Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 84/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
del. SSA Marta Romańska
w sprawie z powództwa A.A.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 25 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 lipca 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz strony pozwanej 1800 (tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka A.A., po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa - wniosła o
zasądzenie od pozwanego Miasta W. - jako następcy prawnego Gminy W. -
łącznie kwoty 135 225,18 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia
pozwu do dnia zapłaty. Na dochodzoną w pozwie kwotę składają się koszty
zrealizowanej przez powódkę inwestycji „[...]"- wiata w wysokości 52 056,60 zł oraz
koszt nabycia i transportu ziemi w wysokości 15 547,68 zł, a także nienależne
świadczenie stanowiące nadpłatę z tytułu użytkowania wieczystego gruntu
w wysokości 67 620,84 zł.
Na realizację wspomnianej inwestycji w W. przy ul. B., powódka decyzją
Architekta Dzielnicy z dnia 18 kwietnia 1989 r., uzyskała plan realizacji, a
następnie zezwolenie na budowę. Inwestycję tę powódka wykonała na gruncie
oddanym jej w dzierżawę przez poprzednika prawnego pozwanego. Umowa
dzierżawy, zawarta w dniu 12 kwietnia 1989 r., wygasła na skutek wypowiedzenia z
dniem 30 czerwca 1991 r. Powódka wydała jednak przedmiot dzierżawy dopiero w
dniu 30 czerwca 1996 r. Gmina nie zwrócił nakładów poniesionych na
nieruchomość w związku z wykonaniem inwestycji „[...]"- wiata.
Nadpłata z tytułu opłaty za użytkowanie wieczyste powstała w związku z tym,
że z dnia 30 września 1987 r. oddano powódce w użytkowanie wieczyste na lat 40
grunt zabudowany o powierzchni 5 185 m2
, a następnie decyzją z dnia 28 listopada
1988 r. zmieniono pierwotną decyzję i oddano jej w użytkowanie wieczyste na
99 lat grunt zabudowany o powierzchni 3 549 m2
. Nadpłata opłaty z tytułu
użytkowania wieczystego zapłacona przez powódkę, po jej zwaloryzowaniu
wyniosła 67 620,84 zł., czyli kwotę dochodzoną w pozwie.
Wyrokiem z dnia 19 października 2005 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki kwotę 67 604,34 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
29 lutego 2005 r. do dnia zapłaty, w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Wyrok
powyższy został zaskarżony przez obie strony; powódka zaskarżyła go w części
oddalającej powództwo ponad kwotę 67 604,34 zł, a pozwany w części
zasądzającej od niego tę kwotę z ustawowymi odsetkami od dnia 29 lutego 2005 r.
3
Rozpoznający sprawę na skutek apelacji powódki i pozwanego Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 19 lipca 2006 r., zmienił zaskarżony wyrok w punktach 1 i 3 w ten
sposób, że: w punkcie 1 zamiast kwoty 67 604,34 zł zasądził od Miasta W. na rzecz
A.A. kwotę 36 094,75 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 29 lutego 2005 r. do dnia
zapłaty i oddalił powództwo o zapłatę kwoty 31 509,59 zł z odsetkami, a w punkcie
3 zasądził od powódki na rzecz pozwanego kwotę 5 730 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu. Ponadto wyrokiem tym Sąd II instancji oddalił apelację powódki w całości
oraz apelację pozwanego w pozostałej części, a także zasądził od powódki na
rzecz pozwanego kwotę 3 384 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za drugą
instancję.
Sąd Apelacyjny uznał, że w świetle zebranego w sprawie materiału
dowodowego, nabycie przez powódkę użytkowania wieczystego nieruchomości
miało na celu prowadzenie na tej nieruchomości działalności gospodarczej.
Nadpłata w opłatach za użytkowanie wieczyste powstała wobec tego w związku
z prowadzoną przez powódkę działalnością gospodarczą. Również zatem
roszczenie o zwrot tej nadpłaty jako nienależnego świadczenia jest związane
z prowadzeniem przez powódkę działalności gospodarczej. Prawidłowo w tej
sytuacji Sąd I instancji ustalił, że dochodzone przez powódkę roszczenie o zwrot
nienależnego świadczenia stanowi w świetle przepisu art. 118 k.c. roszczenie
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, którego termin przedawnienia
wynosi trzy lata.
Trzyletni termin przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej został wprowadzony z dniem 1 października 1990 r.
ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55,
poz. 3217). Według przepisu art. 118 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed
1 października 1990 r. termin przedawnienia roszczenia o zwrot nienależnego
świadczenia wynosił - w innych stosunkach niż między jednostkami gospodarki
uspołecznionej, które podlegały państwowemu arbitrażowi gospodarczemu - lat
dziesięć.
Dochodzone przez powódkę roszczenie stało się wymagalne najpóźniej
28 lutego 1989 r., tj. w dacie zawarcia umowy o ustanowienie użytkowania
4
wieczystego gruntu o mniejszej powierzchni niż ta, od której została obliczona
kwota zapłacona tytułem opłaty za użytkowanie wieczyste. Wbrew apelacji
powódki, nie ma podstaw do przesuwania wymagalności dochodzonego roszczenia
na termin późniejszy, tj. na datę wpisu użytkowania wieczystego do księgi
wieczystej, już bowiem z dniem zawarcia umowy można było ustalić fakt nadpłaty i
powódka mogła domagać się jej zwrotu.
W tym stanie rzeczy oraz mając na uwadze przepis art. XXXV ustawy z dnia
23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94
ze zm.) należy stwierdzić, że do roszczenia powódki o zwrot nienależnego
świadczenia, jako powstałego przed dniem wejścia w życie zmian wprowadzonych
ustawą z dnia 28 lipca 1990 r., a według przepisów dotychczasowych w tym dniu
jeszcze nie przedawnionych, stosuje się trzyletni termin przedawnienia, którego
bieg rozpoczął się z dniem wejścia w życie zmiany treści art. 118 k.c. tj. z dniem
1 października 1990 r. Biorąc pod uwagę wskazane okoliczności dochodzone
przez powódkę roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia uległo przedawnieniu
1 października 1993 r., czyli przed wytoczeniem powództwa o zapłatę w danej
sprawie, co nastąpiło 25 października 1996 r.
Ponadto stwierdzić należy, że podnoszony w apelacji powódki zarzut, że
Zarząd Dzielnicy uznał sporne roszczenie na posiedzeniu 11 kwietnia 2002 r. (co
zdaniem skarżącej wynika z pisma z dnia 23 kwietnia 2002 r. zarządu
skierowanego do pełnomocnika powódki, a złożonego do akt w kserokopii po
zamknięciu rozprawy przez Sąd I instancji) nie może wywołać skutku procesowego.
Twierdzenia te bowiem należało pominąć na podstawie art. 381 k.p.c. Powódka nie
wykazała, aby faktu tego nie mogła powołać przed Sądem Okręgowym przed
zamknięciem rozprawy. Na marginesie tylko wspomnieć można, że na podstawie
treści tego pisma nie sposób ustalić, aby doszło do uznania roszczenia przez
pozwanego oraz aby - w świetle przepisu art. 123 k.c. - nastąpiła przerwa biegu
przedawnienia.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd I instancji zasadnie ustalił, że powódce
przysługuje - na podstawie przepisu art. 676 k.c. w związku z art. 694 k.c. -
względem pozwanego roszczenie o zapłatę sumy odpowiadającej wartości
5
ulepszenia w chwili zwrotu nieruchomości. Bezsporne jest bowiem, że powódka
wybudowała na wydzierżawionej działce obiekt małej architektury, który ma
obiektywną wartość majątkową, wobec czego - wbrew stanowisku apelacji
pozwanego - została zwiększona wartość nieruchomości. Ponadto dodać należy,
że obiekt ten wybudowano za zgodą wydzierżawiającego, który w chwili zwrotu
nieruchomości nie żądał przywrócenia stanu poprzedniego.
Trafnie również Sąd Okręgowy uznał, że - w świetle przepisu art. 3581
§ 2 k.c. -
zachodzą przesłanki waloryzacji należnej powódce sumy. Stwierdzić jednak należy,
jak słusznie wywodzi apelacja, że dzierżawcy należy się zwrot wartości ulepszeń
w chwili zwrotu rzeczy.
Według opinii biegłej M.D. wartość naniesień dokonanych na gruncie według
stanu z dnia 27 czerwca 1996 r. wynosi 12 500 zł, co po waloryzacji na 31 stycznia
2005 r. daje kwotę 23 416,25 zł. Kwotę tę należy powiększyć o wartość nakładu
wynikającego z nawiezienia na działkę 160 wywrotek ziem. Po waloryzacji wartość
ta wynosi 12 678,50 zł.
Biorąc pod uwagę powyższe wyliczenia Sąd Apelacyjny uznał, że powódce
przysługuje - na podstawie art. 676 k.c., po uwzględnieniu waloryzacji na koniec
stycznia 2005 r. stosownie do przepisu art. 3581
§ 2 k.c. - tytułem wartości
ulepszeń na nieruchomość, kwota 36 094,75 zł (23 416,25 zł plus 12 678,50 zł).
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie przepisów prawa
materialnego tj.: 1) błędne zastosowanie art. XXXV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964
r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 94, ze
zm.), który to przepis w ogóle nie miał zastosowania w przedmiotowej sprawie;
2) błędną wykładnię art. 118 k.c. w zw. z art. 8 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny. (Dz. U. z 1990 r., Nr 55, poz. 321), polegającą
na przyjęciu przez Sąd stanowiska, że powstałe przed dniem 1 października
1990 r. i nieprzedawnione w tej dacie roszczenie powódki o zapłatę przedawniało
się, z trzyletnim okres przedawnienia, wywodzonym na podstawie art. 8
wspomnianej ustawy nowelizującej kodeks cywilny, w sytuacji gdy roszczenie to
przedawniało się z upływem terminu dziesięcioletniego, przewidzianego w art. 118
k.c.
6
Powódka zarzuciła także naruszenie przepisów postępowania, a to: 1) art. 381
k.p.c. przez pominięcie zgłoszonego w apelacji zarzutu natury prawnej - dowodu na
okoliczność uznania przez pozwanego roszczenia powódki o zapłatę
zwaloryzowanej wartości nienależnego świadczenia będącego nadpłatą opłaty
uiszczonej przez powódkę z tytułu użytkowania wieczystego gruntu; 2) art. 378 § 1
k.p.c. przez uwzględnienie apelacji m. W. w części dotyczącej zwaloryzowanej
wartości ulepszeń poczynionych na nieruchomość dzierżawioną przez powódkę od
pozwanego, bez oparcia w zarzutach powołanych przez m. W. w apelacji
dotyczących tej kwestii.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego. Rację
ma powódka, gdy wskazuje, że ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny. (Dz. U. z 1990 r., Nr 55, poz. 321) zawiera własne przepisy
intertemporalne, w tym art. 8, który dotyczy przedawnienia roszczeń objętych art.
118 k.c. Przepis ten ma jednak bardzo wyraźnie określony zakres zastosowania.
Dotyczy on tylko nie przedawnionych roszczeń pomiędzy jednostkami gospodarki
uspołecznionej, które powstały przed 1 października 1990 r. Nie może wobec tego
odnosić się do roszczenia powódki, która jest osobą fizyczną.
To, że ustawa nowelizująca z dnia 28 lipca 1990 r. zawiera przepisy
intertemporalne nie oznacza jednak, że wszystkie kwestie związane z wejściem jej
w życie zostały w nich uregulowane. Gdy chodzi o art. 118 k.c. rozważyć należy
podstawową kwestię, czy wspomniany art. 8 reguluje wszystkie zagadnienia
związane z wejściem w życie nowej treści tego przepisu, czy tylko rozwiązuje on
problemy międzyczasowe dotyczące roszczeń pomiędzy jednostkami gospodarki
uspołecznionej. Charakter tego przepisu nakazuje jego ścisłą interpretację. Na taką
potrzebę wykładni tego przepisu wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 maja
1993 r. III CZP 135/93, OSNC 1994/5/100. Nie można wobec tego uznać, że art. 8
ustawy nowelizacyjnej z dnia 28 lipca 1990 r. uregulował także problem
intertemporalny innych roszczeń niż w nim wymienionych. Powstaje wobec tego
pytanie jak ocenić przedawnienie roszczeń powódki, które powstały jeszcze
w 1989 r., a więc wtedy gdy obowiązywał art. 118 k.c. w swej pierwotnej wersji
7
a których przedawnienie skończyło się już po 1 października 1990 r., czyli po
wejściu w życie nowej treści art. 118 k.c. Jak wiadomo na tle dawnego art. 118 k.c.
roszczenie powódki przedawniło się z upływem 10 lat, a po nowelizacji tego
przepisu, przyjmując, że jest to roszczenie związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej – czego w skardze kasacyjnej się nie kwestionuje – okres jego
przedawnienia wyniósłby tylko trzy lata.
Nie sposób podzielić wniosku sformułowanego w skardze kasacyjnej, że art.
XXXV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny
w ogóle nie ma zastosowania do oceny obowiązywania w czasie art. 118 k.c.
w znowelizowanej postaci. Oprócz roszczeń pomiędzy jednostkami gospodarki
uspołecznionej, których dotyczy art. 8 ustawy nowelizacyjnej z 29 lipca 1990 r.,
przepis ten dotyczy przecież także innych roszczeń, czego wyraźnym przykładem
jest roszczenie powódki. W takiej sytuacji trafnie uznał Sąd Apelacyjny, że do
oceny problemów intertemporalnych związanych z przedawnieniem takich roszczeń
(nieobjętych art. 8 ustawy nowelizacyjnej) trzeba w drodze analogi stosować
najbardziej rozbudowaną regulację jaką stanowią dla zagadnień intertemporalnych
w prawie cywilnym, przepisy ustawy wprowadzającej kodeks cywilny. Skoro
roszczenie powódki powstało w 1989 r., a jego przedawnienie było dłuższe niż
przewiduje to art. 118 k.c. po nowelizacji, to rozwiązanie zagadnień związanych
z przedawnieniem takiego roszczenia zawiera art. XXXV ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny. Bez odwołania się do tego
przepisu musielibyśmy uznać, że sam fakt powstania roszczenia, które objęte jest
art. 118 k.c. w jego nowej postaci, jeszcze przed wejściem tego przepisu w nowej
wersji w życie, ma decydujące znaczenie. Byłoby to zaś także z punktu widzenia
celowościowego nieusprawiedliwione. Roszczenie, które powstałoby 30 września
1990 r. przedawniałoby się w okresie 10 lat, zaś roszczenie które powstało
1 października 1990 r. miałoby trzyletni okres przedawnienia. Tę niesprawiedliwość
związaną z wejściem w życie przepisów, które przewidują krótszy niż dotychczas
termin przedawnienia łagodzi norma art. XXXV ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r.
Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny. Nie widać wobec tego racjonalnych
powodów, które miałby wykluczyć stosowanie tego przepisu, w drodze analogii,
także do ustaw nowelizujących kodeks cywilny.
8
Nie zasługują również na uwzględnienie zarzuty naruszenia przepisów
postępowania. Rację ma skarżąca gdy wskazuje, ze w utrwalonym orzecznictwie
uznaje się, ze zarzut przedawnienia można podnieść w każdym czasie i że do
powołanie takiego zarzutu nie ma zastosowanie ograniczenie przewidziane w art.
381 k.p.c. Czym innym jest jednak podniesienie zarzutu przedawnienia, a czym
innym dowód wskazujący, zdaniem powódki, na fakt uznania roszczenia.
Wprawdzie przeprowadzenie takiego dowodu może wpływać na ocenę
przedawnienia, gdy dowód taki wskazuje, że nastąpiła przerwa biegu
przedawnienia, jednak jest to dowód, który podlega ocenie w świetle przepisów
k.p.c. regulujących postępowanie dowodowe, w tym art. 381 k.p.c. Rację ma więc
Sąd Apelacyjny odmawiając przeprowadzenia tego dowodu. Rację ma ponadto,
gdy zauważa, że nawet dopuszczenie tego dowodu nie zmieniło by sytuacji
powódki, gdyż z powołanego pisma nie wynika, aby pozwany uznał roszczenie
powódki dotyczące nadpłaty z tytułu opłat za użytkowanie wieczyste.
Powódka w skardze kasacyjnej podniosła również zarzut naruszenia art. 378 §
1 k.p.c. wskazując, że Sąd Apelacyjny orzekła ponad zarzuty podniesione
w apelacji. Jak wynika jednak z apelacji pozwanego zarzucił on, że wysokość
zasądzonego od niego roszczenia była za wysoka. Tak sformułowany zarzut
rozpoznał Sąd Apelacyjny i orzekł, wprawdzie z nieco odmiennym uzasadnieniem
niż wskazywał na to pozwany, że zasądzone powódce roszczenie należy obniżyć.
Sąd Apelacyjny rozpoznaje wprawdzie sprawę w granicach zaskarżenia, ale
powinien wziąć pod uwagę wszystkie stwierdzone naruszenia prawa materialnego
popełnione przez sąd pierwszej instancji. Brak wobec tego podstaw do uznania
i tego zarzutu za usprawiedliwiony.
Biorąc pod uwagę powyższe Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.