Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 495/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa Banku […]Spółki Akcyjnej
przeciwko "R." - Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, R.S., B.S.,
J.G., S.G. i P.B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 maja 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód – Bank […] S.A. domagał się w postępowaniu nakazowym
zasądzenia od pozwanego – R. Spółki z o.o. (wystawcy weksla) i pozostałych
pozwanych (poręczycieli wekslowych) kwoty 381.867,31 zł z odsetkami na
podstawie weksla. Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty wobec wszystkich siedmiu
pozwanych zgodnie z żądaniem pozwu. Nakaz zapłaty stał się prawomocny wobec
J.W., a pozostali pozwani wnieśli zarzuty od nakazu zapłaty. Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 10 listopada 2004 r. uchylił w całości nakaz zapłaty w stosunku do
sześciu pozwanych i zasądził od pozwanych – „R.”, R.S., B.S., J.G. i P.B. kwotę
118.268,77 zł z odsetkami, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Podstawą
tego rozstrzygnięcia stały się następujące ustalenia faktyczne.
W dniu 31 grudnia 1997 r. pomiędzy powodowym Bankiem a „R. zawarto
umowę kredytową nr …2/97 w kwocie 500.000 zł. Dla zabezpieczenia
wierzytelności kredytowej Banku pozwane ‘R.” wystawiło weksel in blanco. Czterej
pozwani – R.S., B.S., J.G. i P.B. byli poręczycielami na wekslu I złożyli odpowiednie
deklaracje wekslowe. Zaciągnięte zobowiązanie kredytowe zostało przez wystawcę
weksla spłacone w ten sposób, że kredytobiorca ten zawarł z Bankiem następną
umowę kredytową z dnia 30 września 1998 r. nr …1/98, przeznaczając uzyskaną
sumę kredytową na spłatę poprzedniej należności kredytowej Banku. Nowa umowa
kredytowa (o kredyt dewizowy) opiewała na kwotę 266.484,74 DEM.
Zabezpieczeniem wierzytelności kredytowej miał być weksel in blanco, wystawiony
przez kredytobiorcę i poręczony przez członków zarządu i ich małżonków. W dniu
17 listopada 1998 r. pomiędzy Bankiem a „R.” (dotychczasowym kredytobiorcą)
zawarto umowę o kredyt dewizowy w wysokości 197.400 DEM (nr …5/98).
Zabezpieczeniem wierzytelności kredytowej miał być także w tym wypadku weksel
in blanco, wystawiony przez kredytobiorcę z poręczeniem członków zarządu i ich
małżonków.
Pozwany uzupełnił weksel na kwotę 395.942,65 zł (wynikającą z umowy
kredytowej nr […]) i wezwał dłużników wekslowych do zapłaty. W wyniku
3
skorzystania przez Bank z zabezpieczeń pozawekslowych (przewłaszczeń dla
zabezpieczenia) na dzień 1 sierpnia 2001 r. zadłużenie kredytobiorcy z umowy
kredytu nr …1/98 wynosiło 189.229,53 (odsetki), a z umowy kredytowej nr …5/98 –
167.411 zł (należność główna) i 118.268,37 (odsetki).
Rozważając zarzuty pozwanych, Sąd Okręgowy stwierdził, że powód – Bank
S.A. jest następcą prawnym […]Banku S.A. Remitent na wekslu został oznaczony
prawidłowo. Podpisy na wekslu zostały złożone prawidłowo. Nie nastąpiło
przedawnienie wekslowe wynikające z art. 70 prawa wekslowego. Sąd Okręgowy
podzielił zarzut pozwanych, że uzupełniony przez powodowy Bank weksel
gwarancyjny „nie stanowił zabezpieczenia umowy nr …5/98, z której powód
dochodził roszczenia, wskazując ją jako stosunek prawny statuujący zobowiązanie
pozwanych”. Skoro pozwani podnieśli taki zarzut (ze stosunku podstawowego), to
uzasadnione było podniesienie przez stronę powodową tego, że roszczenie
określone w pozwie znajduje swoje uzasadnienie w stosunku podstawowym
kreowanym umową kredytową nr …5/98. Rozpoznanie sprawy przesunięte zostało
zatem z płaszczyzny stosunków wekslowego na płaszczyznę stosunku
kredytowego, wynikającego z umowy kredytowej. Dlatego Sąd badał zasadność
roszczenia powstającego na podstawie tej umowy. Poręczyciele wekslowi, którzy
umieścili swoje podpisy na wekslu, mogą odpowiadać jako poręczyciele w myśl
przepisów prawa cywilnego, skoro podpisane przez nich deklaracje wekslowe
spełniały wymagania przewidziane w art. 876 k.c. Ostatecznie Sąd Okręgowy
zasądził od pozwanego „R.” (kredytobiorcy) i poręczycieli cywilnych – R.S., B.S.,
J.G. i P.B. kwotę 118.268,37. Taka bowiem należność wynikała ostatecznie z
umowy kredytowej nr 155/98. W pozostałym zakresie powództwo zostało
oddalone, z tym, że w odniesieniu do S.G. z tej racji, iż jej poręczenie nie
obejmowało kredytu nr …5/98.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł powód i pozwani – R.S., B.S.,
J.G. i P.B. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił
powództwo; oddalił także apelację powoda. Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne
dokonane przez Sąd pierwszej instancji. Nie uwzględnił zarzutów braku legitymacji
czynnej powoda i braku właściwych podpisów na wekslu, złożonym przez
wystawcę. Stwierdził jednak, że powód domagał się wydania nakazu zapłaty na
4
podstawie weksla, który miał zabezpieczać wierzytelność wynikającą z umowy
kredytowej z dnia 17 listopada 1998 r. Weksel ten nie odnosił się jednak do
stosunku podstawowego wynikającego z tej umowy kredytowej, ponieważ
wystawiono go w związku z wcześniej zawartą umową kredytową z dnia 30
września 1998 r. Nie powstało zatem zobowiązanie wekslowe osób podpisanych na
wekslu (wystawcy i poręczycieli). Powód nie mógł skutecznie powoływać się na
stosunek podstawowy wynikający z umowy kredytowej z dnia 17 listopada 1998 r.,
ponieważ oznaczałoby to, według Sądu Apelacyjnego, niedopuszczalną zmianę
przedmiotu sporu. Powołując się na przepis art. 495 § 3 k.p.c., Sąd Apelacyjny
stwierdził, że pisma powoda (z dnia 14 kwietnia 2004 r. i z 27 kwietnia 2004 r.),
zawierające nowe fakty i dowody, zostały wniesione po upływie terminu
przewidzianego w tym przepisie. W konkluzji Sąd Apelacyjny uznał, że
przeniesienie postępowania z płaszczyzny badania roszczenia wekslowego na
płaszczyznę kontroli stosunku podstawowego i to na podstawie obu umów
kredytowych (z 30 września 1998 r. i 17 listopada 1998 r.) było niedopuszczalne.
W skardze kasacyjnej powodowego Banku podniesiono zarzuty naruszenia
„ogólnych reguł postępowania”, art. 495 § 2 k.p.c., art. 496 k.p.c., art. 485 § 2 k.p.c.,
art. 328 § 2 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c., art. 385 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej wskazywano na naruszenie art. 65 k.c. i art. 10 prawa wekslowego
z 1936 r. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Oba Sądy merytorycznie ustaliły, że złożony przez stronę powodową weksel
gwarancyjny na kwotę 395.942,65 zł nie stanowił zabezpieczenia wierzytelności
wynikającej z umowy kredytowej nr 155/98. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny,
oczywiście, trafnie stwierdził, że zobowiązanie wekslowe pozwanych w ogóle nie
powstało, ponieważ w rzeczywistości weksel został wypełniony niezgodnie z treścią
złożonych przez pozwanych deklaracji wekslowych (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 czerwca 1999 r., I CKN 51/98, OSNC 2000, z. 2, poz. 27).
Ten stan rzeczy doprowadził oba Sądy do odmiennego rozstrzygnięcia. Sąd
Okręgowy uznał, że w okolicznościach rozpatrywanej sprawy spór został
przeniesiony z płaszczyzny wekslowej na płaszczyznę tzw. podstawowego
5
stosunku umownego (s. 13-17 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Natomiast
w ocenie Sądu Apelacyjnego, niedopuszczalne było przeniesienie postępowania
z płaszczyzny badania roszczenia stosunku podstawowego i to na podstawie obu
umów kredytowych, wiążących powodowy Bank z wystawcą weksli (umowy nr
…1/98 i nr …5/98; s. 21 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Prawidłowość
stanowiska Sądu Apelacyjnego została zakwestionowana w obszernej skardze
kasacyjnej strony powodowej.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego nie może być uznane za uzasadnione.
Dochodząc należności wekslowej, wierzyciel wekslowy nabywający weksel
gwarancyjny ma, oczywiście, różne możliwości wykazywania zasadności swojego
roszczenia wekslowego, powiązanego z roszczeniem wynikającym ze stosunku
podstawowego. Poza samym powoływaniem się na treść weksla może on
przytaczać także fakty i dowody uzasadniające roszczenie wynikające ze stosunku
podstawowego. Żądanie pozwu w takiej sytuacji oparte jest na dwóch podstawach
faktycznych i prawnych, a gdy okaże się, że zobowiązanie wekslowe nie istnieje
(nie mogło powstać), sąd rozpatruje żądanie pozwu wynikające z drugiej podstawy
przytoczonej przez powoda (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca
1997 r. I CKN 48/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 124).
Powstaje kwestia, czy w okolicznościach rozpatrywanej sprawy można było
przyjąć, że powód – wnosząc o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym - powołał się poza wekslem gwarancyjnym w sposób wystarczający
także na stosunek podstawowy i czy takie powołanie mieściło się jeszcze
w granicach prekluzji procesowej przewidzianej w art. 495 § 3 k.p.c. Na tak
postawione pytanie należało odpowiedzieć pozytywnie. Treść pozwu (k. 1-2 akt
sprawy) może świadczyć o tym, że powód w uzasadnieniu żądania pozwu
przytoczył fakt udzielenia wystawcy weksla kredytu, wskazał na zabezpieczającą
funkcję weksla gwarancyjnego, dołączył deklaracje wekslowe dłużników
wekslowych (wystawcy i poręczycieli) i kierowane do tych dłużników wezwania do
zapłaty. Można zatem stwierdzić, że już w pozwie oparto żądanie zapłaty na dwóch
podstawach faktycznych i prawnych, tj. wystawieniu weksla i udzieleniu kredytu
bankowego. Nie budzi zasadniczych wątpliwości takie konstruowanie pozwu
6
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2006 r., II CSK
205/06, niepubl.).
Po stwierdzeniu tego, że dołączony do pozwu weksel nie stanowił jednak
zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z umowy kredytowej nr …5/98, Sąd
Apelacyjny doszedł do wniosku, iż występując o wydanie nakazu zapłaty na
podstawie tego weksla, powód mógł dodatkowo powoływać się jedynie na te
okoliczności faktyczne, które uzasadniają zobowiązanie będące podstawą
wystawienia weksla, ponieważ tylko takie okoliczności podlegają badaniu w razie
niepowstania roszczenia wekslowego (s. 20 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Stanowisko takie nie może być uznane za uzasadnione. Wierzycielowi należy
pozostawić bowiem to, czy w postępowaniu nakazowym powołuje się on tylko na
załączony do pozwu weksel, czy także na fakty i dowody mające uzasadniać
roszczenie wynikające ze stosunku podstawowego. Innymi słowy, do powoda
należy określenie podstawy zaciągniętego zobowiązania w postaci odpowiedniej
umowy wskazanej w pozwie, nawet wtedy, gdy w wyniku omyłki wypełnił i dołączył
do pozwu weksel dla zabezpieczenia roszczeń z innej umowy niż wskazana
ostatecznie w pozwie (wadliwie przyporządkował otrzymany weksel gwarancyjny do
określonej umowy kredytowej zawartej z kredytobiorcą – wystawcą). Odrębną
kwestią pozostaje już sama merytoryczna ocena żądania pozwu w postępowaniu
nakazowym, ponieważ kwestia istnienia podstawy prawnej żądania może być
przedmiotem badania w pełnym zakresie dopiero w toku postępowania
wywołanego wniesieniem zarzutów. Rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego
bezpodstawnie antycypuje taką ocenę. Skoro powód – jak stwierdzono - już
w pozwie powołał się na stosunek podstawowy wynikający z umowy kredytowej nr
…5/98 (k. 2 akt sprawy), obowiązkiem sądu było rozpoznanie żądania pozwu
w świetle przytoczonych przez niego dodatkowych okoliczności faktycznych,
a więc umowy kredytowej powołanej przez powoda (por. też uzasadnienie wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2006 r. II CSK 205/208, niepublik).
W tej sytuacji należało uznać za trafny zarzut kasacyjny naruszenia art. 495
§ 2 i § 3 k.p.c. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uchylił się w ogóle od
rozpoznawania merytorycznego sporu na podstawie stosunku podstawowego
(kredytowego) wynikającego z umowy kredytowej nr …5/98. Oznaczało to
7
konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.). Nie było zatem niezbędne rozważanie
pozostałych zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej strony powodowej.