Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 27 LUTEGO 2007 R.
I KZP 37/06
Upływ terminu tymczasowego aresztowania określonego w postano-
wieniu sądu, nie stanowi podstawy do pozostawienia bez rozpoznania za-
żalenia złożonego na to postanowienie, jeżeli podstawą dalszego pozba-
wienia wolności podejrzanego (oskarżonego) jest już inna decyzja proce-
sowa. W takim wypadku przedmiotem kontroli odwoławczej jest zasadność
i legalność zastosowanego (przedłużonego) tymczasowego aresztowania.
W razie stwierdzenia bezzasadności lub nielegalności tymczasowego
aresztowania, sąd odwoławczy powinien uchylić lub zmienić ten środek za-
pobiegawczy na podstawie art. 253 § 1 k.p.k.
Przewodniczący: Pierwszy Prezes SN L. Gardocki.
Sędziowie SN: A. Deptuła (sprawozdawca), J. Dołhy.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Bartłomieja U., po rozpoznaniu przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w K., po-
stanowieniem z dnia 15 listopada 2006 r., zagadnienia prawnego wymaga-
jącego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy upływ oznaczonego w zaskarżonym postanowieniu okresu tymcza-
sowego aresztowania przed przystąpieniem do rozpoznania złożonego nań
zażalenia, i wykonywanie tego środka na podstawie innej decyzji proceso-
wej (przedłużającej tymczasowe aresztowanie) determinuje w postępowa-
niu odwoławczym pozostawienie zażalenia bez rozpoznania na mocy art.
2
430 § 1 k.p.k., czy też nie uchyla konieczności merytorycznej kontroli takie-
go zażalenia, a jeśli tak – jaki miałaby ona charakter i zakres”.
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wyłoniło
się na tle następującej sytuacji procesowej.
Prokuratora Okręgowa prowadzi śledztwo, w którym Bartłomiej U.
podejrzany jest o udział w zorganizowanej grupie przestępczej, mającej na
celu popełnienie przestępstw polegających na przywozie zza granicy i
wprowadzenia do obrotu środków odurzających w znacznej ilości (art. 258
§ 1 k.k.) oraz o uczestnictwo w obrocie znacznymi ilościami środków odu-
rzających (art. 56 ust. 3 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu
narkomanii w zw. z art. 65 § 1 k.k.). Podejrzany został tymczasowo aresz-
towany w dniu 22 marca 2006 r.
Sąd Okręgowy w K. uwzględniając wniosek prokuratora postanowie-
niem z dnia 3 października 2006 r. przedłużył tymczasowe aresztowanie
podejrzanego do dnia 25 października 2006 r.
Postanowienie to zaskarżył obrońca podejrzanego wnosząc o jego
zmianę przez zastosowanie łagodniejszych środków zapobiegawczych.
Jeszcze przed rozpoznaniem tego zażalenia Sąd Okręgowy w K. po-
stanowieniem z dnia 20 października 2006 r. po raz kolejny przedłużył tym-
czasowe aresztowanie podejrzanego, tym razem do dnia 25 stycznia.
Rozpoznając zażalenie obrońcy podejrzanego Sąd Apelacyjny w K.
uznał, że wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wy-
kładni ustawy o treści ujętej w pytaniu.
3
W uzasadnieniu postanowienia przedstawiającego zagadnienie
prawne Sąd Apelacyjny wywiódł, że na tle podobnego układu procesowego
zarysowały się rozbieżności w orzecznictwie, nie wyłączając orzecznictwa
Sądu Najwyższego. Egzemplifikacją tych rozbieżności „na poziomie” Sądu
Najwyższego są dwa postanowienia, pierwsze z dnia 22 czerwca 1999 r. –
I KZP 20/99 (OSNKW 1999, z. 7-8, poz. 43), drugie z dnia 1 marca 2000 r.,
II KZ 59/00 (OSNKW z 5-6, poz. 50). W pierwszym Sąd Najwyższy uznał,
że jeżeli środek odwoławczy dotyczy orzeczenia już nieistniejącego, a „po-
le” orzekania sądu odwoławczego wyznacza przedmiot zaskarżenia, to
przy jego braku środek staje się niedopuszczalny i należy odmówić jego
przyjęcia, gdy zaś go przyjęto – pozostawić bez rozpoznania, wskazując na
przepisy art. 429 in fine, i art. 430 k.p.k. jako prawną podstawę takiej decy-
zji. W drugim zaś Sąd Najwyższy stwierdził, że upływ terminu tymczaso-
wego aresztowania określonego w postanowieniu sądu, nie dezaktualizuje
potrzeby kontroli odwoławczej tego postanowienia, co dotyczy także sytua-
cji, w której podstawą dalszego pozbawienia wolności podejrzanego
(oskarżonego), jest już inna decyzja procesowa. Sąd Apelacyjny dodaje, że
rozbieżności w orzecznictwie co do możliwości i potrzeby merytorycznej
kontroli zażalenia, gdy istnieje już inna decyzja pozbawiająca podejrzanego
wolności, obserwować można także „na poziomie” Sądów Apelacyjnych (w
uzasadnieniu postanowienia o przekazaniu Sądowi Najwyższemu pytania,
Sąd Apelacyjny przytacza przykłady rozbieżnych w tej materii judykatów).
Ustosunkowując się do przedstawionego zagadnienia prawnego Pro-
kurator Prokuratury Krajowej wniósł o podjęcie przez Sąd Najwyższy
uchwały następującej treści – upływ terminu tymczasowego aresztowania,
określonego w postanowieniu sądu, nie stanowi podstawy do pozostawie-
nia bez rozpoznania zażalenia złożonego na to postanowienie, jeżeli pod-
stawą dalszego pozbawienia wolności oskarżonego (podejrzanego) jest już
inna decyzja procesowa przedmiotem kontroli odwoławczej w takim wy-
4
padku jest zasadność i legalność zastosowanego (przedłużonego) tymcza-
sowego aresztowania. W razie stwierdzenia bezzasadności czy nielegalno-
ści tymczasowego aresztowania, sąd odwoławczy powinien uchylić lub
zmienić ten środek na podstawie art. 253 § 1 k.p.k.
Rozpatrując przedstawione zagadnienie Sąd Najwyższy zważył, co
następuje:
Zgodnie z treścią art. 441 k.p.k. sąd odwoławczy może przekazać
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, które wy-
maga zasadniczej wykładni ustawy i wyłoniło się przy rozpoznaniu środka
odwoławczego, przy czym zagadnienie to musi być ściśle powiązane z
okolicznościami sprawy, a mówiąc wprost, zaistnieć musi taka sytuacja
procesowa, że dokonanie wykładni konieczne jest dla prawidłowego roz-
strzygnięcia sprawy. Przedstawiony przez Sąd Apelacyjny w K. problem
prawny spełnia te wymogi.
Rzeczywiście w orzecznictwie Sądu Najwyższego wystąpiła rozbież-
ność stanowisk co do tego, czy w sytuacji, gdy jeszcze przed rozpozna-
niem zażalenia dotyczącego stosowania tymczasowego aresztowania do-
chodzi do uchylenia tego środka zapobiegawczego lub też zostanie wyda-
ne kolejne postanowienie w tym samym przedmiocie i właśnie to drugie
orzeczenie staje się prawną podstawą kontynuacji środka zapobiegawcze-
go, można mówić o dezaktualizacji wniesionego zażalenia z konsekwen-
cjami w sferze zaskarżalności postanowienia o tymczasowym aresztowa-
niu.
Pierwsze ze stanowisk sprowadza się do przyjęcia, że skoro zaskar-
żone postanowienie przestało prawnie egzystować, to nie istnieje przed-
miot zaskarżenia, a ponieważ jednym z warunków dopuszczalności środka
odwoławczego jest istnienie decyzji będącej przedmiotem zaskarżenia, to
w konsekwencji wniesienie środka odwoławczego jest niedopuszczalne.
Ten punkt widzenia zaprezentował Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
5
22 czerwca 1999 r., I KZP 20/99 (OSNKW 1999, z 7-8, poz. 43). Odmienny
pogląd Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniu z dnia 1 czerwca 2000 r. –
II KZ 59/00 (OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 50) stwierdzając, że upływ terminu
tymczasowego aresztowania, określonego w postanowieniu sądu, nie dez-
aktualizuje potrzeby kontroli odwoławczej tego postanowienia, co dotyczy
także sytuacji, w której podstawą dalszego pozbawienia wolności podej-
rzanego (oskarżonego) jest już inna decyzja procesowa. Warto w tym miej-
scu dopowiedzieć, że w piśmiennictwie wyrażone zostały stanowiska opo-
wiadające się zarówno za pierwszym jak i za drugim poglądem Sądu Naj-
wyższego.
Opcję na rzecz pierwszego poglądu wyraził J. Tylman w glosie do
w/w judykatu I KZP 20/99 (OSP 2000, z. 1, poz. 9) i R.A. Stefański: Prze-
gląd uchwał Izby Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego (...) za 1999,
WPP 2000, nr 2. Z kolei za drugim poglądem wypowiedzieli się autorzy
wszystkich w zasadzie komentarzy do Kodeksu postępowania karnego. T.
Grzegorczyk stanowisko wyrażone w postanowieniu II KZ 59/00 opatrzył
następującą uwagą: „mając na uwadze długotrwałe niekiedy postępowanie
odwoławcze, jak i to, że kolejna decyzja o aresztowaniu nie eliminuje
prawnie decyzji poprzedniej w tym przedmiocie, trafnie wskazuje się w
orzecznictwie, że sam upływ terminu tymczasowego aresztowania określo-
nego w postanowieniu sądu, nie dezaktualizuje potrzeby kontroli odwoław-
czej tego postanowienia, gdy złożono nań uprzednio zażalenie (...) w takim
wypadku, stwierdzając w trybie zażaleniowym zasadność zażalenia, sąd
nie może wprawdzie zmienić zaskarżonego postanowienia ani go uchylić,
skoro aresztowany jest pozbawiony wolności już w oparciu o inną decyzję
w tym przedmiocie, ale może i powinien w postanowieniu stwierdzić – tak,
jak czyni to sąd przy zażaleniu na zatrzymanie w trybie art. 246 – że aresz-
towanie objęte zaskarżoną decyzją było bezzasadne lub nielegalne” Ko-
mentarzy tego autora, Kraków 2005, s. 639. Odnotować też trzeba ewolu-
6
cję stanowiska S. Zabłockiego w tej samej materii, który ostatecznie opo-
wiedział się za poglądem wyrażonym w postanowieniu II KZ 59/00 (p. wy-
powiedź tego autora w Komentarzu do KPK 2004, tom III, str. 55).
Ważkie względy natury wręcz zasadniczej przemawiają za opowie-
dzeniem się za poglądem, który w zaistniałej jak w niniejszym wypadku
konfiguracji procesowej nie zwalnia sądu odwoławczego od obowiązku me-
rytorycznego rozpoznania wniesionego zażalenia.
Nie można przecież mówić, że doszło tu do utraty „substratu zaskar-
żenia” albowiem przedmiot zaskarżenia nie przestał istnieć, tworzy go bo-
wiem postanowienie o przedłużeniu tymczasowego aresztowaniu. Nie
można zatem twierdzić, że skarżący utracił gravamen. Istota gravamen wy-
raża się w skutkach rzeczywistej decyzji procesowej, które w tym wypadku
są oczywiste i polegają na dalszym tymczasowym aresztowaniu podejrza-
nego, a w konsekwencji na pozbawieniu skarżącego możliwości uczestni-
czenia w postępowaniu karnym, bez stosowania tego najsurowszego środ-
ka zapobiegawczego. Nie można tracić z pola widzenia funkcji jaką pełni
kontrola orzeczeń w postępowaniu karnym a jest nią kontrola trafności za-
skarżonego orzeczenia, tak pod względem faktycznym, jak i prawnym. Po-
zostawienie bez rozpoznania zażalenia w układzie procesowym jaki wystą-
pił w tej sprawie nie znajdowałoby umocowania w przepisach art. 429 § 1,
art. 430 § 1 i art. 432 k.p.k.
W powołanym postanowieniu II KZ 59/00 Sąd Najwyższy stwierdził,
co obecny skład orzekający w pełni podziela, że poza sytuacją, o której
mowa w art. 432 k.p.k. (cofnięcie środka odwoławczego) wszelkie pozosta-
łe okoliczności uprawniające sąd do pozostawienia środka odwoławczego
bez rozpoznania wiążą się z jego wniesieniem, nie zaś ze zdarzeniami, któ-
re nastąpiły później. Dopowiedzieć tu trzeba, że nie mogą to być zdarzenia
wywołane sposobem procedowania przez sąd orzekający, który w tym wy-
padku pozostawał w oczywistej kolizji z treścią art. 463 § 2 k.p.k. oraz art.
7
252 § 3 k.p.k., po pierwsze dlatego, że zażalenie w przedmiocie tymcza-
sowego aresztowania powinno być przekazane do rozpoznania w ciągu 48
godzin, po drugie że sąd powinien rozpoznać je niezwłocznie. Pozostawie-
nie w takiej sytuacji zażalenia bez rozpoznania nie dałoby się pogodzić z
wynikającym z art. 5 ust. 3 oraz art. 12 Europejskiej Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności prawem do instancyjnej kontroli
każdej decyzji o pozbawieniu człowieka wolności. Prawo to nie może być
rozumiane w sposób czysto formalny i uznane za zrealizowane wówczas,
gdy aresztowanemu przysługuje wprawdzie środek odwoławczy, ale w
praktyce nie jest on rozpoznawany przez sąd odwoławczy. Organ proce-
sowy jest zobligowany do ciągłego kontrolowania zasadności stosowania
środka zapobiegawczego i gdy dojdzie do wniosku, że jego utrzymywanie
jest nieuzasadnione zobowiązany jest do jego uchylenia lub zmiany.
Podsumowując całość przedstawionych rozważań należy opowie-
dzieć się za następującym ustaleniem: upływ terminu tymczasowego
aresztowania, określonego w postanowieniu sądu, nie stanowi podstawy
do pozostawienia bez rozpoznania zażalenia złożonego na to postanowie-
nie, jeżeli podstawą dalszego pozbawienia wolności podejrzanego (oskar-
żonego) jest już inna decyzja procesowa. W takim wypadku przedmiotem
kontroli odwoławczej jest zasadność i legalność zastosowanego (przedłu-
żonego) tymczasowego aresztowania. W razie stwierdzenia bezzasadności
lub nielegalności tymczasowego aresztowania, sąd odwoławczy powinien
uchylić lub zmienić ten środek zapobiegawczy na podstawie art. 253 § 1
k.p.k.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uchwalił jak na wstępie.