Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 16 maja 2007 r., III CZP 34/07
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Tadeusza S. przeciwko "AGJ" Andrzej
D. i Janusz N., sp. j. w T. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 16 maja 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Krakowie postanowieniem z dnia 21
grudnia 2006 r.:
"1. Czy w przypadku wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, w
sprawie gospodarczej, przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, przy doręczeniu
nakazu zapłaty wraz z odpisem pozwu temu pozwanemu obowiązkiem sądu
wynikającym z art. 206 § 2 k.p.c. objęte jest także pouczenie o treści art. 1302
§ 3 w
związku z art. 1302
§ 4 k.p.c.;
2. W wypadku udzielenia odpowiedzi pozytywnej na pytanie z pkt 1, czy w
sytuacji nie udzielenia pouczenia przedsiębiorcy o obowiązku i skutkach jego
niedopełnienia, wynikających z art. 1302
§ 3 w związku z art. 1302
§ 4 k.p.c., sąd
jest uprawniony do odrzucenia zarzutów od nakazu zapłaty wniesionych przez
pozwanego przedsiębiorcę, które nie zostały należycie opłacone?"
podjął uchwałę:
Zakresem pouczenia, jakiego sąd udziela, doręczając pozwanemu nakaz
zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym w sprawie gospodarczej
powinna być objęta także informacja o obowiązku wynikającym z art. 1302
§ 3
i 4 zdanie pierwsze k.p.c. i skutku jego niewykonania. Brak takiego pouczenia
nie stanowi przeszkody do odrzucenia zarzutów od nakazu zapłaty z powodu
ich nieopłacenia.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd
Apelacyjny w Krakowie zażalenia na – wydane w postępowaniu odrębnym w
sprawach gospodarczych – postanowienie z dnia 13 września 2006 r. o odrzuceniu
zarzutów od nakazu zapłaty z powodu ich nieopłacenia (art. 1302
§ 3 i 4 k.p.c.).
Strona pozwana podniosła w zażaleniu, że dołączone do nakazu zapłaty pouczenie
o sposobie i terminie jego zaskarżenia nie zawierało wskazówek co do
obciążającego przedsiębiorcę obowiązku opłacenia zarzutów należną opłatą.
Pierwsze zagadnienie prawne wynika z powziętej przez Sąd Apelacyjny
wątpliwości, czy zakresem pouczeń przewidzianych w art. 206 § 2 k.p.c. objęta jest
także informacja o konieczności należytego opłacenia zarzutów od nakazu zapłaty,
zważywszy, że ich wniesienie jest pierwszą czynnością procesową pozwanego. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, celowościowa wykładnia art. 206 § 2 k.p.c., a także
szczególny charakter art. 1302
k.p.c., powodujący konieczność zastosowania w
jego przypadku wykładni ścieśniającej, uzasadniają udzielenie odpowiedzi
twierdzącej.
W uzasadnieniu drugiego zagadnienia Sąd Apelacyjny wskazał – odwołując
się do poglądów prezentowanych w doktrynie i judykaturze – że możliwa jest
obrona dwóch stanowisk. Pierwsze, oparte jest na założeniu, że nie mogą nie
powstać – w razie niedopełnienia czynności, o których strona nie wiedziała z braku
pouczenia – niekorzystne dla strony skutki procesowe, strona może jednak
skutecznie domagać się przywrócenia terminu do dokonania czynności. Według
drugiego poglądu, brak wymaganego przepisem szczególnym pouczenia strony o
obciążających ją obowiązkach procesowych powoduje, że bieg terminu do
dokonania czynności procesowej, wynikającej z tego pouczenia, nie rozpoczyna
się.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawach gospodarczych rozpoznawanych według przepisów o
postępowaniu odrębnym (art. 4791
i nast. k.p.c.) przedsiębiorcy obciążeni są, tak
jak adwokaci, radcy prawni i rzecznicy patentowi, obowiązkiem opłacenia, bez
wezwania sądu, pism procesowych podlegających opłacie w wysokości stałej lub
stosunkowej – pod rygorem zwrotu lub odrzucenia pisma. W razie zwrotu pisma,
gdy wniesione zostało przez przedsiębiorcę niereprezentowanego przez adwokata
lub radcę prawnego, do zarządzenia o zwrocie sąd dołącza – czego nie ma
obowiązku uczynić, gdy pismo wniesione zostało przez pełnomocników
zawodowych – informację określającą wysokość należnej opłaty, jeżeli opłata
została uiszczona w niewłaściwej wysokości, a ponadto pouczenie o skutkach
ponownego wniesienia pisma (art. 1302
§ 4 k.p.c.). Informacja i pouczenie powinny
być zawarte w zarządzeniu o zwrocie pisma, co expressis verbis wynika z art. 1302
§ 4 zdanie 2 k.p.c. Oznacza to, że obowiązkiem informacyjnym i pouczeniem nie
jest objęte postanowienie sądu o odrzuceniu środka odwoławczego lub środka
zaskarżenia (m.in. nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym). Innymi słowy, art.
1302
§ 4 k.p.c. nie nakłada na sąd obowiązku pouczenia przedsiębiorcy, że w razie
wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty bez uiszczenia należnej opłaty sąd odrzuci
je.
Wynikające z art. 1302
§ 4 k.p.c. zrównanie przedsiębiorców z
pełnomocnikami zawodowymi w zakresie obowiązku uiszczania opłat sądowych
oraz brak w tym przepisie obowiązku udzielenia stronie (przedsiębiorcy)
występującej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego pouczenia
dotyczącego skutków nieopłacenia środków prawnych, nie oznacza, że sąd
zwolniony został z obowiązku udzielenia stronie będącej przedsiębiorcą pouczenia
o konieczności opłacenia środka prawnego bez wezwania sądowego.
Przepisy art. 1302
k.p.c. nie wyczerpują uregulowań prawnych dotyczących roli
informacyjnej sądu oraz zróżnicowania jego obowiązków w tym zakresie w
zależności od tego, czy strona jest reprezentowana przez zawodowego
pełnomocnika procesowego. W kodeksie postępowania cywilnego można wyróżnić
dwie grupy takich przepisów; pierwsza obejmuje przepisy o charakterze ogólnym,
nieodnoszącym się wprost do konkretnych czynności (art. 5, 206 § 2 i art. 212),
drugą zaś tworzą przepisy nakazujące udzielanie pouczeń w stosunku do
konkretnych czynności (art. 327, 343, 357 § 2 oraz art. 4798a
§ 2 i 4 k.p.c.).
Przepis art. 4798a
k.p.c. – dodany przez art. 1 pkt 21 ustawy z dnia 16
listopada 2006 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 235, poz. 1699 – dalej: „ ustawa zmieniająca”),
która weszła w życie dnia 20 marca 2007 r. – zawiera uregulowania dotyczące
usuwania braków formalnych pism procesowych i są zbieżne z unormowaniem
przyjętym w art. 1302
k.p.c. Od rozwiązań przyjętych w art. 4798a
§ 2 i 4 k.p.c., które
wprawdzie wszedł w życie po przedstawieniu zagadnienia prawnego, nie można
jednak abstrahować, gdyż jest to przepis obowiązującego prawa, mający
zastosowanie po zakończeniu postępowania w danej instancji (art. 4 ust. 1 ustawy
zmieniającej); określając sposób usuwania braków formalnych pism procesowych
wnoszonych w sprawach gospodarczych, wyraźnie różnicuje pozycję zawodowych
pełnomocników procesowych oraz przedsiębiorców z punktu widzenia obowiązków
sądu w zakresie udzielania pouczeń. Stanowi, że pouczeń, o których mowa w art.
4798a
§ 2 k.p.c., nie stosuje się w wypadku, gdy strona reprezentowana jest przez
adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną
Skarbu Państwa, co oznacza, iż w stosunku do przedsiębiorcy, którego nie
reprezentuje profesjonalny pełnomocnik procesowy, obowiązek udzielania pouczeń
dotyczących braków formalnych pism procesowych został zachowany. Z braku
odrębnych uregulowań w przepisach poświęconych postępowaniu odrębnemu w
sprawach gospodarczych, zastosowanie wobec przedsiębiorców mają art. 327 § 1 i
art. 357 § 2 zdanie drugie k.p.c., nakładające na sąd obowiązek pouczenia strony
występującej bez zawodowego pełnomocnika procesowego o dopuszczalności,
terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia.
Nie ulega wątpliwości, że zakresem pouczenia powinny być objęte nie tylko
informacje dotyczące rodzaju czynności procesowej, sposobu i terminu jej
dokonania, ale także obowiązku uiszczenia opłaty, jeśli skuteczność czynności
uzależniona jest od należytego opłacenia pisma. Powstaje zatem kwestia, na jakiej
podstawie prawnej sąd udziela przedsiębiorcy pouczenia o obowiązku uiszczenia
opłaty sądowej od pisma podlegającego takiej opłacie.
W piśmiennictwie i judykaturze przyjmuje się jednolicie, że w sytuacji, w której
przepis ustawy nakazuje udzielenie stronie pouczenia co do konkretnej czynności,
nie mają zastosowania art. 5 i 212 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 29 października 1999 r., II UKN 596/99, OSNP 2001, nr 4, poz. 135 oraz wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2000 r., V CKN 60/00, OSNC 2000, nr 12,
poz. 229). Wobec tego, że art. 4798a
§ 3 k.p.c. wyłącza w postępowaniu odrębnym
w sprawach gospodarczych stosowanie art. 5 i 212 zdanie drugie i trzecie k.p.c., to
na ich podstawie sąd nie mógłby udzielić przedsiębiorcy pouczenia o obowiązku
uiszczenia należnej opłaty od zarzutów od nakazu zapłaty nawet wtedy, gdyby
żaden inny przepis szczególny nie miał w omawianym zakresie zastosowania.
Podstawy takiej nie należy upatrywać – wbrew sugestii zawartej w przedstawionym
zagadnieniu prawnym i jego uzasadnieniu – także w art. 206 § 2 k.p.c., który nie
odnosi się bezpośrednio do pouczeń związanych z wydaniem nakazu zapłaty w
postępowaniu nakazowym, lecz wskazuje ogólne wymagania w zakresie pouczeń
udzielanych stronie przy doręczeniu pozwu i wezwaniu na pierwszą rozprawę, bez
względu na rodzaj postępowania oraz status prawny pozwanego, a także jego
przypuszczalne możliwości w zakresie zapewnienia zastępstwa procesowego przez
profesjonalistę. (...)
Przepisy o postępowaniu nakazowym nie zawierają szczegółowych
uregulowań w zakresie funkcji informacyjnej sądu, poza obowiązkiem zaznaczenia
w treści nakazu, że w terminie dwóch tygodni do zaspokojenia roszczenia pozwany
może także wnieść zarzuty. Treść nakazu zapłaty nie zastępuje ani nie wyczerpuje
treści pouczeń, jakich sąd udziela przy doręczeniu środków odwoławczych lub
zaskarżenia. Wobec tego, że na podstawie art. 3532
k.p.c. do nakazów zapłaty
stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach, jeżeli kodeks nie stanowi inaczej,
należy przyjąć, iż odpowiednie zastosowanie mają przepisy o pouczeniach
dotyczące wyroków, zawarte w art. 327 § 2 k.p.c. Uwzględniając specyfikę
postępowania nakazowego, polegającą m.in. na tym, że nakaz zapłaty wydawany
jest wyłącznie na posiedzeniu niejawnym, należy przyjąć, że treścią pouczenia
wskazanego w art. 327 § 2 k.p.c. powinien być objęty nie tylko termin do wniesienia
środka zaskarżenia, jakim są zarzuty, ale także sposób jego wniesienia. Nie
wyczerpuje to jednak zakresu pouczenia, jakiego sąd powinien udzielić
pozwanemu. Obecne brzmienie art. 494 § 1 k.p.c., który stanowi, że sąd odrzuca
zarzuty z powodu m.in. ich nieopłacenia, zostało skorelowane z przepisami ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W pouczeniu udzielanym pozwanemu
przedsiębiorcy przy doręczeniu nakazu zapłaty, wydanym w sprawie gospodarczej,
powinna zatem być zawarta także informacja o obowiązku uiszczenia należnej
opłaty od zarzutów.
Za przyjęciem takiej wykładni przemawia także zasada zaufania obywatela do
udzielonego mu przez organ państwowy, a zwłaszcza organ wymiaru
sprawiedliwości, jakim jest sąd, informacji i pouczeń. Pouczenie niepełne,
pozbawione informacji o obowiązku uiszczenia bez wezwania należnej opłaty od
zarzutów od nakazu zapłaty, narusza tę zasadę. Przedstawione argumenty
uzasadniają więc tezę, że zakresem pouczenia, jakiego sąd udziela doręczając
pozwanemu nakaz zapłaty, wydany w postępowaniu nakazowym w sprawie
gospodarczej, objęte są także informacje o obowiązkach i skutkach ich
niewykonania, o których mowa w art. 1302
§ 3 i 4 k.p.c.
Druga kwestia przedstawiona w zagadnieniu prawnym wiąże się z
niejednolicie rozstrzyganym w praktyce sądowej zagadnieniem, czy brak pouczenia
o dopuszczalności, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, a więc – jak
wykazano – także obowiązku jego opłacenia, powoduje, że termin do wniesienia
środka prawnego nie rozpoczyna biegu. Za przyjęciem takiego skutku wypowiedział
się Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 3 maja 1966 r., III CO 12/66 (OSNC
1966, nr 11, poz. 182) oraz z dnia 15 maja 1997 r., I PZ 18/97 (OSNP 1998, nr 11,
poz. 333). Należy także wskazać na – wpisujące się w ten nurt orzecznictwa –
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1997 r., I CKN 73/96 (nie publ.),
w którym stwierdzono, że terminy ustawowe i sądowe dla dokonania czynności
procesowych mają tę wspólna cechę, iż nie mogą rozpocząć biegu, gdy sąd nie
wskaże stronie ich długości.
Stanowisko przeciwne Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniach z dnia 30
września 1998 r., I CKN 375/98 (nie publ.), z dnia 5 sierpnia 1999 r., II CKN 342/99
(nie publ.), z dnia 11 marca 2003 r., V CZ 16/03 (nie publ.) oraz z dnia 19 sierpnia
2004 r., V CZ 79/04 (nie publ.), uznając, że brak pouczenia bądź błędne pouczenie
dotyczące środka zaskarżenia nie usprawiedliwia nadania biegu środkowi
prawnemu złożonemu po terminie, może natomiast stanowić istotny argument przy
rozpoznawaniu wniosku o przywrócenie terminu do jego wniesienia.
Przychylić należy się do drugiego stanowiska. Warunkiem rozpoczęcia biegu
terminu do zaskarżenia orzeczenia jest skuteczne jego doręczenie, nie zaś zakres,
prawidłowość, czy też wadliwość udzielonego przez sąd pouczenia co do terminu i
sposobu jego wniesienia, obejmującego także informację dotyczącą obowiązku
uiszczenia opłaty sądowej. Brak wspomnianego pouczenia – w świetle
kategorycznego brzmienia art. 494 § 1 k.p.c., interpretowanego łącznie z
uregulowaniem przyjętym w art. 1302
§ 4 i 3 k.p.c. – nie stanowi więc przeszkody do
odrzucenia zarzutów od nakazu zapłaty z powodu ich nieopłacenia należną opłata
sądową, może natomiast stanowić podstawę wniosku o przywrócenie terminu do
uiszczenia należnej opłaty, jest bowiem okolicznością, która niewątpliwie powinna
być rozpatrywana przy badaniu przesłanki braku zawinienia w uchybieniu terminu
do dokonania czynności, jaką jest uiszczenie opłaty od wniesionych zarzutów od
nakazu zapłaty.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
zagadnienie prawne, jak w uchwale.