Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 375/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. Spółdzielni Gastronomicznej w K.
przeciwko S. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym
w dniu 22 marca 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 lutego 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powodowa Spółdzielnia domagała się zasądzenia od pozwanego
wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania w okresie od 17 X 1998 r. do
30 XII 2002 r. z ruchomości stanowiących wyposażenie kawiarni „J.” w K.
Uzasadniając pozew wskazała, że w sprawie IX GC …/00 Sądu Okręgowego -
Sądu Gospodarczego zostało zasądzone na jej rzecz wynagrodzenie za okres
poprzedni (16 VII 1997 – 16 X 1998 r.), a wyrok ten uwzględniał w rozliczeniu
nakłady poniesione przez pozwanego. Twierdziła również, że pozwany odmawia
zawarcia umowy najmu rzeczy stanowiących wyposażenie kawiarni.
Pozwany wnosił o oddalenie powództwa powołując się na umowę najmu
zawartą z Gminą Miasta K. jako wynajmującym i swoje przekonanie, że nabył
prawo do korzystania również z zabytkowego wyposażenia lokalu kawiarni.
Ponadto kwestionował wysokość wynagrodzenia. Odnosząc się do wyroku
w sprawie wyżej wskazanej, pozwany przyznawał (pismo z 9 stycznia 2003 r.), że
wynik procesu był uwarunkowany tym, że nie stosownych zarzutów procesowych;
zapewniał też, że nigdy nie zabraniał Spółdzielni dysponowania swoim mieniem,
a poza tym jest tylko dzierżycielem jej mienia, które powódka może zabrać lub
sprzedać. Podnosił zarzut zawarcia z powódką, w sposób dorozumiany, umowy
depozytu dotyczącego wyposażenia kawiarni. Ponieważ spór obejmował również
wysokość wynagrodzenia, pozwany przedłożył analizę dochodów z 11 m-cy 2002
roku, jednak Sąd Okręgowy bez wniosku powoda zobowiązał pozwanego do
złożenia zeznań podatkowych za pozostały okres i rozliczenia podatku za cały 2002
rok. Pozwany odmówił przedstawienia tych dowodów.
Wyrokiem z 17 października 2003 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo,
zasądzając kwotę 101 000 zł z odsetkami ustawowymi i kosztami procesu a oddalił
powództwo w pozostałej części. Powołując się na przesądzenie zasady
odpowiedzialności w sprawie sygn. IX GC …/00 oraz na wyrok Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 lipca 1996 r. w sprawie sygn. akt I ACr …/96 nakazujący Gminie K.
złożenie oświadczenia woli przenoszącego na powodową Spółdzielnię posiadanie
zabytkowych ruchomości, Sąd pierwszej instancji skoncentrował uzasadnienie na
3
kwestii wysokości roszczenia i po rozważeniu okoliczności sprawy uznał, że kwota
2000 zł miesięcznie jest odpowiednia.
Wyrok ten został zmieniony przez Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu sprawy na
skutek apelacji pozwanego, przez oddalenie powództwa (sygn. A Ca …/01).
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu kasacji powódki uchylił ten wyrok, a sprawę
przekazał do ponownego rozpoznania m. in. ze względu na naruszenie art. 365 k.c.
Zaskarżonym wyrokiem z 24 lutego 2006 r. wydanym po ponownym
rozpoznaniu sprawy, na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny oddalił
apelację i orzekł o kosztach procesu.
W uzasadnieniu wyroku, Sąd drugiej instancji potwierdził prawidłowość
oceny, iż stronie powodowej przysługuje prawo własności ruchomości
stanowiących wyposażenie kawiarni, przymiot złej wiary posiadacza, tj. pozwanego
oraz podstawę prawną roszczenia wynikającą z art. 225 k.c. w związku z art. 224
k.c.
Zasądzenie w sprawie IX GC …/00 wynagrodzenia w wysokości 2000 zł
miesięcznie nakładało – w ocenie Sądu - na pozwanego ciężar wykazania, że
wynagrodzenie za dalszy – bezpośrednio następujący okres – winno być ustalone
w niższej wysokości.
Skarga kasacyjna od tego wyroku wniesiona przez pozwanego została
oparta na obydwu podstawach:
Drugą podstawę (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) wypełniają zarzuty naruszenia art.
386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy,
polegające na:
1. pominięciu w uzasadnieniu wyroku, z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c., zarzutów
apelacji, tj.:
a) zarzutu naruszenia zasady kontradyktoryjności (art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c.
oraz art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji) polegające na przeprowadzeniu
z urzędu całego postępowania dowodowego bez inicjatywy powoda,
4
b) zarzutu niedoręczenia przez sąd orzekający odpisu pozwu zawierającego
rozszerzone żądanie,
2. naruszeniu art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c. i art. 234 k.p.c. polegające na:
a) przyjęciu przez sąd odwoławczy związania prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego (IX GC …/00), z którego ma wynikać prawo własności zabytkowych
ruchomości, gdy w rzeczywistości z wyroku Sądu Apelacyjnego ACr …/96 wynika
tylko zobowiązanie Gminy Miasta K. do przeniesienia posiadania zabytkowych
ruchomości na stronę powodową,
b) nieuwzględnieniu okoliczności, że przeniesienia własności zabytku na podstawie
uchwały Rady Ministrów z 21 maja 1976 r. nr 102/76 wymagało zgody Ministra
Kultury i Sztuki (art. 35 ustawy z 15 lutego 1962 r. – tekst jednolity Dz. U. nr 10,
poz. 48 z 1983 r.).
Pierwsza podstawa zawiera zarzuty naruszenia art. 6 k.c. polegająca na
odwróceniu reguł ciężaru dowodu oraz naruszenie art. 224 i 225 k.c. przez uznanie
legitymacji czynnej powódki w sprawie o odszkodowanie za bezumowne
korzystanie z zabytkowych ruchomości wpisanych do rejestru zabytków,
stanowiących własność Skarb Państwa .
Skarżący wnosi o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nierozpoznanie istoty sprawy oznacza pominięcie rozstrzygnięcia w zakresie
materialnoprawnego stosunku prawnego występującego według twierdzeń powoda
i wydanie (zwłaszcza) rozstrzygnięcia formalnego kończącego postępowanie (orz.
SN z 9 I 1936 r., C II 1839/36, Zb. Orz. 1936 r., poz. 315). W orzeczeniach
wydawanych współcześnie, Sąd Najwyższy uzupełniał zakres tego pojęcia
wskazując, że przyczyną niezbadania podstawy merytorycznej może być błędne
uwzględnienie samoistnego zarzutu hamującego albo niweczącego i zaniechanie
rozważania innych istotnych wątków sprawy (wyrok z 23 IX 1998 r. II CKN 895/97,
„Jurysta” 1999 nr 4, z 16 lipca 1998 r. I CKN 804/97 - niepubl.). W wyroku
z 23 IX 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999 nr 1, poz. 22, trafnie zauważono, że do
5
nierozpoznania istoty sprawy może dojść również w razie całkowitego pominięcia
merytorycznych zarzutów pozwanego.
Pozostając przy tym zarzucie nie sposób jednak pominąć okoliczności, że
skutek, o którym mowa w art. 386 § 4 k.p.c. wymaga naruszenia przepisów
postępowania chroniących prawo strony do rzetelnego procesu uwzględniającego
zarówno merytoryczne twierdzenia i wnioski powoda jak i zarzuty oraz wnioski
strony przeciwnej. W niniejszej sprawie pozwany upatruje ten skutek
w nierozpoznaniu zarzutu naruszenia art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c., a także
naruszenia przepisów Konstytucji.
Odwoływanie się do Konstytucji jest nieusprawiedliwione, ponieważ równość
wobec prawa w procesie cywilnym oraz sprawiedliwe i bezstronne orzekanie
podlega przepisom ustaw zwykłych (art. 176 ust. 2 Konstytucji) i dla uzasadnienia
wniosków kasacyjnych wystarczy wykazanie, że nastąpiło naruszenie tychże
przepisów, mające wpływ na treść wyroku.
Skarżący pomija okoliczność, że powódka powoływała się na prawomocny
wyrok, zasądzający wynagrodzenie za okres poprzedni (1997/1998) w sprawie
IX GC …/00 wywodząc z niego zasadę odpowiedzialności pozwanego, który z kolei
opierał się na wyroku w sprawie I C …/94, przesądzającym prawo własności WSS
„Społem”, którego następcą prawnym jest powodowa Spółdzielnia, do ruchomości
stanowiących wyposażenie kawiarni. Ponieważ sprawa o zasądzenie
wynagrodzenia toczyła się miedzy tymi samymi stronami i przed tym samym
Sądem, wydanie takich wyroków, po zwróceniu uwagi w pozwie na ich istnienie -
stało się urzędowo znane sądowi, a także znane stronom, co wynika z ich pism i
oświadczeń (k. 56 i k. 77 akt). Jeżeli skarżący podnosi zarzut przeprowadzenia z
urzędu „całego postępowania dowodowego” ze względu na zobowiązanie
pozwanego do złożenia „zeznań” podatkowych i rozliczeń podatku za cały okres
objęty żądaniem pozwu, to upatrywanie w tym naruszenia art. 232 k.p.c. jest
również nieusprawiedliwione. Powołany przepis nie zawiera ograniczeń
w korzystaniu z uprawnienia do działania sądu z urzędu. Ustalenie tych granic
ustawodawca pozostawił praktyce. Należy przyjąć, że w procesie, w którym nie ma
podejrzenia koluzji (procesu fikcyjnego) lub występowania w charakterze strony
6
osoby wyjątkowo nieporadnej, sąd winien zachować neutralność w wykrywaniu
dowodów. Nie można jednak ograniczyć sądu w dążeniu do pełnego wyjaśnienia
okoliczności faktycznych, które są przedmiotem wniosku dowodowego.
W rozpoznawanej sprawie pozwany zamierzał wykazać iż roszczenie jest
wygórowane, powołując się na dane dotyczące 11 wybranych miesięcy z okresu
ponad czteroletniego. Dążenie sądu do skontrolowania reprezentatywności
przedstawionej analizy dochodów było usprawiedliwione i dopuszczalne, a ze
względu na nieprzewidywalny wynik nie można z góry przyjąć, że złożenie dalszych
dokumentów pogorszyłoby sytuację procesową pozwanego.
Jeśli chodzi o rzekome niedoręczenie odpisu pisma procesowego
zawierającego rozszerzone żądanie, pozwany nie wykazał ani istnienia uchybienia
ani jego wpływu na wynik sprawy. Przede wszystkim, przed sądem I instancji nie
podniósł zarzutu niedoręczenia mu odpisu pisma przez powoda, mimo istnienia
takiego zapewnienia w treści pisma. Wskutek tego utracił prawo powoływania się
na to w dalszym toku postępowania (art. 162 k.p.c.). Z pisma powoda z 9 stycznia
2003 r. wynika jednak (k. 48), że zmiana pozwu była mu znana, a złożony przez
niego dowód w postaci analizy dochodów dotyczył roku 2002, tj. okresu objętego
rozszerzonym żądaniem.
Następne zarzuty odnoszą się do art. 365 k.p.c. w związku z art. 366 k.p.c.
Skarżący przypisuje Sądowi Apelacyjnemu pogląd o związaniu
prawomocnym wyrokiem w sprawie IX GC …/00, tymczasem Sąd Apelacyjny
w uzasadnieniu swego wyroku wyraził ocenę, że ustalenia Sądu I instancji
dotyczące prawa własności strony powodowej i złej wiary posiadacza (pozwanego)
są prawidłowe. Ta, ogólnie sformułowana ocena może oznaczać zarówno skutek
prejudycjalny materialnej prawomocności wyroku wydanego w oznaczonej sprawie
(za lata 1997/1998) usprawiedliwiany tożsamością rozstrzygania zasady
odpowiedzialności w tamtej i w obecnej sprawie, jak i moc dowodową wyroku jako
dokumentu urzędowego (art. 244 § 1 k.p.c.) oraz wynikające z niego domniemanie
prawdziwości nakładające na pozwanego ciężar przeciwdowodu (art. 6 k.c.).
Fragment uzasadnienia na str. 4. rozpoczynający się od słów: „Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, jeżeli pozwany kwestionował wysokość...” potwierdza założenie
7
przyjęte przez pozwanego i prowadzi do wniosku, że Sąd Apelacyjny, podobnie jak
Sąd Okręgowy przyjął związanie wymienionymi przesłankami prawomocnego
wyroku. Oceniając zatem merytorycznie zarzut skargi kasacyjnej należy wskazać,
że rozstrzygnięcie (zasądzenie wygrodzenia za lata 1997/98) opiera się na obydwu
przesłankach: uprawnieniu powódki do rzeczy stanowiących wyposażenie kawiarni
i złej wierze posiadacza. Tym samym skutek materialnej prawomocności wyroku nie
ogranicza się tylko do jego treści ale jego moc obejmuje także potwierdzenie istnienia
wymienionych dwóch przesłanek pozwalających stosować art. 225 w związku z art.
224 § 2 k.c., jako nierozerwalnie związanych z treścią sentencji wyroku.
Prejudycjalny skutek prawomocności nie rozciągał się na wysokość
wynagrodzenia, jednak nie można zgodzić się ze stanowiskiem pozwanego jakoby
powódka miała obowiązek przedstawienia dowodów potwierdzających, że
wysokość wynagrodzenia zasądzonego do dnia 16 października 1997 r. nie uległa
zmianie w następnym dniu rozpoczynającym okres objęty rozpoznawana sprawą.
Ciągłość wszystkich elementów stanu faktycznego łączącego obydwa roszczenia
pozwala domniemywać, że podstawa ustalania wysokości wynagrodzenia nie
uległa zmianie. Poza tym sąd ustalił, że pozwany i jego małżonka prowadzący
kawiarnię osiągnęli w roku 2002 zysk po 7 434 zł miesięcznie. Nakładało to na
stronę pozwaną ciężar udowodnienia odmiennego stanu, a jak wspomniano,
pozwany odmówił przedstawienia dowodów, do czego był wezwany.
Zarzut odmiennej treści wyroku niż przyjęto w sprawie I C …/94, tj.
odnoszącego się tylko do posiadania pojawia się w tej postaci dopiero
w postępowaniu kasacyjnym i jest spóźniony. Sąd Najwyższy nie ustala w tym
postępowaniu podstawy faktycznej zaskarżonego orzeczenia. Podobnie
nieskuteczny jest zarzut braku zgody Ministra Kultury i Sztuki wymagany wg art. 35
ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury. Pozwany podniósł go
w piśmie złożonym w dniu 21 lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny nie odniósł się do tego
pisma, co jest uchybieniem, nie przesądzającym jednak skuteczności skargi
kasacyjnej, która argument o braku zgody wiąże z zakresem prawomocności
wyroku w sprawie IX GC …/00. W rzeczywistości skarżący zmierza do wykazania
naruszenia prawa materialnego - wspomnianego art. 35, do którego miało dojść już
8
we wcześniej zakończonym postępowaniu. Nieskuteczność takiego zarzutu wynika
z niedopuszczalności ponownej oceny istotnych przesłanek wydanego poprzednio,
a prawomocnego już wyroku w kolejnym postępowaniu, nawet w takim wypadku,
jeżeli w zakończonej sprawie nie podniesiono zarzutu, który był wówczas możliwy i
dopuszczalny. Zakresem prawomocności objęta jest bowiem treść rozstrzygnięcia
zawarta w sentencji wyroku. W odniesieniu do okoliczności sprawy dotyczy to
zasady i wysokości wynagrodzenia zasądzonego od pozwanego za okres od 16
lipca 1997 r. do 16 października 1998 r. W rozpoznawanej sprawie opartej na tych
samych przesłankach, a zmienionym tylko okresie władania, przyjęcie odmiennego
tytułu strony powodowej do wyposażenia kawiarni lub charakteru władania
pozwanego byłoby dopuszczalne w razie nastąpienia zmian po 16 X 1998 r. Takich
okoliczności pozwany jednak nie wykazywał; rozstrzygniętych wcześniej kwestii nie
wzruszono również przy użyciu nadzwyczajnych środków zaskarżenia.
Wobec powyższego, tylko na marginesie rozważań należy wskazać, że brak
zgody właściwego Ministra był – jak dotychczas – tylko twierdzeniem strony
pozwanej, przeciwstawianym dokumentom urzędowym, na których opierał swe
ustalenia Sąd Apelacyjny. Zważywszy na ograniczenia w zgłaszaniu tzw. nowości
(art. 381 k.p.c.) oraz brak próby wykazania prawdziwości tego twierdzenia do chwili
zamknięcia rozprawy apelacyjnej, również ten argument nie usprawiedliwia
wniosków skargi kasacyjnej.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną.
jc