Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 274/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 lutego 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z odwołania M. F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 lutego 2007 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 kwietnia 2006 r., sygn. akt (...),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 30 czerwca 2004 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w S. odmówił przyznania M. F. prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu,
po ustaleniu, że stał się on całkowicie niezdolny do pracy dopiero w wieku 31 lat.
Wyrokiem z dnia 13 października 2004 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił
odwołanie, w którym ubezpieczony twierdził, że jest osobą całkowicie niezdolną do
pracy od drugiego roku życia. Na podstawie opinii biegłych ustalił, że niezdolność ta
datuje się od 1985 r., czyli od ukończenia przez ubezpieczonego 31 roku życia ,a
wcześniej był zaliczony do III grupy inwalidów. W tym stanie faktycznym Sąd uznał,
że ubezpieczony nie spełnia warunków określonych w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst - Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.
W apelacji ubezpieczony zarzucił, że opinia biegłych jest stronnicza i nie
uwzględnienia wszystkich okoliczności związanych z jego stanem zdrowia.
Twierdził, że był całkowicie niezdolny do pracy od dzieciństwa, a orzeczenia o
częściowej niezdolności do pracy nie kwestionował tylko dlatego, że jako młody
człowiek chciał pracować.
Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2006 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok oraz decyzję organu
rentowego i przyznał M. F. prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu od dnia 21
czerwca 2004 r. Wykładając art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach,
zgodnie z wcześniejszym rozstrzygnięciem Sądu Apelacyjnego z dnia 22 lutego
2001 r. (Wokanda z 2002 r. Nr 9, s. 39), stwierdził, że uregulowane są w nim dwie
sytuacje: gdy przesłanką prawa do renty jest stwierdzenie całkowitej niezdolności
do pracy, i ta musi powstać do ukończenia 16 roku życia lub do ukończenia nauki w
szkole, nie dłużej jednak niż do 25 roku życia, oraz gdy podstawę prawa do renty
rodzinnej stanowi całkowita niezdolność do pracy połączona z niezdolnością do
samodzielnej egzystencji. W tym wypadku czas powstania niezdolności do pracy
nie ma znaczenia, więc prawo do renty rodzinnej mają ubezpieczeni, u których
niezdolność do pracy w tym stopniu powstanie po ukończenia 16 roku życia lub po
ukończenia nauki w szkole. Sąd argumentował, że w przeciwnym przypadku
3
rozdzielanie w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy osób całkowicie niezdolnych do pracy od
osób całkowicie niezdolnych do pracy oraz do samodzielnej egzystencji byłoby
zbędne. Jednocześnie podkreślił, że skoro całkowita niezdolność do pracy i
samodzielnej egzystencji ubezpieczonego jest bezsporna, gdyż otrzymuje dodatek
pielęgnacyjny, to nie jest istotna data powstania jego niezdolności do samodzielnej
egzystencji.
Skargę kasacyjną organ rentowy oparł na podstawie naruszenia art. 68 ust.
1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i
przyjęcie, wskutek jego błędnej wykładni, że prawo do renty rodzinnej powstaje bez
względu na wiek, w którym ujawniają się całkowita niezdolność do pracy oraz do
samodzielnej egzystencji. Wskazał, że Sąd Apelacyjny dokonał wykładni
rozszerzającej tego przepisu, która jest sprzeczna z jego celem i funkcją, podczas
gdy wyraźne brzmienie omawianego przepisu wskazuje, iż całkowita niezdolność
do pracy lub całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej
egzystencji powinny powstać do ukończenia przez ubezpieczonego 16 roku życia
lub do ukończenia nauki w szkole, nie dłużej jednak niż do 25 roku życia.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Podstawą skargi jest zakwestionowanie wykładni art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który – w ocenie
Sądu Apelacyjnego – stawia zróżnicowane warunki dzieciom ubiegającym się o
rentę rodzinną po ukończeniu wieku 16 lat lub po ukończeniu nauki w szkole,
najdalej do 25 roku życia, w zależności od tego, czy stały się całkowicie niezdolne
do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, czy też „tylko” całkowicie niezdolne do
pracy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, wykazanie całkowitej niezdolności do pracy
powiązane jest z dowiedzeniem, że niezdolność ta powstała przed ukończeniem
wieku 16 lat lub nauki w szkole, w każdym razie przed osiągnięciem 25 lat życia,
natomiast warunek całkowitej niezdolności do pracy i do samodzielnej egzystencji
4
może być spełniony w każdym czasie, także po przekroczeniu przytoczonych
granic wiekowych.
Pogląd prawny zaprezentowany w zaskarżonym wyroku znalazł wyraz w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2005 r., I UK 99/05 (OSNP 2006 nr 21-
22, poz. 337), jednak nie utrwalił się w judykaturze, gdyż w wyroku z dnia 24
stycznia 2006 r., I UK 116/05 (niepublikowanym) Sąd Najwyższy orzekł, że renta
rodzinna nie przysługuje dziecku, które stało się całkowicie niezdolne do pracy i
samodzielnej egzystencji po upływie okresów wskazanych w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub
2 ustawy o emeryturach i rentach. Rozbieżność ta została usunięta uchwałą
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2006 r., II UZP 10/06
(niepublikowaną), stwierdzającą, że dziecko, które stało się całkowicie niezdolne do
pracy i samodzielnej egzystencji po osiągnięciu wieku określonego w art. 68 ust. 1
pkt 1 lub 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
nie nabywa prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy.
Skład Sądu Najwyższego rozpoznający skargę kasacyjną podziela
stanowisko prawne zajęte w tej uchwale, a w szczególności argument, że obecnie
obowiązująca ustawa emerytalna przejęła regulację warunków wymaganych do
ustalenia prawa do renty rodzinnej z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. nr 40, poz. 267 ze
zm.). Uprzednio prawo do renty rodzinnej powstawało bez względu na wiek dzieci,
jeżeli stały się inwalidami I lub II grupy przed ukończeniem 16 lat lub nauki w
szkole, jeżeli przekroczyły 16 rok życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat
życia. Wynikało stąd jasno, że warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez
dziecko, które przekroczyło określony wiek, było powstanie inwalidztwa I lub II
grupy, ale zawsze przed osiągnięciem tego wieku. Po wejściu w dniu 1 września
1997 r. w życie ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o
zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 100, poz. 461),
która wyeliminowała pojęcia „inwalidztwa” i „inwalidy”, zastępując je pojęciami
„niezdolności do pracy” i „osoby niezdolnej do pracy”, w art. 39 ust.1 pkt. 3
zastąpiono określenie „inwalidami I lub II grupy” określeniem „całkowicie
niezdolnymi do pracy i do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnymi do
pracy”. Dotychczasowa regulacja, mimo zmiany terminologii, pozostała jednak
5
niezmieniona. Przepis ten był odczytywany następująco: „bez względu na wiek,
jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej egzystencji lub
całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2”, więc nadal
warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej było powstanie całkowitej niezdolności
do pracy wraz niezdolnością do samodzielnej egzystencji (dotychczasowe
inwalidztwo I grupy) lub powstanie całkowitej niezdolności do pracy
(dotychczasowe inwalidztwo II grupy) w okresie wymienionym w punktach 1 lub 2.
Art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach ma brzmienie identyczne z
przepisem art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników w
wersji nadanej mu ustawą zmieniającą. Skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
podejmujący omawianą uchwałę dostrzegł, że przy przeniesieniu dotychczasowej
regulacji do nowej ustawy wystarczyłoby sformułowanie warunku powstania
całkowitej niezdolności do pracy w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2, gdyż
obejmowałby także osoby niezdolne do samodzielnej egzystencji, jednak uznał, że
obecna redakcja nie oznacza nadania przepisowi odmiennej treści. Porównanie
obu regulacji ujawnia, że w ustawie o emeryturach i rentach nie wprowadzono
dodatkowych ulg w zakresie prawa do renty rodzinnej dla osób całkowicie
niezdolnych do pracy oraz niezdolnych do samodzielnej egzystencji; osobom takim
przysługuje jedynie dodatek pielęgnacyjny na podstawie art. 75 ust. 1 ustawy.
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym miał także na względzie to, że
prawo do renty rodzinnej obejmuje tylko członków rodziny, co do których na
zmarłym ubezpieczonym ciążył ustawowy obowiązek utrzymania, a którzy ze
względu na wiek lub pobieranie nauki nie mają możliwości wykonywania pracy
zarobkowej lub innej działalności. Jeżeli przed ukończeniem nauki lub osiągnięciem
wieku uprawniającego do działalności zarobkowej staną się całkowicie niezdolne do
pracy, to nie mają obiektywnej możliwości podlegania ubezpieczeniu społecznemu i
związanej z tym możliwości uzyskania świadczeń z własnego ubezpieczenia.
Ustawodawca nie przyznał prawa do renty rodzinnej dzieciom zmarłego, które
przed osiągnięciem wieku 16 lat lub przed ukończeniem szkoły stały się częściowo
niezdolne do pracy, gdyż dzieci takie mogą korzystać co prawda z ograniczonych,
lecz istniejących możliwości zarobkowych. To samo przemawia za wyłączeniem
prawa do renty rodzinnej dzieci, które stały się całkowicie niezdolne do pracy, w
6
tym także niezdolne do samodzielnej egzystencji, po osiągnięciu tego wieku i
ukończeniu nauki, gdyż w stosunku do nich nie było przeszkód do wcześniejszego
podjęcia pracy lub innej działalności łączącej się z obowiązkiem ubezpieczenia.
Skład orzekający w niniejszej sprawie zwrócił też uwagę, że gdyby warunek
określony w końcowej części art. 68 ust. 1 pkt 3 dotyczył osób, które stały się
całkowicie niezdolne do pracy i do samodzielnej egzystencji po upływie okresów
wskazanych w art. 68 pkt 1 i 2 , to prawo do renty rodzinnej miałby każdy, kto stał
się niezdolny do pracy oraz samodzielnej egzystencji, jeśli tylko jedno z jego
rodziców miało przed śmiercią ustalone prawo do renty lub emerytury lub też
spełniało warunki do otrzymania jednego z tych świadczeń.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.), także celem wyjaśnienia spornej nadal kwestii czasu powstania u
ubezpieczonego całkowitej niezdolności do pracy.
/tp/