Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 77/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Fabryki "B."
Spółki Akcyjnej w B.
przeciwko L. A.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 29 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 13 września 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 18 listopada 2005 r. Sąd Okręgowy w B. uznał za
bezskuteczną w stosunku do powodowej Fabryki „B.” S.A. notarialną umową
sprzedaży udziału w wysokości 1/10 części we współużytkowaniu wieczystym
zabudowanych działek nr 1423/11 i 1423/12 położonych w U. oraz we
współwłasności budynków usytuowanych na tych działkach, zawartą w dniu 5
sierpnia 2003 r. między U. A.-W. a pozwaną L. A., celem zaspokojenia
wierzytelności w wysokości 164.671,39 zł z odsetkami i kosztami procesu,
przysługującej powodowi wobec J. W., stwierdzonej w nakazie zapłaty Sądu
Okręgowego w B. z dnia 13 czerwca 2001 r. (sygn. akt VII Ng …/01).
Sąd ustalił, że J. W. wespół z L. K. i W. Z. prowadzili działalność
gospodarczą i z tego tytułu posiadali zadłużenie wobec dostawców. Prawomocnym
nakazem zapłaty z dnia 13 czerwca 2001 r. (sygn. akt Ng …/01) Sąd Okręgowy w
B. zasądził od nich solidarnie na rzecz Fabryki „B.” kwotę 164.671,39 zł
z odsetkami i kosztami procesu.
J. W. pozostawał w związku małżeńskim z U. A.-W. Umową z dnia 10
kwietnia 2001 r. znieśli oni ustawową wspólność majątkową i w dniu tym J. W.
darował żonie udział we współużytkowaniu wieczystym działki nr 1423/17 położnej
w U. oraz we współwłasności usytuowanych na niej budynków, a także darował
udział we współużytkowaniu wieczystym działek nr 1423/11 i 1423/12 położnych w
U. oraz we współwłasności użytkowanych na nich budynków. Małżonkowie ci
dokonali w dniu 11 lipca 2001 r. umownego podziału majątku dorobkowego.
Wymienione w umowie składniki dorobku otrzymała U. A.-W., bez spłat na rzecz
męża.
W dniu 22 marca 2002 r. zmarł J. W., a spadek po nim nabyli wprost po
połowie: żona U. A. –W. oraz córka L. P. Sąd Okręgowy w B. nadał w dniu 22
stycznia 2003 r. nakazowi zapłaty z dnia 13 czerwca 2001 r. klauzulę wykonalności
przeciwko spadkobiercom jako ogólnym następcom prawnym J. W.
3
Umową notarialną z dnia 5 sierpnia 2003 r. U. A.-W. sprzedała siostrze L. A.
za cenę 70.000, zł udział w użytkowaniu wieczystym działek nr 1423/11 i 1423/12
oraz we współwłasności usytuowanych na nich budynków położonych w U. W
umowie ustanowiono na rzecz U. A.-W. dożywotnie, bezpłatne prawo użytkowania
tej nieruchomości.
Postanowieniem z dnia 20 lutego 2004 r. (II Ns …/03), wydanym w trybie art.
679 k.p.c., Sąd Rejonowy w B. zmienił postanowienie spadkowe z dnia 13
listopada 2002 r. i stwierdził, że spadek po J. W. nabyli z dobrodziejstwem
inwentarza po 1/3 części: żona U. A.-W. oraz córki L. P. i M. S. W następstwie
ustalenia, że spadkobierca nie pozostawił majątku spadkowego, Sąd Okręgowy
w B. wyrokiem z dnia 20 grudnia 2004 r. (I C …/04) pozbawił wykonalności nakaz
zapłaty z dnia 13 czerwca 2001 r. w części dotyczącej majątku U. A.-W.
Sąd Okręgowy uznał, że dłużnik J. W. – darując żonie udział
w nieruchomościach umową z dnia 10 kwietnia 2001 r. – działał z zamiarem
pokrzywdzenia powodowego wierzyciela i na skutek tej czynności stał się
niewypłacalny. O tym zamiarze wiedziała żona dłużnika, wobec której działały
domniemania z art. 527 § 3 k.c. i art. 528 k.c. Sąd ustalił ponadto, że pozwana L. A.
w chwili zawierania umowy z dnia 5 sierpnia 2003 r. wiedziała, że dłużnik J. W. –
rozporządzając prawem do nieruchomości na rzecz żony – działał z
pokrzywdzeniem wierzycieli. W sytuacji określonej w art. 531 § 2 k.c. nie ma,
zdaniem Sądu, zastosowania domniemanie z art. 527 § 3 k.c., jednakże pozytywną
wiedzę pozwanej można było ustalić przy zastosowaniu domniemań faktycznych
(art. 231 k.p.c.), w szczególności z faktu bliskiego pokrewieństwa z żoną dłużnika
i wspólnego ich zamieszkania oraz z wiedzy o kłopotach finansowych szwagra.
W następstwie apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił powództwo.
Sąd II instancji podzielił pogląd, iż w odniesieniu do pozwanej nie działa
domniemanie z art. 527 § 3 k.c. W konsekwencji – zdaniem Sądu – należało jej
wykazać dowodowo rzeczywistą wiedzą o tym, że szwagier działał
z pokrzywdzeniem wierzycieli (art. 531 § 2 k.c.). Tymczasem Sąd Okręgowy
dokonał ustaleń w taki sposób, jak gdyby obowiązywało domniemanie z art. 527 § 3
4
k.c. i nie uwzględnił przewidzianego w art. 6 k.c. obowiązku obciążającego
wierzyciela.
Powód w skardze kasacyjnej wniósł o uchylenie wyroku odwoławczego
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Skarżący powołał się na naruszenie art. 527 § 3 i art. 531 § 2 k.c., wyrażając
pogląd, że wobec pozwanej należało zastosować domniemanie z art. 527 § 3 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli ma
rozeznanie co do tego, że w następstwie dokonanej przezeń czynności ucierpi
materialny interes wierzyciela, zazwyczaj poprzez wyzbycie się w całości lub
w części majątku nadającego się do egzekucji. Związana z tym niewypłacalność
dłużnika nie musi być całkowita, byle by wystąpiła w większym rozmiarze niż przed
dokonaniem czynności (art. 527 § 1 i 2 k.c.). Również osoba trzecia, która uzyskała
korzyść majątkową wskutek czynności dłużnika, musi conajmniej zachować
należytą staranność umożliwiającą rozpoznanie zamiaru dłużnika (art. 527 § 1 k.c.).
Oba Sądy w rozpoznawanej sprawie miarodajnie ustaliły, że małżonkowie W.
mieli pełną świadomość ich działań podjętych w celu pokrzywdzenia interesów
majątkowych powoda, m.in. poprzez dokonanie darowizny z dnia 10 kwietnia 2001
r. Inna była natomiast sądowa ocena rozeznania pozwanej L.A., która została
potraktowana w procesie jako dalszy nabywca korzyści uzyskanej od osoby trzeciej
(U. A.–W.) pod tytułem szczególnym. W sytuacji, której rozporządzenie korzyścią
było odpłatne, a taki charakter miała umowa sprzedaży z dnia 5 sierpnia 2003 r.
zawarta między siostrami, powód obowiązany był – zdaniem Sądu Apelacyjnego –
dowieść, że pozwana miała rzeczywistą wiedzę o okolicznościach uzasadniających
uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną (art. 531 § 2 k.c.), jednakże
obowiązku tego nie spełnił. Sąd Okręgowy dokonał odmiennego ustalenia na
podstawie domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.), co jednak nie spotkało się z
aprobatą Sądu odwoławczego.
Nie ma wątpliwości, że stan świadomości określonej osoby jest bardzo
trudny do rozpoznania, dlatego wierzyciel, który korzysta ze skargi pauliańskiej,
znajduje się w trudnej sytuacji dowodowej (zob. art. 6 k.c.), łagodzonej jednak przez
5
domniemania prawne (art. 527 § 3 k.c. i art. 528 k.c.) oraz domniemanie faktyczne
(art. 231 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny zasadnicze znaczenie przypisał niemożności skorzystania
przez powodowego wierzyciela z domniemania określonego w art. 527 § 3 k.c.,
opowiadając się za poglądem, że nie ma ono zastosowania do sytuacji określonej
w art. 531 § 2 k.c. W tej kwestii istnieje jednak w doktrynie rozbieżność
interpretacyjna, a judykatura nie zajęła jeszcze wyraźnego stanowiska.
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie ma wszakże potrzeby
ustosunkowania się do tego doktrynalnego sporu, ponieważ domniemanie prawne
z art. 527 § 3 k.c. ma tu wprost zastosowanie z następujących przyczyn.
Przedmiotem tego procesu jest czynność prawna (umowa sprzedaży
nieruchomości) dokonana między U. A.–W. a jej siostrą L. A. w dniu 5 sierpnia
2003 r. W dacie tej J. W. już nie żył, a U. A.-W. jako spadkobierczyni męża była
jego ogólnym następcą prawnym, wobec której nadano klauzulę wykonalności na
podstawie art. 779 i 788 k.p.c. Nie była więc osobą trzecią, lecz dłużnikiem powoda
rozporządzającym składnikiem swego majątku na rzecz siostry jako osoby trzeciej
(pierwszego nabywcy korzyści majątkowej). Decydujące znaczenie ma stan
obowiązujący w dniu 5 sierpnia 2003 r., pozwalający na ocenę zdarzeń prawnych
według zasad określonych w art. 527 § 1 – 3 k.c. Oznacza to zarówno
obowiązywanie domniemania z paragrafu trzeciego tego artykułu, jak i
zmniejszenie wymagań co do wiedzy osoby trzeciej o motywach postępowania
dłużnika.
Z przedstawionych przyczyn zasadnicze motywy kwestionowanego
rozstrzygnięcia okazały się nieuzasadnione. Należało w konsekwencji uchylić
zaskarżony wyrok i sprawę przekazać Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.).