Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 12 kwietnia 2007 r., III CSK 427/06
Treść ugody zawartej przed zespołem orzekającym przy komisji
majątkowej w postępowaniu regulacyjnym określonym w ustawie z dnia 17
maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej
Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) nie może obejmować ustanowienia na
nieruchomości ograniczonych praw rzeczowych innych, niż służebności
gruntowe wymienione w art. 63 ust. 3 tej ustawy.
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Akademii Rolniczej im. H.K. w K. przy
uczestnictwie Zygmunta S., Jolanty O. i Ryszarda S. o wpis do księgi wieczystej, po
rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 12 kwietnia 2007 r.
skargi kasacyjnej uczestników od postanowienia Sądu Okręgowego w Krakowie z
dnia 4 lipca 2006 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i zmienił postanowienie Sądu Rejonowego
dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie z dnia 18 kwietnia 2006 r. w ten sposób, że
uchylił wpis w księdze wieczystej nr (...) dokonany w dniu 17 lutego 2006 r. przez
referendarza tego Sądu i wniosek o wpis oddalił oraz zasądził od wnioskodawcy na
rzecz uczestników postępowania koszty postępowania, w tym koszty postępowania
kasacyjnego, pozostawiając wyliczenie tych kosztów Sądowi Rejonowemu dla
Krakowa-Krowodrzy.
Uzasadnienie
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 4 lipca 2006 r. Sąd Okręgowy w
Krakowie oddalił apelację uczestników Zygmunta S., Jolanty O. i Ryszarda S. od
postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy, Zamiejscowy VI Wydział
Ksiąg Wieczystych w Krzeszowicach, którym ten Sąd utrzymał w mocy dokonany
przez referendarza sądowego wpis w dziale trzecim księgi wieczystej nr (...),
prowadzonej dla nieruchomości o numerze ewidencyjnym 469/40 położonej w R.,
gmina Z., prawa bezpłatnego użytkowania na rzecz wnioskodawcy Akademii
Rolniczej im. H.K. w K.
U podstaw powyższego rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne i
ich ocena prawna.
Na mocy ugody zawartej w dniu 23 maja 1997 r. przed zespołem orzekającym
Komisji Majątkowej w Warszawie własność nieruchomości w R., gmina Z. została
przywrócona Zgromadzeniu Sióstr A. Posługujących Ubogim z siedzibą w K. (dalej:
„Zgromadzenie”). W punkcie II ugody Dom Generalny Zgromadzenia obciążył część
nieruchomości prawem bezpłatnego użytkowania przez okres 20 lat, licząc od dnia
1 stycznia 1997 r. na rzecz wnioskodawcy. Ugoda ta została opatrzona klauzulą
prawomocności z dniem 24 czerwca 1997 r. W dniu 8 marca 2000 r. Zgromadzenie
zbyło część nieruchomości, wydzieloną jako działka o numerze ewidencyjnym (...),
na rzecz uczestników postępowania.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, dopuszczalne było dokonanie
kwestionowanego przez apelujących wpisu, skoro bowiem ugoda, zgodnie z art.
917 k.c., polega na czynieniu sobie wzajemnych ustępstw, to w ramach
przysługującej stronom autonomii mogą one w ten sposób ustanowić również
ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości. Ugoda zawarta przed zespołem
orzekającym Komisji Majątkowej ma, na podstawie art. 63 ust. 4 i 7 ustawy z dnia
17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm. – dalej: „u.s.k.k.”), moc sądowego tytułu
egzekucyjnego i stanowi podstawę do dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Za niezasadny uznał Sąd drugiej instancji argument apelujących uczestników
odnośnie do braku wymaganej dla ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego,
zgodnie z art. 245 § 1 k.c., formy aktu notarialnego, jest bowiem oczywiste, że
orzeczenia sądowe, o których mowa np. w art. 145, 151 i art. 212 § 1 k.c., a także
decyzje administracyjne, prowadzą do powstania praw rzeczowych i w tym zakresie
ustawodawca nie wymaga sporządzenia aktu notarialnego obejmującego
oświadczenie woli osoby ustanawiającej prawo. Należy także mieć na względzie, że
w umowie sprzedaży nieruchomości, zawartej pomiędzy Zgromadzeniem a
uczestnikami, wyraźnie zastrzeżono obciążenie nieruchomości przez okres 20 lat –
licząc od dnia 1 stycznia 1997 r. – prawem bezpłatnego użytkowania na rzecz
wnioskodawcy. (...)
W skardze kasacyjnej uczestnicy zarzucili naruszenie prawa materialnego, tj.
art. 245 § 1 k.c. oraz art. 63 ust. 3, 4 i 7 u.s.k.k., wywodząc m.in., że ustanowienie
prawa użytkowania wykracza poza dopuszczalny zgodnie z treścią art. 63 ust. 3
u.s.k.k. przedmiot ugody, która poza uregulowaniem prawa własności
nieruchomości na rzecz kościelnych osób prawnych może w zakresie ustalenia
stanu prawnego nieruchomości obejmować jedynie ustanowienie lub zniesienie
istniejących służebności gruntowych. Wykładnia dokonana przez Sąd Okręgowy
prowadzi zatem do nieuzasadnionego w świetle wykładni językowej rozszerzenia
treści tego przepisu. Wnosili o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego i orzeczenie co do istoty
sprawy przez oddalenie wniosku o wpis prawa użytkowania w księdze wieczystej.
Przedstawiając na wniosek Sądu Najwyższego pisemne stanowisko w sprawie
na podstawie art. 3988
k.p.c., Prokurator Generalny wyraził pogląd, że skarga
kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Jak trafnie zauważyli zarówno skarżący oraz Prokurator Generalny, instytucja
postępowania regulacyjnego została ustanowiona w ustawie o stosunku Państwa
do Kościoła Katolickiego w ściśle określonym celu, który wynika z art. 61 ust. 1
u.s.k.k., chodziło bowiem o przywrócenie prawa własności nieruchomości
kościelnych, niesłusznie przejętych po wojnie przez Skarb Państwa. W doktrynie
przyjmuje się, że konstrukcja prawna „regulacji”, jako jednej z form przeniesienia
własności nieruchomości, wykazuje wiele cech swoistych, a postępowanie przed
zespołem orzekającym komisji nie daje się zakwalifikować ani jako postępowanie
sądowe, ani administracyjne. Zawiera ono w sobie element koncyliacji, gdyż
orzeczenie może zostać wydane tylko po uzgodnieniu stanowisk przedstawicieli
obydwu stron. Dopuszczalne jest także zawarcie, zgodnie z art. 63 ust. 4 u.s.k.k.,
ugody pomiędzy stronami w postępowaniu regulacyjnym, ugoda taka jednak nie jest
ugodą w rozumieniu art. 917 k.c., gdyż może dotyczyć nie „stosunku prawnego”
jako takiego, lecz tylko tego, co jest przedmiotem postępowania przed komisją. Nie
znajduje tu zatem w pełni zastosowania zasada autonomii woli stron, wyrażająca
się w dowolnym, w granicach wyznaczonych przez art. 3531
k.c., ułożeniu stosunku
prawnego. Ugoda taka jest raczej wyrazem dyspozycyjności postępowania
regulacyjnego i tym różni się od orzeczenia komisji, że zakończenie postępowania
następuje w danym przypadku w pełni dobrowolnie, za zgodą stron. Tym samym
należy przyjąć, że treść ugody nie może wykraczać poza ramy wyznaczone przez
art. 63 u.s.k.k.
Problem prawny, który powstał w sprawie nie był wprawdzie dotychczas
bezpośrednio przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, istnieją jednak w tym
zakresie wypowiedzi zamieszczone na marginesie innych spraw. Dopuszczalność
orzekania przez komisję majątkową w przedmiocie praw rzeczowych na
nieruchomości Sąd Najwyższy dopuścił w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 września
1996 r., III CZP 96/96 (OSNC 1997, nr 1, poz. 7), w którym wywiedziono m.in., że w
postępowaniu przed komisją powinny brać udział wszystkie osoby zainteresowane,
a rozstrzygnięcie powinno obejmować wszystkie roszczenia z zakresu stosunków
rzeczowych i obligacyjnych. W uzasadnieniu wyroku z dnia 23 lipca 2004 r., III CK
194/03 ("Izba Cywilna" 2005, nr 2, pos. 46) Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że
komisja majątkowa jest powołana wyłącznie do orzeczenia w przedmiocie
przywrócenia kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości, ewentualnie
przyznania odszkodowania, jeżeli przywrócenie własności lub przyznanie
nieruchomości zamiennej było niemożliwe; komisja może także dokonać regulacji
granic nieruchomości, a w razie potrzeby ustanowić służebność gruntową lub
znieść służebność dotychczas istniejącą. Zdaniem Sądu Najwyższego, przepisy
ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego nie przekazały komisji
majątkowej kompetencji do orzekania o innych roszczeniach niż wymienione w
ustawie.
Niezależnie od wątpliwości, jakie może budzić brak wyraźnej i kompleksowej
wypowiedzi ze strony Sądu Najwyższego w sprawie zakresu dopuszczalnej
ingerencji komisji majątkowej w stan prawny nieruchomości, można przyjąć, że
komisja nie ma kompetencji do obciążenia nieruchomości kościelnej ograniczonym
prawem rzeczowym. Powstaje zatem pytanie, czy zespół orzekający komisji może
nadać moc prawną oświadczeniu woli o ustanowieniu takiego obciążenia przez
samą kościelną osobę prawną, zatwierdzając ugodę zawartą przed zespołem
orzekającym, która obejmuje stosowne oświadczenie woli tej osoby.
Na tak postawione pytanie trzeba udzielić odpowiedzi przeczącej. Przede
wszystkim należy raz jeszcze podnieść, że ugoda zawarta przed komisją może
dotyczyć tylko spraw, w których zakresie komisja ma kompetencję do orzekania.
Skoro zatem komisja nie może ustanowić ograniczonego prawa rzeczowego na
nieruchomości, której własność przywraca kościelnej osobie prawnej, to również
zainteresowana kościelna osoba prawna, zawierając ugodę, nie może złożyć przed
komisją oświadczenia woli o ustanowieniu takiego prawa. Wyjątek od tej zasady
zawarto w art. 63 ust. 3 u.s.k.k. i w takim przypadku znajduje zastosowanie reguła,
zgodnie z którą rozszerzająca wykładnia przepisu statuującego wyjątek jest
niedopuszczalna (exceptiones non sunt extendendae).
Należy zresztą zauważyć, że ścieśniająca interpretacja przepisów
określających zakres właściwości komisji leży w interesie pewności obrotu oraz jest
uzasadniona względami konstytucyjnymi. Postępowanie regulacyjne nie jest
postępowaniem sądowym, a przekazanie spraw rozstrzyganych w postępowaniu
regulacyjnym, przy jednoczesnym wyłączeniu możliwości odwołania w stosunku do
orzeczeń zespołu orzekającego przy komisji majątkowej (art. 63 ust. 8 u.s.k.k.),
prowadzi do ograniczenia drogi sądowej w sprawach, które – jako cywilne –
podlegają rozpoznaniu przez sąd powszechny w co najmniej dwuinstancyjnym
postępowaniu. Ponadto nie bez znaczenia w niniejszej sprawie pozostaje fakt, że
zgodnie z art. 61 ust. 4 pkt 3 u.s.k.k., regulacja nie może naruszać praw nabytych
przez niepaństwowe osoby trzecie. W sprawie niniejszej akceptacja tezy o ważnym
i skutecznym ustanowieniu prawa użytkowania na rzecz wnioskodawcy
prowadziłaby w istocie do skutku sprzecznego z dyspozycją tego przepisu, gdyż
nieruchomość obciążona została zbyta na rzecz niepaństwowych osób trzecich,
będących uczestnikami postępowania. Należy więc uznać, że ze względu na
zastrzeżenie uczynione w art. 61 ust. 4 pkt 3 u.s.k.k., orzeczenie zespołu
orzekającego przy komisji majątkowej, jak też ugoda przed nim zawarta, nie mogą
wpływać na treść praw podmiotowych przysługujących osobom trzecim, w
szczególności prawa własności.
W związku z tym znaczenie nadane zgodnie z art. 63 ust. 4 zdanie trzecie
u.s.k.k. orzeczeniu lub ugodzie zawartej przed zespołem orzekającym ogranicza się
wyłącznie do tego, co może stanowić przedmiot orzekania przez komisję. Treść
ugody zawartej przed zespołem orzekającym w postępowaniu regulacyjnym nie
może obejmować ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości,
innych niż wymienione w art. 63 ust. 3 u.s.k.k. służebności gruntowe. Prowadzi to
do wniosku, że ustanowienie innych praw rzeczowych, w tym prawa użytkowania,
może – z zastrzeżeniem przepisów szczególnych zawartych w odrębnych ustawach
– zostać dokonane tylko w drodze złożenia oświadczenia woli w formie
przewidzianej art. 245 § 1 k.c. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.