Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 27 LUTEGO 2007 R.
I KZP 36/06
Pojęcie środka odurzającego w rozumieniu art.178a k.k. obejmuje nie
tylko środki odurzające wskazane w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o prze-
ciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz.1485), lecz również inne sub-
stancje pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, działające na ośrod-
kowy układ nerwowy, których użycie powoduje obniżenie sprawności w za-
kresie kierowania pojazdem.
Przewodniczący: Pierwszy Prezes SN L. Gardocki (sprawozdawca).
Sędziowie SN: A. Deptuła, J. Dołhy.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Sebastiana L., po rozpoznaniu przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w G. posta-
nowieniem z dnia 25 października 2006 r., zagadnienia prawnego wymaga-
jącego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy pojęcie «środka odurzającego» w rozumieniu art. 178a § 1 k.k. obej-
muje wyłącznie środki odurzające wskazane w art. 4 pkt 26 ustawy z dnia
29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 441 § 1 k.p.k.
zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.
Sebastian L. został oskarżony o to, że w dniu 21 lutego 2006 r. w Z.
kierował samochodem osobowym marki Fiat 126p, będąc w stanie po uży-
ciu środka odurzającego w stężeniu 0,41μg/ml., tj. o przestępstwo z art.
178a § 1 Kodeksu karnego.
Sąd Rejonowy w Z. postanowieniem z dnia 18 sierpnia 2006 r., umo-
rzył na podstawie art. 339 § 3 pkt 1 i art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. postępowanie
karne wobec Sebastiana L., uznając, że wyżej opisany czyn nie zawiera
znamion przestępstwa.
Zażalenie na to postanowienie wniósł oskarżyciel publiczny, zarzuca-
jąc naruszenie prawa materialnego, tj. art. 178a § 1 k.k., polegające na do-
konaniu błędnej wykładni treści tegoż przepisu przez odwołanie się wy-
łącznie do wykładni językowej, podczas gdy, w jego opinii, powinno się za-
stosować metody wykładni celowościowej.
Sąd Okręgowy, rozpoznając ten środek odwoławczy, powziął wątpli-
wości co do wykładni art. 178a k.k. W uzasadnieniu postanowienia przeka-
zującego Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wymagające zasadni-
czej wykładni ustawy Sąd podniósł, że pojęcia: substancja psychotropowa,
środek odurzający i środek zastępczy są zdefiniowane na gruncie ustawy z
dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz.
1485). Przy czym odmienność w ujmowaniu zakresu pojęć środka odurza-
jącego i substancji psychotropowej dokonane zostało nie przez wskazanie
cech wyodrębniających daną kategorię, lecz przez umieszczenie w okre-
ślonym załączniku do ustawy. Za przyjęciem pojęcia „środek odurzający”,
nadanym przez powyższą ustawę na gruncie art. 178a § 1 k.k., przema-
wiać ma według Sądu jedynie wykładnia systemowa. Dyrektywy wykładni
3
językowej mają prowadzić do odmiennych wniosków t.j., że definicja środka
odurzającego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii została ustalona
wyłącznie na użytek tej ustawy. Sąd zauważył przy tym, że sformułowanie
podobne do użytego w treści art. 4. ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii
w odniesieniu do treści art. 161 k.k. z 1969 r. stało się podstawą do stwier-
dzenia przez Sąd Najwyższy, iż zakres pojęcia „środki odurzające” użytego
w Kodeksie karnym z 1969 r. może być szerszy niż takiego samego pojęcia
użytego w ustawie z dnia 8 stycznia 1951 r. o środkach farmaceutycznych i
odurzających oraz artykułach sanitarnych (Dz. U. Nr 1, poz. 4 ze zm.). We
wskazanej ustawie zawarto bowiem podkreślenie, że chodzi o środki odu-
rzające „w rozumieniu niniejszej ustawy”, co wskazywało pośrednio, że
mogą być inne jeszcze środki, będące w istocie odurzającymi, które nie są
objęte przepisami tej ustawy (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15
lutego 1973 r., I KZP 78/72, OSNKW 1973 z. 5, poz. 57).
W dalszej części wywodów Sąd Okręgowy wskazał, że argumentem
przemawiającym za szerokim rozumieniem pojęcia „środki odurzające” na
gruncie Kodeksu karnego jest niejednolitość, jakim ten się nim (pojęciem)
posługuje. W art. 178a k.k. mowa jest bowiem o prowadzeniu pojazdu me-
chanicznego „w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzające-
go”, zaś w art. 93 i art. 96 § 1 k.k. o „alkoholu lub innych środkach odurza-
jących”. Drugie ujęcie wskazywałoby, że ustawodawca traktuje również al-
kohol jako środek odurzający, co pozostaje w oczywistej sprzeczności z
art. 4 pkt 26 i załącznikami do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.
Sąd Okręgowy przedstawił też problemy wynikające z zestawienia
treści art. 178a § 1 k.k. z treścią przepisu art. 87 § 1 k.w., penalizującego
prowadzenie pojazdu w „stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działają-
cego środka”. Zgodnie bowiem z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia
11 czerwca 2003 r. w sprawie wykazu środków działających podobnie do
alkoholu oraz warunków i sposobu przeprowadzania badań na ich obec-
4
ność w organizmie (Dz. U. Nr 116, poz. 1104 ze zm.) środki podobnie dzia-
łające do alkoholu to zarówno środki odurzające, jak i substancje psycho-
tropowe, co przemawia za tym, że obydwie grupy objęte są zakresem
unormowania art. 87 § 1 k.w. Zdaniem Sądu, w takiej sytuacji wykładnia
pojęcia „środki odurzające” w oparciu o ustawę o przeciwdziałaniu narko-
manii prowadziłaby do wniosku, że prowadzenie pojazdu mechanicznego
po użyciu środka odurzającego stanowiłoby wykroczenie, pod jego wpły-
wem występek, a prowadzenie pojazdu mechanicznego zarówno po uży-
ciu, jak i pod wpływem substancji psychotropowej (lub środka zastępczego)
zawsze stanowiłoby wykroczenie.
W końcowej części rozważań Sąd Okręgowy wskazał, że stosując
wykładnię celowościową art. 178a k.k. należy dojść do wniosku, iż zasadna
jest eliminacja z ruchu drogowego każdej osoby, której zdolności do pro-
wadzenia pojazdu zostały zakłócone na skutek użycia wszelkiego rodzaju
substancji pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, oddziaływujących
negatywnie na ośrodkowy układ nerwowy, a które powodują stan odurze-
nia. Jednakże przyjęcie takiej wykładni, zdaniem Sądu, doprowadziłoby do
dwojakiego definiowania pojęcia „środka odurzającego” w zależności od
ustawy, której przepisy naruszyłby sprawca.
Prokurator Prokuratury Krajowej w swym wniosku wniósł o podjęcie
uchwały następującej treści: „Środkiem odurzającym w rozumieniu art.
178a k.k. jest każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetyczne-
go, działająca na ośrodkowy układ nerwowy i mogąca wywołać stan odu-
rzenia analogiczny do stanu nietrzeźwości.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Problem zakresu pojęcia „środek odurzający” był już poruszany w li-
teraturze karnistycznej i w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W orzecznic-
twie miało to miejsce na tle art.161 k.k. z 1969 r. (zob. uchwała z dnia 15
5
lutego 1973 r., I KZP 78/72, OSNKW 1973, z.5, poz. 57). W uchwale tej
przyjęto szerokie znaczenie pojęcia „środek odurzający”.
Pogląd, że zakres pojęcia „środek odurzający”, użytego w art. 178a
k.k., jest tożsamy z zakresem tego pojęcia zdefiniowanego w art. 4 pkt 26
ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr
179, poz.1485) przeważa w literaturze przedmiotu (zob. K. Buchała w: A.
Zoll red: Kodeks karny. Cz. szczególna. Komentarz, t. 2, Kraków 1999, s.
405; G. Bogdan w: A. Zoll red.: Kodeks karny. Cz. szczególna. Komentarz,
t. II, Kraków 2006, s. 478; M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas: Odpowie-
dzialność karna za spowodowanie wypadku komunikacyjnego w świetle
regulacji nowego kodeksu karnego z 1997 r. Cz. II, Pal. 1999, nr 3-4, s.42;
L. Gardocki: Prawo karne, Warszawa 2006, s. 241; O. Górniok w: O. Gór-
niok, S. Hoc, M. Kalitowski, S. M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, A. Wąsek:
Kodeks karny. Komentarz, t. II, Gdańsk 2005, s. 165, K. Krajewski: Pojęcie
środka odurzającego na gruncie kodeksu karnego, PiP 2003, z. 11, s. 33;
A. Marek: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 472). Mniejszość
stanowią autorzy wypowiadający się za szerokim rozumieniem pojęcia
„środek odurzający” (zob. P. Huminiak: Stan „pod wpływem środków odu-
rzających i stan po użyciu środka działającego podobnie do alkoholu” u kie-
rującego pojazdem, „Paragraf na Drodze” 2004, Nr 3, s. 5; M. Kała: Środki
działające podobnie do alkoholu w organizmie kierowcy, „Paragraf na Dro-
dze” 2004, Nr 11, s. 41; R. A. Stefański w: A. Wąsek red.: Kodeks karny.
Część szczególna. Komentarz, t. I, Warszawa 2006, s. 561). Niektóre z
wypowiedzi w tej kwestii miały miejsce na tle identycznego określenia
„środka odurzającego” w art. 6 pkt 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o
przeciwdziałaniu narkomanii Dz. U. Nr 75, poz.468 ze zm.). Można jednak
domniemywać, że wobec identyczności sformułowań w tej kwestii w nowej
ustawie, autorzy tych wypowiedzi podtrzymują swoje stanowisko wyrażone
na tle ustawy z 1997 r.
6
Ustalając treść pojęcia „środek odurzający” (i pokrewnych pojęć, jak:
„odurzenie”, „stan odurzenia”) należy zauważyć, że w języku potocznym
pojęcie to ma zakres dość szeroki. Można, zachowując poprawność języ-
kową, mówić o „odurzeniu alkoholem” i o „odurzeniu narkotykiem”. Przy
czym słowniki języka polskiego, definiując „odurzenie”, kładą nacisk na to,
że środki te powodują po ich zażyciu: uspokojenie, euforię, zniesienie bólu,
odurzenie, sen, (zob. M. Szymczaka red. Słownik Języka Polskiego PWN
t. II, Warszawa 1994, s. 480). W języku potocznym, odnotowanym w słow-
nikach, określenie „środek odurzający” jest synonimem narkotyku, środka,
którego częste używanie prowadzi do narkomanii (tamże s. 480).
Zachodzi tu pewna zbieżność z terminologią ustawy z 2005 r. (i po-
przedniej z 1997 r.) o przeciwdziałaniu narkomanii. Pojęcie „narkomanii”
ustawa odnosi bowiem zarówno do „stałego lub okresowego używania w
celach innych niż medyczne środków odurzających lub substancji psycho-
tropowych albo środków zastępczych” (art. 4 pkt 11 ustawy z 2005 r.).
Wymieniając te trzy rodzaje środków przy definiowaniu narkomanii ustawa
pośrednio łączy je więc w zbiorcze pojęcie „narkotyków”. Trzeba też zau-
ważyć, że w prawie Unii Europejskiej w tekstach angielskojęzycznych uży-
wa się słowa „drugs” dla zbiorczego określenia środków odurzających w
rozumieniu jednolitej konwencji o środkach odurzających z 1961 r. i sub-
stancji psychotropowych w rozumieniu konwencji o substancjach psycho-
tropowych z 1971 r. Stąd np. w angielskiej wersji „Wspólnego Działania” z
dnia 17 grudnia 1996 r., dotyczącego walki z narkomanią oraz zapobiega-
nia i zwalczania nielegalnego handlu narkotykami (96/750/JH; wersja pol-
ska: 96/750/WsiSW) Rada UE posługuje się takimi określeniami jak „drug
addiction” (narkomania), „illegal drug traffic” (nielegalny handel narkotyka-
mi) czy „synthetic drugs” (narkotyki syntetyczne). Przy czym, z całości tego
dokumentu wynika, że jego autorzy, mówiąc o narkotykach, mieli na myśli
również środki psychotropowe.
7
Przechodząc do ustalenia, w jakim znaczeniu używane są w polskim
ustawodawstwie określenia „środek odurzający”, „odurzenie”, „stan odu-
rzenia”, trzeba zauważyć, że również w języku prawnym zwroty te nie są
używane w sposób jednolity. Jest to widoczne nie tylko w Kodeksie kar-
nym, Kodeksie postępowania karnego, Kodeksie wykroczeń, Kodeksie
karnym wykonawczym, lecz także w szeregu innych ustaw nie mających
charakteru karnoprawnego (zob. np. ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o
zatrudnieniu socjalnym, Dz. U. Nr 122, poz. 1143, która w swym art. 1 §
1.pkt 3 mówi o uzależnieniu od narkotyków lub innych środków odurzają-
cych). W obowiązującym Kodeksie karnym zwraca uwagę przede wszyst-
kim niekonsekwencja, polegająca na tym, że w niektórych przepisach trak-
tuje się alkohol jako należący do szerszej kategorii środków odurzających,
np. używając zwrotu „alkohol lub inny środek odurzający” (art. 72 § 1, art.
93, art. 96 § 1). Z kolei w innych miejscach Kodeksu karnego wyraźnie od-
różnia się alkohol od środków odurzających. Tak jest w art. 42 § 3 i 2, 47 §
3, 178a, 179 i 180. W art. 31 § 3 k.k. odróżnia się stan nietrzeźwości od
stanu odurzenia, zaś w art. 357 § 1 stan nietrzeźwości od stanu odurzenia
innym środkiem. W art. 11 § 4 k.k.s. z 1999 r. używa się określenia „stan
nietrzeźwości lub inny stan odurzenia”. Z kolei w Kodeksie postępowania
karnego w art. 214 § 4 pkt 4, 232a § 1, 237 § 3 pkt 13, w art. 589c i art.
607w używa się pojęcia „środek odurzający”, w wyraźnym nawiązaniu do
terminologii ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.
Podobne nawiązanie można znaleźć w Kodeksie karnym wykonaw-
czym (art. 11 § 2, 82 § 2 pkt 6, art. 116a pkt 4, art. 117). Z drugiej strony w
art. 96 § 1 k.k.w. użyto zwrotu „uzależnienie od alkoholu albo innych środ-
ków odurzających lub psychotropowych”. Kodeks wykroczeń z 1971 r. w
art. 17 § 3 odróżnia stan nietrzeźwości od stanu odurzenia, jednak już w
art. 33 § 4 mówi się o „alkoholu lub innym środku odurzającym”. Natomiast
8
w art. 70 § 2, 86 § 2, 87 § 1 i 2, oraz art. 96 § 1 użyto sformułowania: „al-
koholu lub podobnie działającego środka”.
Wobec tego oczywistego chaosu terminologicznego, uprawniona jest
konkluzja, że zarówno na podstawie językowej analizy obowiązującego
ustawodawstwa karnego (w szerokim znaczeniu tego słowa), jak i całego
systemu obowiązującego w Polsce prawa – nie da się dokładnie ustalić,
czy w art. 178a k.k. ustawodawca posłużył się pojęciem „środek odurzają-
cy” w znaczeniu szerokim czy wąskim. Konieczne jest wobec tego posłu-
żenie się innymi metodami wykładni – systemową i funkcjonalną. Z punktu
widzenia wykładni systemowej zwraca uwagę usytuowanie art. 178a w
rozdziale, którego tytuł wskazuje na bezpieczeństwo w komunikacji, jako
przedmiot zamieszczonych w nim typów przestępstw. Nastawienie na
ochronę tego dobra wskazuje więc ogólny kierunek wykładni m.in. art.
178a. Z kolei wykładnia funkcjonalna tego przepisu prowadzi do wniosku,
że bezpieczeństwo w komunikacji ma być przezeń chronione w specyficz-
nym kontekście. Chodzi mianowicie o ochronę tego bezpieczeństwa przed
zagrożeniem, wynikającym z obniżonej sprawności kierowcy, która to obni-
żona sprawność może mieć różną postać. Może polegać na obniżonej
zdolności psychomotorycznej (np. wydłużenie czasu reakcji). Zejście kie-
rowcy, na skutek użycia alkoholu lub środka odurzającego, poniżej normal-
nego standardu sprawności może jednak również wynikać z zażycia środka
powodującego zmiany procesów psychicznych, np. zakłócające prawidło-
wość procesu podejmowania bieżących decyzji w trakcie kierowania pojaz-
dem. Ratio legis art.178a polega więc na ochronie bezpieczeństwa ruchu
przed zachowaniami kierowców, polegającymi na prowadzeniu pojazdów w
stanie obniżonej sprawności psychomotorycznej lub (i) w stanie zakłócenia
procesów psychicznych. Skutki te mogą być spowodowane spożyciem al-
koholu albo innego środka, niekoniecznie będącego środkiem odurzającym
według definicji zawartej w ustawie z 2005 r. o przeciwdziałaniu narkoma-
9
nii, lecz np. substancją psychotropową w rozumieniu tej ustawy. Trudno
bowiem wskazać racje, dla których obniżona sprawność psychomotoryczna
(drżenie rąk, niezborność ruchów, zawroty głowy, podwójność widzenia lub
osłabienie ostrości wzroku, osłabienie refleksu, senność, osłabienie uwagi,
ospałość) miałaby być przez ustawodawcę uznana za stwarzającą niebez-
pieczeństwo dla komunikacji, uzasadniające kryminalizację, zaś podobne-
go stopnia niebezpieczeństwo związane z takimi objawami, jak zakłócenie
logicznego myślenia, urojenia wzrokowe i słuchowe, zaburzenia poczucia
czasu i przestrzeni, stan euforyczny lub fałszywe poczucie zwiększonej
sprawności, wywołane przez zażycie środków, nie zaliczonych przez usta-
wę z 2005 r. do środków odurzających – miałoby takiej kryminalizacji nie
uzasadniać. Mówiąc skrótowo, spóźnione hamowanie wskutek opóźnienia
refleksu po użyciu opium nie jest bardziej niebezpieczne niż podjęcie błęd-
nej decyzji o wyprzedzaniu poprzedzającego pojazdu, na skutek, wywoła-
nej euforią po użyciu LSD, błędnej oceny, że zdąży się to zrobić przed zde-
rzeniem czołowym z innym pojazdem.
W konkluzji, zgadzając się z tezą wyrażoną przez R. A. Stefańskiego
(„Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i w komunikacji.
Rozdział XX i XXI kodeksu karnego”, Warszawa 2000, s. 371-372), że
„bezpieczeństwo ruchu wymaga wyeliminowania z ruchu każdego, czyje
czynności psychomotoryczne są zakłócone, niezależnie od przyczyny” i
dodając jeszcze, że chodzi nie tylko o zakłócenie czynności psychomoto-
rycznych sensu stricto, lecz także o zakłócenie procesów psychicznych,
powodujące obniżenie sprawności kierującego pojazdem, inne niż obniże-
nie sprawności psychomotorycznej, należy odpowiedzieć na zadane pyta-
nie następująco.
Pojęcie środka odurzającego w rozumieniu art. 178a k.k. obejmuje
nie tylko środki odurzające wskazane w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o
przeciwdziałaniu narkomanii, lecz również inne substancje pochodzenia
10
naturalnego lub syntetycznego, działające na ośrodkowy układ nerwowy,
których użycie powoduje obniżenie sprawności kierowcy w zakresie kiero-
wania pojazdem.
Przyjęta w niniejszej uchwale interpretacja, jest więc zbieżna z tymi
poglądami w piśmiennictwie, które opowiadają się za szerokim pojęciem
„środka odurzającego”. Wobec tego i do niej odnosić się mogą zarzuty (nie
poparte argumentacją) podniesione przez K. Krajewskiego (op. cit. s. 33),
że przyjęcie tak szerokiej interpretacji jest zastosowaniem niedozwolonej w
prawie karnym analogii. Z zarzutem tym nie można się zgodzić. Z zastoso-
waniem analogii mamy wszak do czynienia wtedy, gdy przy ustalonym,
przyjętymi metodami wykładni, zakresie przepisu stosujemy ów przepis
również do sytuacji tym zakresem nieobjętych. Zarzut analogii w tym wy-
padku byłby trafny tylko wtedy, gdybyśmy wcześniej zgodzili się ze zda-
niem K. Krajewskiego, że „jedyną dopuszczalną (podkr. SN) interpretacją
de lege lata jest przyjęcie, że pojęcie środka odurzającego musi być rozu-
miane w taki sam sposób na gruncie kodeksu karnego, jak i ustawy o prze-
ciwdziałaniu narkomanii, a także wszystkich innych ustaw”. Wiele argumen-
tów, przytoczonych wyżej, wskazuje jednak na brak podstaw do takiego
kategorycznego stwierdzenia. Uzyskanie jednolitego rozumienia pojęcia
„środek odurzający” nie jest de lege lata możliwe nie tylko na gruncie
„wszystkich innych ustaw”, ale nawet na tle k.k., skoro np. w jednym prze-
pisie k.k. zalicza się alkohol do środków odurzających, w innym zaś wyraź-
nie oddziela się te dwa pojęcia.
Z tych wszystkich, przedłożonych w niniejszym uzasadnieniu powo-
dów, Sąd Najwyższy orzekł jak w części dyspozytywnej uchwały.