia 8 lutego 2005 r. [...] odmówił wpisania stowarzyszenia o nazwie
„Związek Ludności Narodowości Śląskiej”. Po uchyleniu ze względów procedural-
nych tego postanowienia przez Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 31 maja 2005
r. [...] wnioskodawcy (komitet założycielski stowarzyszenia) złożyli wniosek o reje-
6
strację stowarzyszenia o następującej nazwie „Związek Ludności Narodowości Ślą-
skiej - Stowarzyszenie Osób Deklarujących Przynależność do Narodowości Śląskiej”
(§ 1 statutu Związku). Rejestracja Stowarzyszenia o tej nazwie jest przedmiotem
obecnego postępowania.
13) Postanowieniem z dnia 20 marca 2006 r. [...] Sąd Rejonowy w Katowicach
ponownie odmówił wpisania Stowarzyszenia do rejestru. Apelacja od tego postano-
wienia została oddalona przez Sąd Okręgowy w Katowicach (postanowienie z dnia 5
lipca 2006 r. [...]). Sąd Okręgowy stwierdził, że „pojęcie ‘narodowość’ jest pochodne
od pojęcia ‘narodu’, a ‘naród’ jako kategoria pojęcia wymaga istnienia zorganizowa-
nej społeczności. To istnienie zorganizowanej społeczności mogącej być traktowana
jako odrębny naród, wymaga między innymi by tak postrzegał ją ustawodawca bądź
inni ludzie. Nie jest bowiem wystarczające dla przyjęcia istnienia odrębnego narodu
śląskiego i narodowości śląskiej - samo wewnętrzne przekonanie o tym grupy ludzi,
czy nawet deklarowanie takiej narodowości w spisach powszechnych. Naród śląski
(narodowość śląska) nie istnieje w powszechnej świadomości, ani też w aktach
prawnych. Postrzeganie odrębności Ślązaków (językowe, obyczajowe...) wiąże się
raczej z historycznymi regionami (Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Śląsk Cieszyński) kraju,
a nie z istnieniem narodu śląskiego”. Dlatego ustalona w § 1 statutu Stowarzyszenia
jego nazwa - „Związek Ludności Narodowości Śląskiej - Stowarzyszenie Osób Dekla-
rujących Przynależność do Narodowości Śląskiej” - jest sprzeczna z prawem, co
uniemożliwia rejestrację Stowarzyszenia.
IV Skarga kasacyjna
14) W skardze kasacyjnej od zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego
w Katowicach wnoszący skargę zarzucił naruszenie art. 3, art. 6, art. 58 i art. 83
Konstytucji, art. 3531
k.c. i art. 14 Prawa o stowarzyszeniach, przez ich niewłaściwe
zastosowanie. W skardze stwierdzono, że brak jest legalnych podstaw do odmowy
rejestracji Stowarzyszenia i że jest ona oczywiście uzasadniona, co uzasadnia jej
przyjęcie do rozpoznania. W skardze nie odniesiono się do argumentów powołanych
w wyrokach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wskazanych w pkt 11 uza-
sadnienia oraz wyroku Sądu Najwyższego, powołanego w pkt 10 uzasadnienia.
Stwierdzono, że „sporna kwestia - obiektywnej bytności narodu śląskiego nie może
mieć istotnego znaczenia dla sprawy i powinna pozostać na marginesie rozważań”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
15) Skarga jest nieuzasadniona. Wbrew jej twierdzeniom podstawowym za-
gadnieniem jest kwestia istnienia narodu śląskiego. Nie można bowiem deklarować
przynależności do narodu, który nie istnieje. Trzeba przy tym zauważyć, że obecna
nazwa Stowarzyszenia „Związek Ludności Narodowości Śląskiej - Stowarzyszenie
Osób Deklarujących Przynależność do Narodowości Śląskiej”, mimo innego brzmie-
nia, w istocie nie różni się od poprzedniej nazwy „Związek Ludności Narodowości
Śląskiej”. W obu nazwach jest stwierdzenie istnienia narodu śląskiego, a dodanie w
nowej nazwie drugiej części tylko pozornie zmienia sens nazwy Stowarzyszenia.
Także przecież do stowarzyszenia posługującego się poprzednią nazwą mogły nale-
żeć tylko te osoby, które deklarowały swą przynależność do narodu śląskiego.
16) W poprzednim postępowaniu rejestracyjnym, zakończonym postanowie-
niem Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1998 r. (zob. pkt 10 uzasadnienia), a na-
stępnie wyrokiem Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17
lutego 2004 r. (zob. pkt 11 uzasadnienia), przyjęto, że w powszechnej ocenie spo-
łecznej Ślązacy nie byli uważani za odrębną grupę narodową.
W okresie między pierwszym a drugim postępowaniem sytuacja prawna uległa
zmianie w dwóch aspektach. Po pierwsze ze względu na wejście w życie ustawy o
mniejszościach narodowych (zob. pkt 8 uzasadnienia). Zawiera ona definicję mniej-
szości narodowej (art. 2 ust. 1) oraz wylicza uznane mniejszości narodowe (art. 2
ust. 2). Nieumieszczenie w tym wyliczeniu śląskiej mniejszości narodowej jest po-
twierdzeniem poglądu o nieistnieniu tej mniejszości.
Druga zmiana stanu prawnego polega na ratyfikacji przez Polskę Konwencji
ramowej (zob. pkt 4 uzasadnienia).
17) Zarówno w poprzednim, jak i obecnym postępowaniu rejestracyjnym
mocno akcentowano możliwość korzystania przez mniejszości narodowe z przywile-
jów wyborczych wynikających z Ordynacji wyborczej (zob. pkt 9 uzasadnienia). Wa-
runkiem uczestnictwa w podziale mandatów w wyborach do Sejmu, mimo nieuzy-
skania 5% ważnie oddanych głosów w skali kraju (8% w odniesieniu do koalicyjnych
komitetów wyborczych), jest jednak rejestracja mniejszości narodowej. Dlatego reje-
stracja stowarzyszenia mającego w nazwie określenie „Związek Ludności Narodo-
wości Śląskiej” umożliwiałaby członkom tego Stowarzyszenia bezzasadne korzysta-
nie ze wskazanego przywileju wyborczego.
8
18) Oceniając zgodność z prawem odmowy rejestracji Stowarzyszenia w po-
przednim postępowaniu Europejski Trybunał Praw Człowieka w powołanym wyroku
Wielkiej Izby z dnia 17 lutego 2004 r. nie stwierdził naruszenia art. 11 Konwencji.
Przyjął, że odmowa rejestracji - z uwagi na szczególne uprawnienia w zakresie
prawa wyborczego zarejestrowanego stowarzyszenia mniejszości narodowej - sta-
nowi ingerencję państwa w swobodę zrzeszania się, lecz jest ona uzasadniona prze-
pisem art. 11 ust. 2 Konwencji. Istniała bowiem nagła potrzeba społeczna, a przed-
miotowa ingerencja nie może być uznawana za nieproporcjonalną do założonego
celu (pkt 97-105 uzasadnienia tego wyroku).
19) Zarzuty naruszenia przepisów Konstytucji (zob. pkt 5 uzasadnienia) są
bezpodstawne: a) Określenie w art. 3 Konstytucji Polski jako państwa jednolitego nie
ma związku z mniejszościami narodowymi. Oznacza ono, że Polska nie jest pań-
stwem federacyjnym; b) W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 6 Konstytucji skar-
żący twierdzi, że Sąd Okręgowy nie powinien na nim opierać rozstrzygnięcia, gdyż
nie ma postaw do jego stosowania w rozpoznawanej sprawie. Zarzut ten mógłby być
rozpatrywany, gdyby skarżący twierdził, że wskutek jego niezastosowania lub błęd-
nego zastosowania został pozbawiony możliwości rejestracji stowarzyszenia. Przy
takim sformułowaniu zarzutu, jak w skardze kasacyjnej, musi on być oddalony; c)
Skarżący twierdzi, że art. 58 Konstytucji został naruszony, bowiem dopiero wskaza-
nie konkretnych przepisów prawa naruszonych celem lub działalnością stowarzysze-
nia pozwala na podjęcie decyzji o odmowie rejestracji. Zarzut nie jest zasadny, albo-
wiem § 1 statutu określający nazwę stowarzyszenia narusza art. 134 Ordynacji wy-
borczej; d) Zarzut naruszenia art. 83 Konstytucji jest nietrafny, gdyż przepis ten nie
odnosi się do organów państwa. W odniesieniu do nich stosuje przepis art. 7 Kon-
stytucji, według którego „organy władzy publicznej działają na podstawie i w grani-
cach prawa”; e) Skarżący nie powołał jako podstawy skargi kasacyjnej przepisu art.
35 Konstytucji (zob. pkt 5 uzasadnienia), gdyż w poprzednim postępowaniu nie
stwierdzono jego naruszenia.
20) Przepis art. 3531
k.c. (zob. pkt 6 uzasadnienia) statuuje zasadę wolności
umów, ale ich treść nie może sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, usta-
wie ani zasadom współżycia. Statut Stowarzyszenia, będący szczególnego rodzaju
umową, narusza art. 134 Ordynacji wyborczej, dlatego odmowa zarejestrowania
Stowarzyszenia nie uchybia przepisowi art. 3531
k.c.
9
21. Powyższe rozważania wskazują na bezzasadność zarzutu skargi kasacyj-
nej, dotyczącego naruszenia art. 14 Prawa o stowarzyszeniach (zob. pkt 7 uzasad-
nienia), bo stowarzyszenie - a konkretnie jego statut - nie spełnia warunków określo-
nych w ustawie.
Z tych względów na podstawie art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji.
========================================