Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 347/06
POSTANOWIENIE
Dnia 8 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku Z.S.
przy uczestnictwie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
o wykreślenie hipotek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 14 lutego 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie oraz wpisy wykreślenia
hipotek dokonane przez Sąd Rejonowy w O. Wydział Ksiąg
Wieczystych z dnia 6 czerwca 2005 r. w księgach wieczystych:
Kw nr [...]2, Kw nr [...]3, Kw nr [...]4 (Dz.Kw. 2[...]3) i sprawę
przekazuje temu Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
2
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych w skardze kasacyjnej od postanowienia
Sądu Okręgowego w K. z 14 lutego 2006 r. oddalającego apelację tego
uczestnika postępowania, domagał się uchylenia zaskarżonego orzeczenia oraz
wpisu-wykreślenia hipotek, dokonanego przez Sąd Rejonowy Wydział Ksiąg
Wieczystych w O.
Skarżący przytoczył jako podstawę:
1. naruszenie art. 379 pkt 3 k.p.c. w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. oraz
art. 13 § 2 k.p.c. w związku z art. 506 i art. 6268
§ 2 k.p.c. – powodujące
nieważność postępowania,
2. błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 65 ust. 1 w związku z art.
3 i 71 oraz 74, 75, 76 i 109 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
polegające na przyjęciu przez sądy obydwu instancji, że określony wyrok
Sądu Apelacyjnego ustalający nie istnienie zobowiązania osobistego
wnioskodawcy wobec wierzyciela hipotecznego prowadzi do wygaśnięcia
hipotek powstałych przed nabyciem przez wnioskodawcę nieruchomości,
a zabezpieczających wierzytelności w stosunku do poprzednika prawnego
wnioskodawcy.
Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia, natomiast
wnioskodawca w odpowiedzi na skargę kasacyjną wnosił o odmowę przyjęcia jej do
rozpoznania ewentualnie o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego na rzecz wnioskodawcy.
Prokurator Generalny, do którego Sąd Najwyższy zwrócił się na podstawie
art. 3988
§ 1 k.p.c. o zajęcie stanowisko co do skargi kasacyjnej uczestnika, wyraził
zapatrywanie, że skarga kasacyjna winna być uwzględniona, a zaskarżone
postanowienie, jak i poprzedzający je wpisy sygn. Dz. Kw. 2[...]3 uchylone,
natomiast wniosek o wykreślenie hipotek przymusowych w księgach Kw [...]3, Kw
[...]4 i Kw [...]2 oddalony.
3
Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia sądu drugiej instancji wynika,
że sąd prowadzący księgi wieczyste nr [...]2, [...]3 i [...]4 dokonał wykreślenia
hipotek przymusowych wpisanych tam na rzecz Skarbu Państwa – Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, powołując podstawę w postaci wyroku Sądu
Apelacyjnego z 20 kwietnia 2005 r., którym ten Sąd po rozpoznaniu sprawy z
powództwa Z.S. przeciw Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych ustalił, iż na
powodzie nie spoczywają zobowiązania osobiste z tytułu składek ubezpieczenia
społecznego - nie zapłaconych przed prywatyzacją przez byłe Zakłady „O.”. Skoro
prawomocne orzeczenie sądu przesądziło między tymi samymi stronami, że
wierzytelność będąca podstawą wpisu hipotek w księgach wieczystych nie istnieje,
to wobec akcesoryjnego charakteru hipoteki podlegała ona w ocenie sądu drugiej
instancji wykreśleniu, zgodnie z art. 94 u.k.w.h.
Sąd Okręgowy stwierdził również, iż przedmiotem procesu wszczętego
odrębnie przez Z.S. było uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego
w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a postępowanie w tamtej
sprawie zostało zawieszone do zakończenia postępowania z wniosku o wpis-
wykreślenia hipotek. W tym przedmiocie Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że nie ma
stanu zawisłości sporu między sprawami toczącymi się na skutek powództwa o
uzgodnienie księgi wieczystej i postępowania z wniosku o wpis, powołując się dla
jego uzasadnienia na postanowienie Sądu Najwyższego z 2.12.1997 r., sygn. II
CKN 484/97, OSNC 1998/6/98, w którym stwierdzono, że nie występuje zawisłość
postępowania w toczących się jednocześnie sprawach o wpis do księgi wieczystej i
o uzgodnienie treści tej samej księgi z rzeczywistym stanem prawnym, bo inny jest
w nich tryb i przedmiot postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nieusprawiedliwiony jest najdalej idący zarzut nieważności postępowania
o wpis, ze względu na toczące się postępowanie o uzgodnienie stanu
prawnego wynikającego z księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym. W uzasadnieniu przytoczonego postanowienia Sądu Najwyższego
wyrażającego taki sam wniosek odwołano się do odmienności przedmiotu
i trybu w tych postępowaniach. Rozwijając tę myśl należy podkreślić motyw
4
instytucji prawomocności orzeczeń, jako zabezpieczenia przed ponownym
rozstrzyganiem co do tego samego przedmiotu, której pomijanie
prowadziłoby do niekończących się sporów, podważało racjonalność
sprawowania wymiaru sprawiedliwości i sprzeciwiało się bezpieczeństwu
prawnemu stanowiącemu ważną funkcję państwa jako organizacji
społeczeństw.
2. Wprowadzenie bariery prawomocności do systemu prawnego nie pozbawia
znaczenia argumentów wskazujących na konieczność odstępowania
niekiedy od zasady, że nie można prowadzić dwa razy postępowania przed
sądem o to samo (ne bis de eadem re agi non potest). Występuje to przy
stosowaniu nadzwyczajnych środków zaskarżenia bądź innych instytucji
prawa procesowego, pozwalających dostosować treść orzeczenia do
zmieniających się okoliczności. W odniesieniu do ksiąg wieczystych
potrzeba wszczynania postępowania co do przedmiotu rozstrzygniętego
prawomocnie wynika z ograniczonej kognicji sądu w postępowaniu o wpis.
Postulat zgodności stanu wynikającego wskutek wpisu w księdze z
rzeczywistym stanem prawnym realizuje powództwo o uzgodnienie oparte
na przepisie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Możliwość
wskazywania wszelkich środków dowodowych i kognicja sądu
nieograniczona w procesie do niektórych tylko dokumentów, pozwala
zmienić dokonany wpis, którego prawomocność nie stanowi przeszkody do
uwzględnienia powództwa, jeżeli wynik postępowania rozpoznawczego
prowadzi do odmiennej oceny stanu prawnego. Jak to wyjaśnił SN w
uchwale składu siedmiu sędziów z 15 marca 2006 r. sygn. III CZP 106/05,
OSNC 2006/10/160, wyrok wydany w procesie o uzgodnienie stanu
prawnego wynikającego z księgi ze stanem rzeczywistym staje się podstawą
kolejnego prawidłowego wpisu. Dlatego nie ma podstaw do uwzględnienia
zarzutu nieważności opartego na naruszeniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
3. Nie można natomiast odmówić usprawiedliwienia pozostałym podstawom
skargi kasacyjnej.
5
W postępowaniu o wpis-wykreślenia kognicją Sądu Rejonowego w O.
stosownie do art. 6268
§ 2 k.p.c. objęte były: wniosek, dołączony do niego wyrok
Sądu Apelacyjnego omawiany wyżej, mający być podstawą wykreślenia hipotek
oraz treść ksiąg wieczystych.
Jeżeli zatem Sąd Okręgowy powołuje jako podstawę rozstrzygnięcia art. 94
ust. 1 kwh stanowiący o wygaśnięciu hipoteki w razie wygaśnięcia wierzytelności,
to wpierw powinien wskazać podstawę wpisu kwestionowanego w apelacji, tzn.
dokument określony w art. 31 ust. 1 lub 2 kwh, oceniony pod względem formy
i treści świadczącej o wygaśnięciu wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Zmiany
w osobie właściciela nie mają znaczenia, ponieważ hipoteka zabezpiecza
wierzytelność niezależnie od osoby właściciela nieruchomości (prawa), na którym
ustanowiono zabezpieczenie (art. 65 ust. 1 kwh). Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia
20 kwietnia 2005 r. wydany w sprawie z powództwa Z.S. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, ustala w punkcie 1a, „iż nie istnieje zobowiązanie
powoda polegające na uiszczeniu świadczenia stanowiącego nieopłacone przez
Zakład „O.” składki na ubezpieczenie społeczne. Z sentencji tego orzeczenia
wynika, że Sąd Apelacyjny rozstrzygający powództwo oparte na art. 189 k.p.c.
przyjmował po pierwsze, że Zakład „O.” przed likwidacją stał się dłużnikiem Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (albo Skarbu Państwa – Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych) z tytułu nieuiszczonych składek na ubezpieczenie społeczne;
po wtóre, Sąd ten nie rozstrzygał jednoznacznie, czy dług nadal istnieje, o czym
przekonuje sformułowanie „świadczenia stanowiącego nieopłacone /.../ składki”;
po trzecie, Sąd ustalił, że wnioskodawca nie jest zobowiązany do zapłacenia tych
/zaległych/ składek.
W uzasadnieniu, zwłaszcza w części wyjaśniającej motywy zasądzenia
od pozwanego na rzecz powoda kwoty dobrowolnie spłaconej pozwanemu przez
powoda tytułem składek ubezpieczenia, których nie zapłacił „O.”, Sąd Apelacyjny
wyjaśnił, że obowiązek zapłaty tamtych należności nie obciążał i nie obciąża
powoda z mocy ustawy (z dnia 13 lipca 1990 r.) o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych. Dług ten jako dotyczący należności publicznych nie został również
przejęty w drodze czynności prawnej (art. 519–525 k.c.), ani na podstawie art. 526
6
k.c. Przedłożony dokument mający być podstawą wpisu-wykreślenia nie rozstrzyga
zagadnienia istnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, a Sąd Okręgowy nie
wskazuje również podstawy umorzenia długu z mocy ustawy.
Sąd wieczystoksięgowy bierze pod rozwagę również przepisy prawa
bezwzględnie obowiązujące, dopuszczalne byłoby więc dokonanie wpisu
wykreślenia, gdyby ustawa stanowiła o wygaśnięciu zabezpieczonych hipoteką
wierzytelności lub wprost o wygaśnięciu hipoteki ale w rozpoznawanej sprawie takie
twierdzenia nie były zgłaszane i takiej przyczyny nie ustala Sąd Okręgowy.
Wskazany wyżej art. 65 ust. 1 u.k.w.h. wraz z art. 94 ust. 1, art. 31 ust. 1 i 2, art. 10
kwh oraz przepisami o postępowaniu, zwłaszcza art. 6262
§ 3 i 5, art. 6268
§ 1 i 2
k.p.c. tworzą konstrukcję prawną nadającą rzeczywistą wartość zabezpieczeniu
hipotecznemu. Ograniczona kognicja sądu wieczystoksięgowego pozwala uniknąć
uwikłania postępowania o wpis w rozstrzyganie każdorazowo sporów o istnienie
prawa wpisanego lub podlegającego wpisowi. Z tego też względu na wnioskodawcy
domagającym się - jak w rozpoznawanej sprawie, wpisu - wykreślenia hipoteki
spoczywa ciężar wykazania odpowiednimi (w rozumieniu art. 31 kwh) dokumentami
wygaśniecie wierzytelności, dla której zabezpieczenia hipoteka została
ustanowiona.
Dla odpowiedzialności rzeczowej z przedmiotu hipoteki nie ma istotnego
znaczenia, czy nabywca przejął zobowiązanie swego poprzednika. Dlatego tylko na
marginesie rozważań można zwrócić uwagę na pominięcie w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia kwestii związanych z wejściem w życie ustawy
z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych
(Dz.U. Nr 118 poz. 561 ze zm.). Jeżeli sprzedaż byłaby dokonywana pod rządem
tej ustawy, miałby zastosowanie jej art. 40 ust. 1 ustanawiający sukcesję nabywcy
przedsiębiorstwa również co do w obowiązków wynikających ze stosunków
publicznoprawnych, ponieważ art. 67 tej ustawy postanawiał, że skutki prawne
czynności dokonanych przed dniem wejścia w życie ustawy ocenia się według
przepisów dotychczasowych. Według poglądu wyrażonego w wyroku Sądu
Najwyższego z 6 kwietnia 2001 r., III RN 84/00, OSNP 2001/23/683 -
materialnoprawne skutki czynności prawnej z zakresu prywatyzacji
przedsiębiorstwa państwowego dokonanej po wejściu w życie omawianej ustawy
7
ocenia się według jej przepisów, chociażby postępowanie prywatyzacyjne zostało
wszczęte pod rządem ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.).
Z przytoczonych wywodów wynika, że zaskarżone postanowienia nie
znajduje podstawy w dokumentach podlegających badaniu zgodnie z art. 6268
§ 2
k.p.c., i narusza art. 94 ust. 1 i art. 65 ust. 1 kwh przez ich niewłaściwe
zastosowanie. Usprawiedliwia to wniosek skargi kasacyjnej i rozstrzygnięcie oparte
na przepisach art. 39815
§ 1 zdanie drugie k.p.c. a w części dotyczącej kosztów
postępowania w art. 108 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.