Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 21 czerwca 2007 r.
I PK 1/07
Brak zdolności upadłościowej spółki cywilnej nie wyłącza stosowania
ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 ze
zm.) do pracowników zatrudnionych przez wspólników takiej spółki w związku
z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn,
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 21 czerwca
2007 r. sprawy z powództwa Bernadety R. przeciwko Funduszowi Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych Biuru Terenowemu z siedzibą w S. o zapłatę, na skutek
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 4 lipca 2006 r. [...]
I. o d d a l i ł skargę kasacyjną,
II. zasądził od pozwanego na rzecz powódki 1.350 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Bernadeta R. wystąpiła do pozwanego Funduszu Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych o zapłatę wynagrodzenia za pracę za marzec, kwiecień i
maj 2002 r. oraz odprawy w związku z rozwiązaniem umowy o pracę z przyczyn le-
żących po stronie pracodawcy. Wskazała, że jej pracodawca Zakład Drzewny S.C.
Tartak i Stolarnia K. w K. stał się niewypłacalny wskutek faktycznego zaprzestania
działalności gospodarczej od 1 czerwca 2002 r., gdyż z dniem 31 maja 2002 r. zwol-
nił wszystkich pracowników. Sąd Rejonowy w Tychach wyrokiem zaocznym z 14
sierpnia 2002 r. zasądził na jej rzecz solidarnie od wspólników (spółki cywilnej) wy-
nagrodzenie za pracę od grudnia 2001 r. do maja 2002 r. oraz odprawę pieniężną.
2
Sąd Rejonowy w Sosnowcu wyrokiem z 27 października 2005 r., na podstawie
ustawy z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacal-
ności pracodawcy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 ze zm.; dalej powo-
ływanej jako ustawa z 1993 r.) uwzględnił jej powództwo przeciwko pozwanemu
Funduszowi o gwarantowane świadczenia, niewyegzekwowane od wspólników.
Ustalił, że wspólnicy prowadzący Zakład Drzewny S.C. Tartak i Stolarnia K., nie do-
stosowali formy działalności do przepisów ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym i
w związku z tym wpis dotyczący działalności spółki cywilnej został z urzędu wykre-
ślony z dniem 1 stycznia 2001 r. Po tej dacie wspólnicy już jako osoby fizyczne nadal
prowadzili działalność gospodarczą do 31 maja 2002 r. Z tym dniem nastąpiła likwi-
dacja i zwolnienie pracowników z powodu zamknięcia zakładu. Pracownicy nie
otrzymywali wynagrodzeń z powodu braku środków finansowych. W takim stanie
faktycznym Sąd Rejonowy nie zgodził się z zarzutem pozwanego, iż niedostosowa-
nie formy działalności do przepisów ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym pozba-
wiało pracowników prawa do zastępczej wypłaty świadczeń przez Fundusz (art. 1 i 2
ustawy). Wykreślenie z ewidencji działalności gospodarczej spółki cywilnej nie po-
zbawiało jej wspólników (osób fizycznych) przymiotu pracodawcy w rozumieniu
ustawy z 1993 r. O konieczności dokonania zwolnień grupowych z przyczyn ekono-
micznych - likwidacji zakładu - wspólnicy spółki cywilnej poinformowali urząd pracy,
załączając wykaz pracowników do zwolnienia. Dniem wystąpienia niewypłacalności
pracodawców powódki, wspólników spółki cywilnej, jest dzień 31 maja 2002 r., w któ-
rym zamknięto zakład i zwolniono pracowników.
Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 4 lipca 2006 r. uwzględnił apelację
pozwanego jedynie co do wysokości należnego wynagrodzenia (zasądzoną powódce
od pozwanego kwotę 12.242,80 zł zmniejszył do 12.061,95 zł) i oddalił ją w dalszym
zakresie. Podzielił ustalenia i ocenę, że niedostosowanie się do ustawy o Krajowym
Rejestrze Sądowym miało tylko ten skutek, że każdy ze wspólników stał się jako
osoba fizyczna pracodawcą powódki. Byli więc nadal pracodawcami powódki mimo
zaniechania zgłoszenia do ewidencji. Trafne było również ustalenie ich niewypłacal-
ności w dniu zamknięcia zakładu i zwolnienia pracowników. Zmiana wyroku doty-
czyła jedynie niewielkiej korekty wysokości wynagrodzenia według obowiązującej
normy przeciętnego wynagrodzenia.
Skargę kasacyjną pozwany oparł na naruszeniu prawa materialnego przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 2 ustawy z 1993 r., polegające na
3
przyjęciu, że do pracodawcy powódki po 1 stycznia 2001 r. miały zastosowanie
„przepisy” tej ustawy. W uzasadnieniu skargi podniesiono, że wspólnicy spółki cywil-
nej pomimo ustawowego obowiązku nie dostosowali formy działalności do przepisów
ustawy „o Krajowym Rejestrze Sądowym (wpis spółki jawnej lub indywidualne wpisy
do ewidencji działalności gospodarczej)”, w związku z czym z dniem 1 stycznia 2001
r. wpis dotyczący działalności gospodarczej spółki cywilnej Zakłady Drzewne Tartak i
Stolarnia K. został wykreślony z urzędu z ewidencji. Wskutek tego pracodawca nie
spełniał podstawowych wymogów art. 2 ustawy o ochronie roszczeń pracowniczych
w razie niewypłacalności pracodawcy, gdyż od 1 stycznia 2001 r. nie jest podmiotem
gospodarczym w rozumieniu przepisów prawa i w związku z tym, od tej daty nie ma
też zdolności upadłościowej (uchwała Sądu Najwyższego z 6 listopada 2002 r., III
CZP 67/02). Brak zdolności upadłościowej pracodawcy przesądza o bezzasadności
powództwa. Na tej podstawie pozwany wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o orzeczenie co do istoty i oddale-
nie powództwa.
Powódka w odpowiedzi zarzuciła brak podstaw do rozpoznania skargi. Wnio-
sła również o jej oddalenie i zasądzenie kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionej podstawy i dlatego podlega oddaleniu.
Skarga zawęża podstawę do kwestii prawnej, szczególnie rozumianej, co też zakre-
śla granicę jej rozpoznania (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Z braku zarzutu w płaszczyźnie pro-
cesowej wiążący dla rozpoznania skargi jest ustalony stan faktyczny (art. 39813
w
związku z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Skargę oparto na założeniu, że po 1 stycznia
2001 r. do pracodawcy powódki nie miały zastosowania przepisy ustawy z 1993 r.
Odmowę stosowania ustawy skarżący łączy z określonym zdarzeniem i uważa, że po
tej dacie nie ponosi gwarantowanej, zastępczej odpowiedzialności za pracodawcę
powódki. Nie twierdzi natomiast, że przed tą datą ustawa nie miała do niego zasto-
sowania. Zmiana sytuacji miałaby wyłączać stosowanie przepisów ustawy dopiero od
tej daty. Zaszłe zdarzenie miałoby też pozbawiać podmiot (podmioty) przymiotu pra-
codawcy warunkującego podleganie ustawie. Zdarzeniem tym miało być niedosto-
sowanie się do wymagań wynikających z ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (tu
skarga nie jest precyzyjna i zapewne chodzi o ustawę z dnia 20 sierpnia 1997 r. o
4
Krajowym Rejestrze Sądowym, jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 ze
zm.). Skarżący przyjmuje, że skoro od 1 stycznia 2001 r. spółka cywilna utraciła
status podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą i nie ma zdolności upadło-
ściowej to nie ma do niej zastosowania ustawa z 1993 r.
Założenia powyższe nie są uprawnione w aspekcie przedmiotu sporu, którym
jest zastępcza zapłata przez pozwany Fundusz należności pracownicy, (nieotrzyma-
nej od pracodawcy wskutek jego niewypłacalności). Dla oceny zarzutu skargi należy
wpierw ogólnie stwierdzić, że przepis art. 2 ustawy z 1993 r. ma szerszy zakres, niż
ten, który zdaje się zakładać skarżący, gdyż jego zastosowanie nie zależy od roz-
strzygnięcia dylematu czy pracodawcą jest spółka cywilna czy jej wspólnicy oraz od
tego, czy właściwie byli oni ujęci w ewidencji działalności gospodarczej (rejestrze).
Podmiotowość pracodawcy powinna uwzględniać, że jest on przedsiębiorcą, który
zatrudnia pracowników w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, a zatem
i pracownikom służy ochrona w razie jego niewypłacalności. Trzeba dostrzec swoistą
autonomię ustawy oraz jej pojęć, wynikającą z realizowanego przez nią celu. W sys-
temie prawa rozwiązanie wprowadzone ustawą ma bowiem charakter samodzielny i
nie ogranicza się tylko do takiego samego rozumienia pracodawcy jak w art. 3 k.p.
oraz do rozumienia działalności gospodarczej jako prowadzonej tylko po wypełnieniu
w pełni reżimu ustaw dotyczących tej działalności. Rozumienie obu tych elementów -
pracodawca, działalność gospodarcza - na gruncie ustawy ujmowane jest autono-
micznie. Przekonuje o tym sama ustawa skoro samodzielnie określa pracodawcę.
Według niej jest nim osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna zatrudniająca pra-
cowników w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, z wyjątkiem zakła-
dów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych (art. 2 ust.
1). Pojęcie jednostki organizacyjnej nie nawiązuje tu do warunku podmiotowości
prawnej pracodawcy. Już na wstępie ogranicza to możliwe rozbieżne oceny na tym
tle i jednocześnie tłumaczy, dlaczego ustawa posługuje się tak szeroką formułą
prawną („jednostki organizacyjnej zatrudniającej pracowników”). Zapewnia ona reali-
zację celu ustawy, którym jest gwarancja zastępczej wypłaty określonych świadczeń,
niewypłaconych przez różnych pracodawców. To samo wyjaśnia również drugi ele-
ment definicji, to jest, że ustawę stosuje się do pracodawcy, jeżeli odrębne przepisy
nie wyłączają możliwości ogłoszenia jego upadłości i przewidują możliwość jego li-
kwidacji (art. 2 ust. 2). Trudno byłoby przyjąć, że to ostatnie rozwiązanie miałoby
dyskryminować pracowników zatrudnionych u takich pracodawców (wobec których
5
wykluczona jest upadłość lub likwidacja), jeżeli jednocześnie nie zakładać, że wła-
śnie tam nie ma ryzyka niewypłacalności, gdyż z reguły odpowiedzialny jest następca
prawny takiego pracodawcy. Jednakże dla rozstrzyganej sprawy, z tej „negatywnej”
części przepisu wynika i to, że chodzi o podmioty określone w prawie, które nie pod-
legają upadłości. Wiele jest przykładów takich podmiotów w prawie pozytywnym (art.
3 prawa upadłościowego z 1934 r., art. 6 prawa upadłościowego i naprawczego z
2003 r.). Jednak nie ma przepisu pozytywnego o wyłączeniu upadłości spółki cywil-
nej czy jej likwidacji. Przepis taki - wobec dalszej argumentacji, że spółka cywilna nie
prowadzi działalności gospodarczej - byłby też bezprzedmiotowy. Upadłości podle-
gają przedsiębiorcy będący wspólnikami spółki cywilnej a nie ta spółka. Upadłość
taką odnosi się do pojęcia pracodawcy w rozumieniu art. 2 ustawy z 1993 r., gdyż to
wspólnicy prowadzą działalność gospodarczą na podstawie umowy spółki cywilnej.
Czym innym jest powoływany w skardze brak zdolności upadłościowej spółki cywilnej
a czym innym możliwość upadłości pracodawcy (jednostki organizacyjnej), a ściślej
wspólników spółki cywilnej prowadzących działalność gospodarczą. Gdy się to po-
mija, to zarzut skargi o braku odpowiedzialności pozwanego, wyprowadzany z zanie-
chania obowiązku rejestrowego (lub ewidencyjnego), niezasadnie zawęża rozumie-
nie art. 2 ustawy i wywołuje pytania postawione już na wstępie, które w swej treści
jedynie uzasadniają nieracjonalność przyjętego założenia. Gdyby bowiem je podzie-
lić to niezasadny byłby taki wniosek, że z gwarantowanej ustawą ochrony w ogóle nie
korzystają pracownicy zatrudnieni u pracodawców prowadzących działalność gospo-
darczą na podstawie umowy spółki cywilnej.
Rozwiązanie prawne o wykreśleniu z ewidencji wpisu o prowadzeniu działal-
ności gospodarczej przez spółkę cywilną ustrojowo wynikało, między innymi, z za-
miaru odejścia od uprzedniego przyznawania - w orzecznictwie, a nawet w niektó-
rych dziedzinach prawa - spółce cywilnej podmiotowości prawnej lub zdolności są-
dowej w sprawach gospodarczych, w sytuacji gdy cały czas była to tylko umowa zo-
bowiązująca wspólników, a podstawa materialnoprawna tej spółki w kodeksie cywil-
nym nie ulegała zmianie (art. 860 k.c. i nast.). Wywoływało to szereg problemów
prawnych o skutkach praktycznych, w szczególności pytania o status prawny spółki
cywilnej oraz o to, czy podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą była
spółka cywilna czy jej wspólnicy (zob. uchwała siedmiu sędziów z 26 stycznia 1996
r., III CZP 111/95, OSNC 1996 nr 5, poz. 63 i przywołane w niej dalsze orzecznic-
two). Te same wątpliwości wynikały w związku z prowadzeniem egzekucji, gdyż tytuł
6
egzekucyjny wydany tylko przeciwko spółce byłby niewykonalny (art. 778 k.p.c., por.
orzeczenia z 4 lutego 1993 r., I CRN 2/93, OSP 1993, poz. 194; z 3 lutego 1995 r., II
CRN 157/94, OSNC 1995, poz. 116), stąd też pracownik występujący przeciwko
spółce cywilnej powinien wskazywać w pozwie jako pozwaną nie tylko spółkę, ale
także wspólników (wyrok z 6 lutego 1997 r., I PKN 77/96, OSNAPiUS 1997 nr 18,
poz. 340).
Dopiero w ustawie z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodar-
czej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178) prawodawca wyraźnie stwierdził, że za przedsiębior-
ców uznaje się wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich dzia-
łalności gospodarczej (art. 2 ust. 3). Tak samo reguluje to ustawa z dnia 2 lipca 2004
r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807 - art. 4 ust. 2).
Oczywiście musiało to być zgodne z ewidencją i rejestrami. Wpisy do ewidencji
działalności gospodarczej jednostek organizacyjnych, które w dniu 1 stycznia 2001 r.
nie były przedsiębiorcami, podlegały wykreśleniu z urzędu (art. 88i ustawy Prawo
działalności gospodarczej). To również wyjaśnia, dlaczego dotychczasowe wpisy w
ewidencji działalności gospodarczej, ujmujące spółkę jako podmiot prowadzący
działalność gospodarczą, nie miały dalszej racji bytu. Natomiast obowiązek rejestracji
spoczywał już na wspólnikach jako przedsiębiorcach prowadzących działalność go-
spodarczą. W prowadzonej ewidencji za przedsiębiorcę nie uznaje się więc spółki
cywilnej ale jej wspólnika, w zakresie w którym prowadzi działalność gospodarczą
wynikającą z celu spółki. Powstał więc obowiązek wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej, a później także w Krajowym Rejestrze Sądowym. Również ustawa o
tym Rejestrze nie uznawała za przedsiębiorcę spółki cywilnej a tylko osobę fizyczną
prowadzącą działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej (art. 36 pkt 1 w
związku z art. 45 ust. 7 ustawy o KRS). To rozwiązanie było później modyfikowane,
jako że ewidencję osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą czasowo
pozostawiono nadal w gestii gminy. Szczegółowe przedstawienie tej materii nie jest
dla sprawy konieczne, gdyż wykreślenie z ewidencji spółki cywilnej nie oznaczało, że
z tym momentem nie było przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w
tej formie. Takiego twierdzenia nie uzasadnia również brak zgłoszenia prowadzenia
określonej działalności przez wspólników do ewidencji jako przedsiębiorców. Ograni-
czenie wnioskowania przez skarżącego tylko do przeciwnej konstatacji nie jest uza-
sadnione i w żadnej mierze nie wystarcza do odmowy stosowania art. 2 ustawy z
1993 r. Działalność gospodarcza już z samego faktu jej prowadzenia wywołuje skutki
7
określone w ustawach (ubezpieczeniowe, podatkowe), w konsekwencji również te
które są przewidziane w ustawie z 1993 r., niezależnie od naruszenia formalnego
obowiązku zgłoszenia przedsiębiorcy do ewidencji. Według ustaleń w rozstrzyganej
sprawie naruszenie to polegałoby na zaniechaniu zgłoszenia do ewidencji przez
wspólników jako przedsiębiorców prowadzenie przez nich działalności gospodarczej.
Jednocześnie z ustaleń tych wynika, że prowadzili oni nadal tę samą działalność i
zakład (tartak, stolarnia). Nie została ona przerwana wskutek wprowadzenia zmian w
obowiązku ewidencji podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Zmiana ta
w aspekcie postawionego problemu nie miała zasadniczego znaczenia, gdyż z braku
podmiotowości prawnej spółka cywilna i wcześniej takiej działalności nie prowadziła.
Zmiana ta nie powodowała również rozwiązania spółki cywilnej ani ustania działalno-
ści gospodarczej prowadzonej przez wspólników jako przedsiębiorców. Przedsiębior-
cą w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej, według stanu prawnego
właściwego dla sprawy (art. 2), nie przestawał być wspólniki spółki cywilnej, który nie
zgłosił się do ewidencji działalności gospodarczej.
W skardze dokonano dodatkowo niezasadnego sprzężenia przyjętej w niej ar-
gumentacji z uchwałą SN z 6 listopada 2002 r., III CZP 67/02 (OSNC 2003 nr 7-8,
poz. 102), w której stwierdzono, że spółka cywilna nie ma zdolności upadłościowej.
Spółka cywilna to umowa osób fizycznych lub prawnych. Upadłość to egzekucja
generalna a tę prowadzi się z majątku upadłego. Spółka cywilna nie jest podmiotem
prawa i stąd nie może mieć mienia. To wspólnicy mają majątek wspólny spółki i od-
powiadają za długi spółki solidarnie. Spółka prawa cywilnego nie ma też zdolności
prawnej w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej. Działalność gospodar-
cza zorganizowana w formie spółki prawa cywilnego jest prowadzona przez wspólni-
ków, którzy zmierzają do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Teza uchwały
z 6 listopada 2002 r. w prosty sposób - tak jak zakłada to skarżący - nie przenosi się
na dyspozycję art. 2 ust. 2 ustawy z 1993 r., gdyż brak zdolności upadłościowej
spółki cywilnej nie oznacza niemożności stosowania tej ustawy do pracowników
zatrudnianych przez pracodawcę prowadzącego działalność gospodarczą. Upadłości
podlegają wspólnicy prowadzący jako przedsiębiorcy działalność gospodarczą (art. 1
prawa upadłościowego z 1934 r.; art. 5 prawa upadłościowego i naprawczego z 2003
r.). Nie ma więc żadnego uzasadnienia, aby z uprawnionego proceduralnie twierdze-
nia o braku zdolności upadłościowej spółki cywilnej wyprowadzać dalszą tezę, że nie
8
stosuje się ustawy z 1993 r., gdy dochodzi do niewypłacalności wspólników spółki
cywilnej jako pracodawców.
W niniejszej sprawie rozpoznanie skargi kasacyjnej w granicach określonej w
niej podstawy ma skutek dwojaki. Przede wszystkim Sąd Najwyższy jest związany
ustaleniami stanu faktycznego co do prowadzenia określonej działalności gospodar-
czej, zamknięcia zakładu, zwolnienia pracowników i niewypłacalności pracodawcy
(art. 39813
k.p.c.). Po wtóre, nie jest możliwa dalej idąca ocena podstawy materialno-
prawnej rozstrzygnięcia, poza wskazaną w skardze. Pozwany nie zarzucił naruszenia
art. 3 ustawy z 1993 r. o niewypłacalności pracodawcy i również w ten sposób nie
podważył przesłanki swej odpowiedzialności.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c. O kosz-
tach orzeczono na podstawie art. 39821
i 98 k.p.c.
========================================