Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 21 MARCA 2007 R.
I KZP 2/07
Weksel niezupełny (in blanco) może stanowić dokument uprawniają-
cy do otrzymania sumy pieniężnej, o którym mowa w art. 310 § 1 k.k.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: D. Rysińska, J. Szewczyk (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: B. Mik.
Sąd Najwyższy w sprawie Mateusza R., po rozpoznaniu przekazane-
go na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w T., postano-
wieniem z dnia 20 grudnia 2006 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy użyte w art. 310 § 1 k.k. zwroty środek płatniczy albo dokument
uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej – odnoszą się również do
weksla niezupełnego (in blanco)?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało
w związku z koniecznością rozstrzygnięcia o zasadności zażalenia w
przedmiocie właściwości rzeczowej sądu.
Prokurator Rejonowy w T. oskarżył Mateusza R. o to, że:
I. w dniu 7 grudnia 2000 r. w T., w celu użycia za autentyczny, doko-
nał przerobienia podpisu o treści „M. Marta” i „G. Jolanta” na wekslu in
2
blanco stanowiącym zabezpieczenie umowy pożyczki, zawartej między
spółką MEDFARM w T. a spółką TORFARM S.A. w T. z dnia 7 grudnia
2000 r., na szkodę Marty M. i Jolanty G. oraz w celu użycia za autentyczny
dokonał przerobienia podpisu parafy Marty M. na deklaracji do weksla in
blanco, stanowiącego zabezpieczenie tejże umowy pożyczki z dnia 7 grud-
nia 2000 r. na szkodę Marty M., tj. o czyn z art. 270 § 1 k.k.;
II. w nieustalonym dniu sierpnia 2001 r. w T., w celu użycia za auten-
tyczny dokonał podrobienia podpisu o treści „M. Marta” i „G. Jolanta” na
wekslu in blanco, stanowiącym zabezpieczenie umowy pożyczki z dnia 14
sierpnia 2001 r., zawartej między spółką MJK a spółką TORFARM S.A., na
szkodę Marty M. i Jolanty G., tj. o czyn z art. 270 § 1 k.k.
Oskarżyciel publiczny wniósł akt oskarżenia do Sądu Rejonowego w
T.
Sąd ten postanowieniem z dnia 27 listopada 2006 r. uznał się niewła-
ściwym do rozpoznania sprawy i przekazał ją według właściwości Sądowi
Okręgowemu w T., uznając, że zachowania określone w akcie oskarżenia
wyczerpują znamiona przestępstwa opisanego w art. 310 § 1 k.k. Zdaniem
Sądu Rejonowego przedmiotem czynności wykonawczej oskarżonego były
dwa weksle niezupełne, których autentyczność chroni art. 310 § 1 k.k., sta-
nowiący lex specialis w stosunku do art. 270 § 1 k.k.
Powyższe postanowienie zaskarżył obrońca oskarżonego, zarzucając
obrazę prawa materialnego tj. art. 310 § 1 k.k., przez jego błędną wykład-
nię polegającą na przyjęciu, że podrobienie podpisów na wekslu in blanco
stanowi przestępstwo fałszowania środków płatniczych lub dokumentu
uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej.
Rozpoznając zażalenie obrońcy, Sąd Okręgowy w T. – jako sąd od-
woławczy – zwrócił się do Sądu Najwyższego z przedstawionym na wstę-
pie zagadnieniem prawnym. W uzasadnieniu wystąpienia Sąd Okręgowy
wskazał, że określenia „inny środek płatniczy” oraz „dokument uprawniają-
3
cy do otrzymania sumy pieniężnej” mogą być rozumiane niejednolicie, o
czym świadczy rozbieżne orzecznictwo sądów apelacyjnych oraz spory w
doktrynie.
Ustosunkowując się do przedstawionego zagadnienia prawnego pro-
kurator Prokuratury Krajowej wniósł o podjęcie uchwały stwierdzającej, że
„weksel niezupełny (in blanco) może być przedmiotem przestępstwa z art.
310 § 1 k.k.”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy w T. speł-
nia wymogi art. 441 § 1 k.p.k., gdyż wyłoniło się w toku rozpoznawania
środka odwoławczego, a jego wyjaśnienie jest konieczne dla prawidłowego
rozstrzygnięcia sprawy. Rzeczywiście, przepis art. 310 § 1 k.k. wymaga
zasadniczej wykładni ustawy, gdyż w orzecznictwie i piśmiennictwie wyłoni-
ły się rozbieżności interpretacyjne w zakresie tego, czy weksel niezupełny
(in blanco) stanowi przedmiot ochrony wspomnianego wcześniej przepisu.
Prezentowane jest stanowisko, że „weksel in blanco, jako weksel o
charakterze gwarancyjnym, choć niewątpliwie jest papierem wartościowym,
służy jedynie zabezpieczeniu należnego wierzycielowi świadczenia z inne-
go stosunku zobowiązaniowego oraz ułatwia i upraszcza jego dochodze-
nie, wobec czego nie należy do dokumentów objętych ochroną art. 310 § 1
k.k.” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 lutego 2002 r., II
AKa 313/01, OSA 2002, nr 12, poz. 86, por. też wyrok Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z dnia 7 października 1998 r., II AKa 302/98, OSPriPr. 1999,
nr 1112, poz. 21).
W orzecznictwie dominuje jednak pogląd, że weksel in blanco może
być przedmiotem przestępstwa z art. 310 § 1 k.k., jako środek płatniczy
bądź dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej (por. posta-
nowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 maja 2003 r., II AKz
366/03, OSAG 2003, nr 2, poz. 130; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowi-
4
cach z dnia 13 listopada 2003 r., II AKa 377/2003, OSA 2004, nr 12, s. 90;
postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 listopada 2003 r.,
II AKz 835/2003, Wok. 2004, nr 5, s. 43, wyroki Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 5 października 2004 r., II AKa 293/2004, OSA 2005, nr 7,
s. 50 i z dnia 5 kwietnia 2006 r., II AKa 355/05, Lex nr 176529).
Także w piśmiennictwie przeważa stanowisko, iż weksel in blanco
jest dokumentem uprawniającym do otrzymania sumy pieniężnej w rozu-
mieniu art. 310 § 1 k.k. (por. J. Skorupka: Weksel własny in blanco jako
przedmiot wykonawczy w przestępstwie z art. 310 § 1 k.k., PS 2007, nr 1,
s. 70 i in.; J. Skorupka: Ochrona obrotu czekowego i wekslowego w prawie
karnym – próba analizy, PS 2001, nr 1, s. 55 i n.; J. Skorupka w: A. Wąsek
red.: Kodeks karny. Cz. szczególna. Komentarz, Warszawa 2006, t.II, s.
1514; M. Kulik w: M. Mozgawa red.: Kodeks karny. Praktyczny komentarz,
Kraków 2006, s. 609).
Natomiast odmienny pogląd zaprezentował S. Domaradzki, który w
glosie do wcześniej przedstawionego wyroku Sądu Apelacyjnego w Bia-
łymstoku z dnia 12 lutego 2002 r. (II AKa 313/01) wywiódł, że weksel in
blanco nie należy do dokumentów objętych ochroną w art. 310 § 1 k.k. Nie
jest „innym środkiem płatniczym”, ponieważ nie inkorporuje żadnego prawa
majątkowego. Nie jest także „dokumentem uprawniającym do otrzymania
sumy pieniężnej”, gdyż uprawnienie takie daje posiadaczowi dopiero we-
ksel uzupełniony zgodnie z przepisami prawa wekslowego. Niezdolność
weksla in blanco do występowania w tych dwóch rolach zdaniem glosatora
wynika w istocie stąd, że dokument ten nie jest papierem wartościowym
(Prok. i Pr. 2004, nr 10, s. 113 in.).
W powyższej sytuacji Sąd Najwyższy uznał za konieczne dokonanie
oceny znaczenia niektórych znamion art. 310 § 1 k.k. Przestępstwem okre-
ślonym w tym przepisie jest podrabianie lub przerabianie:
– pieniądza polskiego albo obcego,
5
– innego środka płatniczego,
– dokumentu uprawniającego do otrzymania sumy pieniężnej,
– dokumentu zawierającego obowiązek wypłaty kapitału,
– dokumentu zawierającego obowiązek wypłaty odsetek,
– dokumentu stwierdzającego uczestnictwo w spółce,
– usunięcia oznaki umorzenia z takiego dokumentu.
Ze względu na treść zagadnienia prawnego analizy wymaga możli-
wość zaliczenia weksla in blanco do kategorii „inny środek płatniczy” bądź
„dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej”.
Proces interpretacji znamion przepisu art. 310 § 1 k.k. rozpocząć na-
leży od ustalenia jego rodzajowego przedmiotu ochrony. Wspomniany
przepis zamieszczony został w rozdziale XXXVII Kodeksu karnego, co wy-
raża ważną deklarację ustawodawcy i wskazówkę, że na podstawie art.
310 § 1 k.k. ochrony udziela się rzetelności obrotu pieniężnego i dokumen-
tom stanowiącym papiery wartościowe. W konsekwencji, ustalenia wyma-
ga, czy „weksel niezupełny w chwili wystawienia” (art. 10 ustawy z dnia 28
kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, Dz. U. Nr 37, poz. 282 ze zm.), czyli
weksel in blanco, jest papierem wartościowym. Przepisy Kodeksu karnego
nie definiują pojęcia papieru wartościowego. Także inne gałęzie polskiego
prawa nie określają wprost pojęcia papieru wartościowego, a ustalenie i
precyzowanie tego pojęcia – na podstawie treści ustaw regulujących pro-
blematykę papierów wartościowych – należy do doktryny i orzecznictwa.
Przyjąć zatem należy, że dokument jest papierem wartościowym, jeżeli
przepis prawa uznaje go za taki. Nie ma przy tym znaczenia, czy konkretny
akt prawny nazywa określone postaci dokumentów papierami wartościo-
wymi (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30
września 1998 r., I KZP 3/98, OSNKW 1998, z. 9 – 10, poz. 41 oraz uchwa-
ła Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2000 r., I KZP 41/00, OSNKW
2001, z. 1-2, poz. 6).
6
W literaturze wymienia się różne rodzaje papierów wartościowych,
przy czym w zasadzie kryterium podziału następuje według przedmiotu
uprawnień inkorporowanych w papierach (podział ze względu na funkcje
prawne), albo regulacji prawnej obrotu (podział ze względu na obrót). We-
dług pierwszego kryterium wyróżnia się:
1. papiery, które opiewają na wierzytelności pieniężne (weksle, cze-
ki, obligacje, losy, bony pieniężne, morskie polisy ubezpieczeniowe itp.),
2. papiery zawierające uprawnienia do rozporządzenia towarem, któ-
ry znajduje się pod pieczą wystawcy (konosamenty, rewersy, warranty itp.),
3. papiery, w których inkorporowane są prawa udziałowe (akcje w
spółce akcyjnej, świadectwa udziałowe).
Biorąc pod uwagę kryterium obrotu papierami wartościowymi wyróż-
nia się:
1. papiery imienne, które legitymują osobę wskazaną imiennie w tre-
ści dokumentu i która może przenieść przysługujące jej prawo na inną oso-
bę tylko w drodze przelewu i wydania dokumentu (art. 509 – 516 k.c.),
2. papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego osobę
imiennie wymienioną lub przez nią oznaczoną, albo dalszych nabywców,
zbycie zaś prawa następuje na podstawie indosu i wręczenia papieru (art.
517 § 1 k.c.),
3. papiery na okaziciela, które nie wskazują uprawnionego, jest nim
bowiem każda osoba, która dokument taki posiada; przeniesienie prawa na
inną osobę następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego
potrzebne jest jego wydanie (K. Kruczalak: Prawo papierów wartościowych,
Sopot 1998, s. 17 – 18; tenże: Spółki prawa handlowego i cywilnego,
Gdańsk 1996, s. 148 i nast.).
Prawo wekslowe poświęca instytucji weksla in blanco zaledwie jeden
przepis art. 10, który mówi o wekslu niezupełnym w chwili wystawienia i nie
zawiera wyczerpującego uregulowania problematyki oraz nie wyjaśnia sze-
7
regu wątpliwości. W doktrynie wypracowano definicję weksla in blanco,
przez który rozumie się weksel niezupełny zaopatrzony w podpis wystaw-
cy, lecz niewypełniony zupełnie, względnie nieposiadający niektórych cech,
jakich prawo wymaga dla ważności weksla. Najczęściej weksle takie są
wystawiane, gdy strony zawierając między sobą umowę pragną zabezpie-
czyć ewentualne roszczenie mogące z niej wynikać, ale nie są w stanie z
góry oznaczyć wysokości tych roszczeń lub terminu płatności. Ze względu
na cel wystawienia weksel in blanco nosi czasami nazwę weksla gwaran-
cyjnego lub kaucyjnego, bądź depozytowego. Weksel gwarancyjny udzie-
lony jest na zabezpieczenie spłaty kredytów oraz na zabezpieczenie pra-
widłowego wykonania kontraktu. Weksel kaucyjny zastępuje złożenie kaucji
w gotówce. Weksel depozytowy nie jest przeznaczony do obiegu i służy
jako zabezpieczenie przyszłego spełnienia określonych świadczeń. (M.
Czarnecki, L. Bagińska: Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warsza-
wa 2003, s. 17 i 167). Weksel niezupełny może występować jako niezupeł-
ny własny i jako niezupełny trasowany. Weksel własny – dokumentuje
bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty, a weksel trasowany bezwarunkowe
polecenie zapłaty.
W doktrynie przyjmuje się, że zobowiązanie wekslowe z weksla in
blanco następuje z chwilą podpisania i wręczenia weksla, chociaż zobo-
wiązanie to ma warunkowy charakter i wywołuje skutki dopiero wówczas,
gdy weksel zostanie uzupełniony w taki sposób, aby posiadał on wszystkie
wymagane przez prawo elementy, rozstrzygające o ważności weksla (J.
Mojak: Prawo papierów wartościowych. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s.
53).
Kodeks cywilny w art. 9216
– 92116
zawiera przepisy dotyczące pa-
pierów wartościowych. Z treści art. 9216
k.c. można wnioskować, że zobo-
wiązanie, do świadczenia którego zobowiązany jest dłużnik, ma wynikać z
wystawionego papieru wartościowego. Spełnienie świadczenia do rąk po-
8
siadacza legitymowanego treścią papieru wartościowego zwalnia dłużnika,
chyba że działał w złej wierze (art. 9217
k.c.). Wystawca składając podpis
na blankiecie wekslowym zobowiązuje się bezwarunkowo zapłacić uzgod-
nioną z remitentem sumę wekslową. W razie braku spełnienia świadczenia
przez dłużnika wierzyciel ma prawo wypełnienia weksla in blanco i doma-
gania się zapłaty od wystawcy weksla. Podsumowując, skoro weksel in
blanco potwierdza istnienie prawa majątkowego, należy przyjąć, że jest
papierem wartościowym. Weksel in blanco, stanowiąc papier wartościowy,
dający podstawę do otrzymania sumy pieniężnej, może być dokumentem
uprawniającym do otrzymania sumy pieniężnej, o którym mowa w art. 310
§ 1 k.k. Podrobienie bądź przerobienie podpisu wystawcy na wekslu in
blanco wyczerpuje znamiona art. 310 § 1 k.k., a nie przepisu art. 270 § 1
k.k. (por. J. Skorupka: Weksel własny in blanco ..., op. cit., s. 79).
Rozważenia jeszcze wymaga, czy weksel in blanco spełnia funkcję
„innego środka płatniczego” w rozumieniu art. 310 § 1 k.k.
Cechą „innego środka płatniczego” jest możliwość posługiwania się
nim w obrocie samodzielnie, to znaczy bez dodatkowych czynności (O.
Górniok: Prawo karne gospodarcze. Komentarz, Toruń 1997, s. 40). Cho-
dzi o dokumenty stanowiące surogat pieniądza, takie, którymi w obrocie
można posługiwać się w zastępstwie pieniądza. W zasadzie weksle i czeki
mogą stanowić „inny środek płatniczy”. Jednakże weksel in blanco nie pełni
roli środka płatniczego, gdyż nie stwierdza istniejącej wierzytelności we-
kslowej, lecz przyszłą wierzytelność wystawcy weksla. Dopiero po uzupeł-
nieniu weksla in blanco i przekształceniu go w weksel zupełny (zawierający
wskazanie remitenta, sumy wekslowej, terminu zapłaty) będzie on pełnił
rolę środka płatniczego (por. J. Skorupka: Weksel własny in blanco ... op.
cit., s. 74).
Przedstawione rozważania skłoniły Sąd Najwyższy do podjęcia
uchwały podanej na wstępie.