Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 19/07
POSTANOWIENIE
Dnia 6 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z wniosku M. K.
przy uczestnictwie H. K.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 czerwca 2007 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w Z.
z dnia 27 września 2006 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
M. K. wystąpił w dniu 4 czerwca 1997 r. do Sądu Rejonowego w K. z
wnioskiem o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po swoim ojcu
J. K., powołując się na wykrycie okoliczności uzasadniających nieważność
testamentu notarialnego przyjętego za podstawę dziedziczenia, w postaci choroby
psychicznej spadkodawcy wyłączającej swobodne i świadome podjęcie decyzji i
wyrażenie woli. W dalszym postępowaniu przed Sądem Rejonowym (pismo
przygotowawcze jego pełnomocnika z dnia 16 marca 2005 r) podnosił nadto, że
testament ten nie został podpisany przez spadkodawcę, którego podpis został
sfałszowany, o czym dowiedział się dopiero w trakcie niniejszej sprawy.
Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawca w dniu 21 lutego 1994 r. złożył
wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po ojcu J. K., zmarłym 16 lutego 1994 r.,
na zasadach ogólnych na jego rzecz i na rzecz córki zmarłego uczestniczki H. K. po
½ części. Uczestniczka postępowania złożyła do akt sprawy odpis testamentu J. K.
sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 28 czerwca 1988 r.
Wnioskodawca zakwestionował ważność testamentu zarzucając, że został on
sfałszowany ponieważ spadkodawca chorował psychicznie. Mimo wezwania przez
Sąd, wnioskodawca nie przedstawił dowodów na okoliczność choroby psychicznej
spadkodawcy, zgłosił natomiast dowód z zeznań dwóch świadków testamentu
szczególnego z dnia 31 sierpnia 1988 r. i dołączył ten testament. Postanowieniem
z dnia 31 maja 1995 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po J. K. w całości
dziedziczy na podstawie testamentu z dnia 28 czerwca 1988 r. córka H.K. Od
postanowienia tego rewizję złożył wnioskodawca zarzucając w niej, że
spadkodawca był chory, niezdolny do oświadczenia woli, co wynika z posiadanych
przez niego dokumentów, które przedłoży na rozprawie rewizyjnej, na którą jednak
nie stawił się.
Oddalając wniosek o zmianę postanowieniem z dnia 31 maja 1995 r. Sąd
Rejonowy stwierdził, że wnioskodawca nie może skutecznie żądać jego zmiany na
podstawie art. 679 § 1 zd. 2 k.p.c., gdyż żądanie swoje opiera na podstawie, którą
mógł powołać w toku postępowania w toczącej się uprzednio w sprawie
3
o stwierdzenie nabycia spadku. Wnioskodawca był uczestnikiem tego
postępowania, brał w nim udział i miał możliwość złożenia stosownych dowodów na
poparcie tezy, iż jego ojciec cierpiał na chorobę psychiczną, czego jednak wówczas
zaniechał.
W apelacji od tego postanowienia wnioskodawca zarzucał, że wydane
zostało z naruszeniem art. 316 § 1 w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez zaniechanie
przeprowadzenia dowodów postulowanych w piśmie procesowym z dnia 14 marca
2005 r. mimo, iż dowody te zmierzały do ujawnienia, że w momencie sporządzenia
testamentu notarialnego spadkodawca nie był w stanie podjąć decyzji ze względu
na chorobę umysłową i że testament został sfałszowany oraz art. 679 § 1 k.p.c.
przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że zgłoszenie przez wnioskodawcę
nowych dowodów nie stanowiło podstawy zmiany postanowienia, mimo że dowody
zmierzały do wykazania okoliczności nie podnoszonych w poprzednim
postępowaniu oraz pominięcie zgłoszenia nowego zarzutu sfałszowania podpisu
spadkodawcy na testamencie notarialnym. W piśmie stanowiącym uzupełnienie
apelacji podnosił, że skład Sądu Rejonowego był niewłaściwy, gdyż brał w nim
udział sędzia bezpośrednio zainteresowany wynikiem sprawy.
Zaskarżonym postanowienia Sąd Okręgowy oddalił apelację uznając jej
zarzuty za nieuzasadnione.
W ocenie tego Sądu postępowanie o zmianę postanowienia spadkowego ma
charakter wznowieniowy, co powoduje, iż ze swej istoty jego wszczęcie nie może
cechować się dowolnością. Postanowienie spadkowe może być więc zmienione
jedynie z powodów ściśle określonych w art. 679 § 1 k.p.c. Zgodnie z tym,
wnioskodawca, który był uczestnikiem postępowania spadkowego może żądać
zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku po J. K., tylko na takiej
podstawie, której nie mógł powołać w tamtym postępowaniu (zd. 2 art. 679 § 1).
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że wniosek przesłanki
tej nie spełnia, gdyż oparty został na podstawach, powoływanych przez
wnioskodawcę już uprzednio w postępowaniu spadkowym, w którym twierdził on,
że spadkodawca cierpiał na chorobę psychiczną, co stanowi przyczynę
nieważności testamentu a nadto, że testament został sfałszowany. W tej zaś
4
sytuacji pozbawiona znaczenia prawnego jest podnoszona w apelacji okoliczność,
że dowody świadczące o demencji ojca i sfałszowaniu testamentu wnioskodawca
uzyskał dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia spadkowego.
W nawiązaniu do treści art. 403 § 2 k.p.c. wskazał Sąd Okręgowy, że nowe fakty
i dowody, poza przesłanką ich nieujawnienia w postępowaniu prawomocnie
zakończonym, powinny być dla strony nieujawnialne tj. stronie nieznane i dla niej
niedostępne. Hipotezą tego przepisu nie są natomiast objęte fakty ujawnialne, czyli
te, które strona powinna znać tj. miała możliwości dostępu do nich. Skarga
o wznowienie postępowania, analogicznie jak wniosek o zmianę postanowienia
stwierdzającego nabycie spadku, nie służy do ewentualnej eliminacji braku
aktywności strony, czy popełnionych przez nią błędów przy prowadzeniu sprawy.
Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro wnioskodawca miał już w poprzednim
postępowaniu wiedzę o okolicznościach, na które się powołuje obecnie, to zapewne
miał też źródło skąd czerpał informacje na ten temat. Miał więc obiektywną
możliwość zgłoszenia dowodów na poparcie swoich twierdzeń, lecz z niej nie
skorzystał. Tym samym stracił możliwość udowodnienia zgłaszanych okoliczności
w obecnym postępowaniu.
Jako całkowicie bezpodstawny ocenił zarzut niewłaściwego składu Sądu
Rejonowego, który – jak stwierdził - daje wyraz jedynie subiektywnemu stanowisku
wnioskodawcy. Kwestia ta została prawomocnie rozstrzygnięta przez oddalenie,
a następnie odrzucenie kolejnego wniosku M. K. o wyłączenie sędziego Sądu
Rejonowego S. M.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia przepisów
postępowania wnioskodawca zarzucał, mające wpływ na treść wadliwego
rozstrzygnięcia naruszenie:
1/ art. 316 § 1 w zw z art. 227 oraz art. 328 § 2 k.p.c. poprzez
a/ błędną ich wykładnię i bezzasadne przyjęcie, że sądy obu instancji były
uprawnione do oddalenia wniosków dowodowych wnioskodawcy zmierzających do
wskazania, że stan umysłowy spadkodawcy uniemożliwiał mu świadome
i swobodne podjęcie decyzji o sporządzeniu testamentu oraz wniosku
o przeprowadzenie dowodu z opinii grafologa na okoliczność sfałszowania podpisu
5
spadkodawcy, mimo że dowody te zmierzały do wyjaśnienia okoliczności
koniecznych do prawidłowego rozpoznania sprawy;
b/ brak zastosowania tych przepisów przy ocenie faktycznych podstaw wyłączenia
od rozpoznania sprawy sędziego orzekającego w pierwszej instancji w Sądzie
Rejonowym i to mimo nowych dowodów uzasadniających wyłączenie sędziego S.
M. zgłoszonych w uzupełnieniu apelacji,
2/ art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 316 § 1 k.p.c. przez brak zastosowania tych
przepisów i uchylenia postanowienia Sądu Rejonowego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania,
3/ art. 49 k.p.c. przez jego niezastosowanie i bezzasadne przyjęcie, że nie
zachodziły uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego orzekającego
w sprawie jako skład Sądu Rejonowego, mimo oczywistej sprzeczności
oświadczenia tego sędziego w niniejszej sprawie oraz orzeczenia Sądu
Wojewódzkiego w […] w sprawach […],
4/ art. 679 § 1 przez wadliwą wykładnię oraz błędne przyjęcie, że:
a/ w postępowaniu o zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku
wnioskodawca jako uczestnik postępowania o stwierdzeni nabycia spadku nie mógł
powoływać nowych podstaw faktycznych na okoliczność stanu umysłowego
spadkodawcy wyłączającego świadome i swobodne sporządzenie testamentu,
pomimo że dowody zgłoszone na tę okoliczność zostały ujawnione przez
wnioskodawcę już po prawomocnym orzeczeniu w przedmiocie stwierdzenia
nabycia spadku,
b/ podstawą wniosku o zmianę postanowienia nie mogło być twierdzenie, że
testament z dnia 28 czerwca 1988 r. zawiera fałszywy podpis testatora w sytuacji,
gdy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wnioskodawca twierdził, że
testament „ jest fałszywy” wskazując na chorobę umysłową ojca, nie zaś ze
względu na sfałszowanie podpisu testatora.
We wnioskach skargi skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na tle zarzutów skargi kasacyjnej jej istota przedstawia się jako dotyczącą
wykładni art. 679 § 1 zd. 2. Zgodnie z tym przepisem uczestnik postępowania
spadkowego może żądać zmiany prawomocnego postanowienia stwierdzającego
nabycie spadku, jeśli wykaże podstawę uzasadniającą zmianę oraz dowiedzie, że
podstawa ta nie mogła być podniesiona w czasie postępowania. Podstawą wniosku
może być wykrycie okoliczności uzasadniających nieważność testamentu
przyjętego za podstawę dziedziczenia.
Podzielić należy pogląd Sądu Okręgowego odnośnie do wznowieniowego
charakteru przepisu art. 679 k.p.c. Przepis ten nie tylko realizuje ochronę
dziedziczenia spadkobiercy, lecz także zastępuje instytucję wznowienia
postępowania w tych sprawach w drodze żądania zamiany dotychczasowego
wadliwego stwierdzenia nabycia spadku (uchwała SN z 21 kwietnia 1994 r., III CZP
40/94, OSNCP 1994, nr 11, poz. 210) postanowienie SN z dnia 14 września 2004
r., III CK 458/03 nie publ.).
Wzgląd na to pozwala i zarazem czyni uzasadnionym sięgnięcie przy
dokonywaniu wykładni użytego w nim pojęcia „podstawy”, której uczestnik
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie mógł powołać w tym
postępowaniu, do treści i dorobku wykładni art. 403 § 2 k.p.c. Zgodnie z jego
brzmieniem przyjąć też należy, że obejmuje ono zarówno okoliczności faktyczne jak
i środki dowodowe.
Wnioskodawca, w postępowaniu spadkowym powoływał się na podstawę
nieważności testamentu notarialnego w postaci, wyłączającej świadome
i swobodne sporządzenie testamentu, choroby psychicznej spadkodawcy, jednak
nie przedstawił mających ją potwierdzić, istniejących i dostępnych mu wówczas,
dowodów. Dowodów tych nie może obecnie powoływać na uzasadnienie tej samej
podstawy nieważności testamentu, gdyż - jak trafnie wskazał Sąd Okręgowy -
postępowanie o zmianę postanowienia spadkowego, nie służy i nie może być
wykorzystywane jako środek do usunięcia skutków bezczynności, czy wręcz
błędów uczestnika postępowania spadkowego. Nie wyklucza to, co do zasady,
możliwości powoływania się przez wnioskodawcę w obecnym postępowaniu na
7
nowe dowody, także w ramach poprzednio zgłoszonej podstawy nieważności
testamentu, jeżeli nie mógł powołać ich w postępowaniu spadkowym. Okoliczność
tę wnioskodawca musi jednak wykazać wraz z wykazaniem zachowania terminu.
Oczywiste przekroczenie terminu eliminuje konieczność takiego dowodzenia.
Uzasadnienie stanowiska Sądu Okręgowego, który okoliczność tę z przyczyn
wcześniej wskazanych, słusznie uznał za niewykazaną, jest dostateczne z punktu
widzenia wymogów art. 328 § 2 k.p.c., a zarazem wystarczające dla możliwości
dokonania kontroli kasacyjnej zaskarżonego postanowienia, co zarzut jego
naruszenia w omawianym zakresie czyni nieuzasadnionym.
Ponieść trzeba nadto, że twierdzenia o chorobie psychicznej spadkodawcy,
jako przyczynie nieważności testamentu, nie stanowi nowego faktu, podstawę tę
powoływał bowiem wnioskodawca w postępowaniu spadkowym, a obecnie opiera
ją jedynie na nowych szczegółach. Powoływane obecnie na jego potwierdzenie
dowody, wbrew stanowisku prezentowanemu przez skarżącego w skardze
kasacyjnej, nie zmierzały więc do wykazania okoliczności niepodnoszonej
w poprzednim postępowaniu, lecz – jak przyjął Sąd Okręgowy – do wyeliminowania
skutków zaniedbań i bezczynności wnioskodawcy w sprawie o stwierdzenie
nabycia spadku.
Kwestia wyłączenia sędziego orzekającego jako skład Sądu Rejonowego
w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku była na skutek wniosków wnioskodawcy
dwukrotnie przedmiotem rozstrzygnięcia Sądów orzekających w tamtej sprawie.
Postanowienia o oddaleniu oraz odrzuceniu ponownego wniosku ostatecznie
uprawomocniły się na skutek oddalenie przez sąd drugiej instancji zażaleń
wnioskodawcy. Ich kontrola na podstawie wskazanych w podstawie skargi
kasacyjnej przepisów, w tym w szczególności art. 49 k.p.c. nie należy do kognicji
sądów orzekających w sprawie niniejszej, w przedmiocie określonym w art. 679
k.p.c.
Z tych przyczyn, skarga kasacyjna w zakresie wyżej omówionych zarzutów
jest nieuzasadniona.
Nie można natomiast odmówić racji skarżącemu, który wskazuje,
iż w sprawie niniejszej powołał się także na nową, uprzednio niepodnoszoną
8
w sprawie spadkowej przyczynę nieważności testamentu w postaci sfałszowania
podpisu spadkodawcy, którą sądy orzekające, bez bliższej analizy kwestii, kierując
się jedynie bliskością terminologiczną sformułowań używanych przez
wnioskodawcę, utożsamiły z powoływanym w poprzednim postępowaniu przez
niego stwierdzeniem, iż testament jest fałszywy. Stwierdzenie to jednak dotyczyło
innej zupełnie przyczyny nieważności testamentu, a mianowicie niemożności
powzięcia i wyrażenia w warunkach świadomości i swobody swojej woli przez
spadkodawcę. W powyższym zakresie sprawa nie została rozpoznana.
W tym stanie rzeczy konieczne i uzasadnione stało się uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania, obejmującego tę podstawę żądania zmiany
postanowienia stwierdzającego nabycie spadku (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
kg