Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 407/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa Banku […]
przeciwko PBP "P."
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 czerwca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 kwietnia 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej na rzecz
powódki 3.600 zł. tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka Bank […] domagała się wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym zasądzającego na jej rzecz od pozwanej PBP „P." kwotę 3.800.000,00
zł wraz z odsetkami od dnia wytoczenia powództwa, z zastrzeżeniem, że pozwanej
będzie przysługiwało prawo do powołania się na ograniczenie odpowiedzialności w
toku postępowania egzekucyjnego do nieruchomości położonej w P., dla której Sąd
Rejonowy w P. prowadzi księgę wieczystą KW nr […].
Sąd Okręgowy w K. nakazem zapłaty z dnia 19 kwietnia 2005 r. zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 3.800.000,00 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 12 kwietnia 2005 r. i orzekł o kosztach postępowania, a po rozpoznaniu
zarzutów, wyrokiem z dnia 8 listopada 2005 r. utrzymał nakaz zapłaty w mocy,
zastrzegając na rzecz pozwanej prawo do powoływania się na ograniczenie
odpowiedzialności w toku postępowania egzekucyjnego zgodnie z żądaniem
pozwu. Sąd Okręgowy ustalił, że na podstawie umowy kredytowej nr 166/2000 z
dnia 1 grudnia 2000 r. powódka udzieliła pozwanej kredytu w wysokości
3.800.000,00 zł. W celu zabezpieczenia spłaty kredytu „M.” Spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w P. ustanowiła hipotekę kaucyjną do kwoty 3.800.000,00 zł na
nieruchomości położonej w P., stanowiącej jej własność. Umową z dnia 22 lutego
2001 r., zawartą w formie aktu notarialnego, własność obciążonej nieruchomości
została przeniesiona na pozwaną jako aport na pokrycie udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym, objętych przez Spółkę „M”. W związku z
brakiem spłaty należności wynikającej z umowy kredytowej i bezskuteczności
egzekucji w stosunku do pozwanej Spółki na podstawie bankowego tytułu
egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, powódka wystąpiła z
żądaniem zapłaty przeciwko tej Spółce jako dłużnikowi rzeczowemu.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za usprawiedliwione. Nie podzielił zarzutów
pozwanej, która podnosiła, że w momencie wnoszenia aportu w postaci
przedmiotowej nieruchomości przez Spółkę „M.” chroniła ją rękojmia wiary
publicznej ksiąg wieczystych, oraz że w tym czasie hipoteka nie była jeszcze
wpisana w księdze wieczystej. Wskazał, że akty notarialne ustanawiające hipotekę
3
zostały złożone w Sądzie Rejonowym w P. Wydziale Ksiąg Wieczystych w dniu 4
grudnia 2000 r. W umowie z dnia 22 lutego 2001 r., przenoszącej własność
nieruchomości w związku z wniesieniem jej jako aportu, stan obciążeń lub
ograniczeń nieruchomości nie został opisany. Pozwala to przyjąć, że pozwana nie
dochowała w tym zakresie należytej staranności (art. 355 § 2 k.c.). Nie
kwestionowała też ona prawidłowości wpisu hipoteki po jego dokonaniu. W tych
okolicznościach nie może skutecznie powoływać się na rękojmię wiary publicznej
ksiąg wieczystych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2006 r. oddalił apelację
pozwanej, podzielając w całej rozciągłości ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny wskazał, że dokonanie wpisu hipoteki stwarza
domniemanie, że prawo to jest zgodne z rzeczywistym stanem prawnym.
Domniemanie to, wynikające z art. 3 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i
hipotece, jest domniemaniem wzruszalnym i może być obalone przez
przeprowadzenie dowodu przeciwnego albo w procesie o uzgodnienie stanu
ujawnionego w księdze z rzeczywistym stanem prawnym, albo w każdym innym
postępowaniu jako przesłanka rozstrzygnięcia. Obalenie tego domniemania nie
może jednak nastąpić przez podniesienie takich zarzutów, które zainteresowany
mógł podnieść w postępowaniu o wpis do księgi wieczystej. Kwestionowanie
dokonania wpisu hipoteki w sposób, jaki czyni to pozwana (powołując się na to, że
w chwili wpisu ustanawiającego hipotekę nie była już właścicielem nieruchomości)
było możliwe w apelacji od orzeczenia o wpisie (art. 62610
k.p.c.). Postawienie tego
zarzutu w rozpoznawanej sprawie stanowi niedopuszczalną polemikę
z prawomocnym orzeczeniem sądu wydanym w postępowaniu
wieczystoksięgowym.
Odnosząc się do zarzutu pozwanej wskazującego na to, że chroniła ją
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, Sąd Apelacyjny wskazał na art. 8
ustawy o księgach wieczystych i hipotece, wyłączający działanie rękojmi w razie
dokonania - jak miało to miejsce w konkretnym stanie faktycznym - wzmianki
o wniosku. Pozwana nie dopełniła podstawowych aktów staranności w celu
zbadania stanu prawnego nieruchomości. W tej sytuacji nie może zasłaniać się
4
twierdzeniem, że w dacie nabycia własności nieruchomości nie wiedziała o jej
obciążeniu.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił również zarzutu naruszenia art. 177 § 1
k.p.c., stwierdzając, że zawieszenie postępowania nie jest uzasadnione w sytuacji,
gdy pozwana może podnosić zarzuty zmierzające do obalenia domniemania
zgodności wpisu hipoteki z prawem tym w postępowaniu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§
1 k.p.c. pozwana - w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego - zarzuciła
błędną wykładnię:
 art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst
jedn.: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm.; dalej: „u.k.w.h."), przez
przyjęcie, że sąd jest związany domniemaniem prawnym, jakie tworzy wpis
hipoteki do księgi wieczystej i z tego powodu nie może oceniać
prawidłowości tego wpisu, gdy tymczasem w orzecznictwie i w doktrynie
przyjęte jest, że domniemanie takie ma charakter wzruszalny i dlatego sąd
na zarzut strony winien ocenić, czy rzeczywiście występują przesłanki, które
mogą podważyć dokonany wpis w księdze wieczystej;
 art. 3 u.k.w.h. przez przyjęcie, że po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu
o wpisie hipoteki do księgi wieczystej nie istnieją już żadne możliwości
kwestionowania takiego wpisu, podczas gdy prawidłowo należy przyjąć, że
wpis taki nie konwaliduje jego wadliwej podstawy i dlatego podważenie
takiego wpisu może nastąpić w każdym czasie;
 art. 8 u.k.w.h. przez przyjęcie, że wzmianka o złożeniu wniosku o wpis
hipoteki wyłącza po stronie pozwanej dobrą wiarę powodując
w konsekwencji to, że hipoteka, której wpis do księgi wieczystej nastąpił po
przeniesieniu własności przez pozwaną spółkę obciąża przedmiotową
nieruchomość mimo braku na to zgody z jej strony, podczas gdy
w rzeczywistości dobra czy zła wiara nabywcy nieruchomości nie ma
żadnego znaczenia dla sfery praw nabytych przez pozwaną spółkę, a samo
obciążenie takiej nieruchomości hipoteką w okolicznościach sprawy jest
niedopuszczalne i nieskuteczne.
5
Drugą podstawę skargi kasacyjnej pozwana wypełniła zarzutami naruszenia:
 art. 177 § 1 pkt 1 w zw. z art. 391 k.p.c. przez błędne przyjęcie za
uzasadnioną odmowę zawieszenia przedmiotowego postępowania do czasu
prawomocnego rozstrzygnięcia postępowania z powództwa pozwanego
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
w sytuacji, gdy rozstrzygnięcie tej drugiej kwestii przesądza o zasadności
powództwa w niniejszej sprawie;
 art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. przez bezkrytyczną akceptację
i dowolną ocenę materiału dowodowego zebranego w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym i poczynionych na tej podstawie ustaleń faktycznych
poprzez nieuzasadnione przyjęcie przez sąd, że nie może on badać
skuteczności wpisu w księdze wieczystej z uwagi na niedopuszczalność
podważenia takiego domniemania.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne pozwana wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. przez
oddalenie powództwa w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powódka wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z treścią art. 3 u.k.w.h. domniemywa się, że prawo jawne z księgi
wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym, natomiast prawo
wykreślone nie istnieje. Domniemanie powyższe określane jest mianem
domniemania wiarygodności ksiąg wieczystych. Stanowi ono konsekwencję zasady
jawności formalnej ksiąg wieczystych. Wyjaśniając istotę domniemania
wiarygodności ksiąg wieczystych Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku
z dnia 21 lipca 2004 r. (SK 57/03, OTK-A 2004, nr 7, poz. 69) wskazał, że wyraża
ono jedną z fundamentalnych zasad prawa wieczystkosięgowego, która jakkolwiek
nie stanowi elementu instytucji rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, to
w istotny sposób ją uzupełnia, tworząc spójny system materialnego prawa ksiąg
wieczystych. Zasada ta wprowadza także wyjątek od ogólnej zasady prawa
6
cywilnego, zgodnie z którą nikt nie może przenieść na innego więcej praw, niż mu
przysługuje. Trybunał podkreślił, że domniemanie zgodności wpisu z rzeczywistym
stanem prawnym prowadzi do odwrócenia reguł dowodowych, albowiem jego
wprowadzenie oznacza, iż nie jest w tym wypadku konieczne wykazanie
prawdziwości wpisu przez osobę, która ma w tym interes prawny, ale wykazanie
przez stronę przeciwną niezgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym.
W konsekwencji opowiedział się za dopuszczalnością obalenia domniemania z art.
3 u.k.w.h. zarówno w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym, jak i w każdym innym postępowaniu, w którym
ocena prawidłowości wpisu ma dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd powyższy można uznać za
utrwalony, przy czym stojąc na jego gruncie Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał,
że domniemanie z art. 3 ust. 1 u.k.w.h. można obalić wszelkimi dostępnymi środki
dowodowymi (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 grudnia 1993 r., I CRN
202/93, nie publ.; z dnia 6 grudnia 2000 r., III CKN 325/00 nie publ.; z dnia
21 marca 2001 r., III CKN 325/00 nie publ.; z dnia 5 kwietnia 2006 r., IV CSK
177/05, nie publ.).
Według skarżącej, Sąd Apelacyjny dokonał wadliwej wykładni art. 3 u.k.w.h.,
gdyż - wbrew utrwalonemu odmiennemu stanowisku judykatury - w istocie uznał, że
określone tym przepisem domniemanie wynikające z wpisu hipoteki
w rozpoznawanej sprawie nie może zostać wzruszone. Tak skonstruowane zarzuty
naruszenia wymienionego przepisu trzeba uznać za bezzasadne. Sąd Apelacyjny
nie zinterpretował art. 3 u.k.w.h. w przypisywany mu przez skarżącą sposób.
Wskazał bowiem wyraźnie, że domniemanie, które statuuje ten przepis, ma
charakter wzruszalny i może być obalone nie tylko w postępowaniu o uzgodnienie
stanu ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, ale
w każdym innym postępowaniu jako przesłanka rozstrzygnięcia (str. 5 uzasadnienia
- k. 269).
Z motywów zaskarżonego wyroku wynika, że zasadniczą przesłanką
negatywnej oceny próby obalenia przez pozwaną domniemania z art. 3 u.k.w.h.
było uznanie przez Sąd drugiej instancji, że próba ta podjęta została przy pomocy
7
nieadekwatnych środków, tj. zarzutów, twierdzeń i dowodów, które mogą być
podnoszone jedynie w postępowaniu wieczystoksięgowym. W świetle
przytoczonego wyżej stanowiska judykatury pogląd ten niewątpliwie budzi
zastrzeżenia. Mógłby on jednak zostać zweryfikowany w toku kontroli kasacyjnej -
stosownie do dyspozycji art. 39813
§ 1 k.p.c. - jedynie w przypadku sformułowania
przeciwko niemu zarzutu, czego skarżąca nie uczyniła.
Nieuzasadniony okazał się również zarzut naruszenia art. 8 u.k.w.h. Przepis
ten stanowi, że wzmianka o wniosku wyłącza rękojmię wiary publicznej ksiąg
wieczystych. Wynika z niego, że wyłączenie rękojmi wchodzi w rachubę jedynie
w takim przypadku, kiedy może ona działać, a więc wtedy, gdy zachodzi
niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 5 u.k.w.h.). Nie ma takiej
niezgodności w razie niewpisania hipoteki do księgi wieczystej, ponieważ - zgodnie
z art. 67 u.k.w.h. - bez takiego wpisu prawo to nie powstaje (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2004 r., III CK 244/02, nie publ.).
Wadliwe zastosowanie art. 8 u.kw.h. nie może uzasadniać zarzutu jego błędnej
wykładni.
Nie można uznać za usprawiedliwioną również drugiej podstawy kasacyjnej.
Zgodnie z art. 177 § 1 k.p.c. zawieszenie postępowania ma charakter
fakultatywny. Nie oznacza to pozostawienia sądowi decyzji w tym przedmiocie do
dowolnego uznania, lecz obowiązek rozważenia wszystkich okoliczności i oceny,
czy zawieszenie postępowania jest w danej sytuacji celowe. Zawieszenie
postępowania może okazać się konieczne, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od
rozstrzygnięcia innej sprawy cywilnej. W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka - jak
prawidłowo ocenił to Sąd Apelacyjny - nie wystąpiła. Wytoczenie powództwa
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nie uzasadnia zawieszenia
postępowania w sprawie o zapłatę wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, w której
podniesione zostały zarzuty podważające domniemanie wiarygodności ksiąg
wieczystych. W takim przypadku zawieszenie postępowania nie byłoby celowe
i spowodować mogłoby jedynie jego przewlekłość.
8
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c. należy ocenić jako
oczywiście chybiony. Skarżąca nie dostrzegła, że w postępowaniu przed Sądem
Najwyższym wyłączona została możliwość kwestionowania ustalenia faktów oraz
oceny dowodów. Wynika to z treści art. 3983
§ 3 k.p.c.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy, uznając obie podstawy
kasacyjne za nieusprawiedliwione, orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
kg