Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CNP 47/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie ze skargi powódki
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego w O.
z dnia 29 grudnia 2004 r.,
w sprawie z powództwa Z. P.
przeciwko H. G. i K. G.
o wydanie i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 czerwca 2007 r.,
oddala skargę.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 29 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy w O. oddalił apelację
powódki Z. P. od wyroku Sądu pierwszej instancji, którym ten Sąd oddalił żądanie
wydania bliżej oznaczonej nieruchomości rolnej o pow. ok. 14,5 ha oraz zasądzenia
1200 zł z tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tej nieruchomości.
U podłoża tego rozstrzygnięcia legł pogląd, że art. 694 k.c. nie przewiduje
odpowiedniego stosowania art. 667 § 2 k.c.
Skargę od powyższego wyroku, na podstawie art. 4241
k.p.c., wniosła
powódka. Zarzuciła naruszenia art. 667 § 2 k.c. w zw. z art. 694 k.c.
W konsekwencji doszło, zdaniem skarżącej, do wydania orzeczenia niezgodnego
z tymi przepisami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według umowy z dnia 6 marca 2001 r., zawartej w trybie ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U.
z 1998 r., nr 7, poz. 25, ze zm.), skarżąca i jej nieżyjący mąż oddali małżonkom P.
nieruchomość rolną do użytkowania i pobierania pożytków, nie zastrzegając na
swoją rzecz czynszu, a jedynie przyjmując ich zobowiązanie do ponoszenia
podatków i ciężarów związanych z własnością tej nieruchomości. Jest to więc
umowa odrębna od umowy dzierżawy, nie nazwana przez ustawodawcę, do której
ze względu na podobieństwo celu gospodarczego nakazano w art. 708 k.c.
odpowiednie stosowanie przepisów o dzierżawie. W konsekwencji do tej umowy,
określanej w doktrynie „bezczynszowym użytkowaniem gruntu rolnego”, z mocy
art. 708 k.c. należy stosować, poprzez odesłanie z art. 694 k.c., przepisy o
najmie. Chodzi tu o podwójne odesłanie, mianowicie najpierw do przepisów o
dzierżawie, stamtąd zaś do przepisów o najmie. Podwójne odesłania, choć
nierzadko przysparzające trudności w stosowaniu prawa, znane są prawu
cywilnemu; dla przykładu, art. 46 k.r.o. odsyła do przepisów o dziale spadku, z
mocy zaś przepisów o dziale spadku (art. 1035 k.c.) następuje odesłanie do
przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych.
3
Z treści umowy o bezczynszowe użytkowanie gruntu rolnego, o której mowa
w art. 708 k.c., wynika, że dla obydwu stron świadczenie sprowadzające się do
ponoszenia ciężarów publicznych z reguły ma charakter korzyści wzajemnej za
możliwość używania gruntu i pobierania pożytków. Jeżeli więc właściciel decyduje
się oddać grunt rolny innej osobie, zwalniając się jedynie od ponoszenia ciężarów
publicznych, to czyni to z poczuciem korzyści, jaką może osiągnąć. Trzeba tu też
zauważyć, że zawarta przez małżonków P. umowa z dnia 6 marca 2001 r.,
stanowiła podstawę do odstąpienia od zawieszenia wypłaty renty (części) z tytułu
niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym (art. 28 ust. 3 pkt 4 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Jeszcze przed wejściem w życie § 3 art. 673 k.c. zaznaczyła się
w orzecznictwie Sądu Najwyższego tendencja do odejścia od utrwalonego
wcześniej stanowiska, że w umowie dzierżawy zawartej na czas oznaczony nie
można skutecznie zastrzec możliwości jej wypowiedzenia. Dał temu wyraz Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 22 stycznia 1998 r., III CKN 365/97 (OSNC 1998, z. 9,
poz. 144), stwierdzając, że nie ma przeszkód, aby strony wprowadziły do umowy
dzierżawy, zawartej na czas oznaczony, możliwość jej wypowiedzenia w razie
zajścia określonej w umowie przyczyny. Również w orzeczeniu z dnia 6 sierpnia
1998 r., I CKN 809/97 (niepubl.) Sąd Najwyższy dopuścił możliwość skutecznego
zastrzeżenia w umowie dzierżawy, zawartej na czas oznaczony, iż wygasa ona
przed upływem terminu z chwilą wystąpienia ściśle określonego w umowie
zdarzenia. Stanowiska te były rozbieżnie oceniane w piśmiennictwie. Zwolennicy
podkreślali, że przepisy regulujące umowę dzierżawy są przepisami względnie
obowiązującymi, co pozwala na kształtowanie tego stosunku wolą stron według ich
uznania z uwzględnieniem interesów majątkowych obu stron i przy uwzględnieniu,
zasad do których odwołuje się przepis art. 3531
k.c.
Jeśli jednak umowę zawarto na określony czas i zarazem nie zawarto w niej
postanowień dopuszczających wypowiedzenie, jak to ma miejsce w umowie z dnia
6 marca 2001 r., to według poglądu dominującego w orzecznictwie Sądu
Najwyższego oraz w doktrynie nie jest dopuszczalne wypowiedzenie umowy
przed upływem terminu, na który została zawarta. Art. 673 § 1 k.c. wyraźnie
bowiem stwierdza, że wypowiedzenie wchodzi w grę wtedy, gdy „czas trwania
4
najmu nie jest oznaczony". Nie o to jednak chodziło w sprawie, w której wydano
skarżony wyrok.
Oczywistym bowiem jest, że umowy zawarte na czas oznaczony mogą także
wygasnąć przed terminem, na który zostały zawarte. W szczególności sytuacja
taka może mieć miejsce w wypadku wystąpienia okoliczności, o których mowa
w art. 664 § 2, 667 § 2, 672, 698 § 2 lub 703 k.c. Pojawienie się którejś z takich
okoliczności zezwala stronie na „wypowiedzenie umowy bez zachowania terminu
wypowiedzenia", bez względu na to, czy umowa była zawarta na czas oznaczony,
czy nie oznaczony. Trzeba zauważyć w związku z tą ostatnią kwestią, że nie do
końca konsekwentny jest język ustawy. Skoro bowiem w przypadku umów
zawartych na czas oznaczony w ogóle nie wchodzi w grę ich rozwiązanie za
wypowiedzeniem (poza sytuacją określoną w art. 678 § 2 k.c.), wystąpienie
okoliczności określonych w powołanych wyżej przepisach nie tylko pozwala na
„wypowiedzenie umowy bez zachowania terminu wypowiedzenia" (bo terminu
wypowiedzenia w umowach zawartych na czas oznaczony nie ma), lecz na
jednostronne rozwiązanie umowy przed terminem, na który została zawarta
(tj. spowodowanie wygaśnięcia umowy wskutek wykonania przez jedną ze stron
uprawnienia prawo-kształtującego określonego w powołanych wyżej przepisach).
Na marginesie, język kodeksowy można by tłumaczyć tylko w ten sposób, że
w przypadku wystąpienia okoliczności określonych w art. 664 § 2, 667 § 2, 672,
698 § 2 lub 703 k.c., umowy zawarte na czas oznaczony można rozwiązać ze
skutkiem natychmiastowym, tj. nie zachowując nawet ustawowych terminów
wypowiedzenia, zaś umowy zawarte na czas nie oznaczony można rozwiązać nie
zachowując ani umownych, ani ustawowych terminów wypowiedzenia. W każdym
jednak razie nie powinno budzić najmniejszych wątpliwości, że w przypadku
wystąpienia okoliczności, o których mowa w wyżej wskazanych przepisach, umowę
można rozwiązać mocą jednostronnego oświadczenia woli bez względu na to,
czy jest to umowa zawarta na czas oznaczony, czy nie oznaczony.
Rację przeto ma skarżąca, o ile zarzuca, że Sąd drugiej instancji błędnie
przyjął, iż art. 667 § 2 k.c. nie ma z mocy art. 694 k.c. odpowiedniego
zastosowania do umowy dzierżawy. Jednak badanie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia sprowadza się nie do oceny zastosowania lub
5
niezastosowania przez sąd konkretnego przepisu prawa materialnego lub
procesowego, lecz do wydanego w toku sprawy wyroku. Ocenie poddawana jest
trafność, zgodność z prawem wydanego rozstrzygnięcia.
Zgodnie z art. 667 § 2 k.c. w zw. z art. 694 k.c. niektóre kwalifikowane postacie
naruszeń obowiązków związanych z używaniem przedmiotu dzierżawy mogą
doprowadzić do zakończenia dzierżawy wskutek wypowiedzenia jej przez
wydzierżawiającego. Przepis art. 667 § 2 k.c., stosowany odpowiednio do umowy
dzierżawy i, jak wskazano, do bezczynszowego użytkowania gruntu rolnego,
reguluje dwa takie przypadki Pierwszy z nich zachodzi, gdy dzierżawca używa
przedmiotu dzierżawy w sposób sprzeczny z umową lub przeznaczeniem tego
przedmiotu i czyni to mimo upomnień ze strony wydzierżawiającego (art. 667 § 2
zd. 1 k.c.). Drugi zachodzi wtedy, gdy dzierżawca zaniedbuje przedmiot dzierżawy
do tego stopnia, że zostaje narażony na utratę lub uszkodzenie (art. 667 § 2 zd.
2k.c.).
Reasumując, przy uwzględnieniu art. 696 i 697 k.c. treść i cele obydwu tych
przypadków, są w pewnym zakresie zbieżne. Wynika z nich, ogólnie mówiąc, że
naruszenie zasad prawidłowej gospodarki może uzasadniać wypowiedzenie umowy
ze skutkiem natychmiastowym zgodnie z art. 667 § 2 w związku z art. 694 k.c.
Odnosząc te rozważania do okoliczności niniejszej sprawy, należy uznać, że
nie ma dostatecznych podstaw do stwierdzenia, iż oparty na błędnym poglądzie
prawnym prawomocny wyrok oddalający żądanie powódki wydania nieruchomości
rolnej oraz zapłaty wynagrodzenia za bezumowne z niej korzystanie jest niezgodny
z prawem. Twierdzenia skarżącej dotyczące sposobu prowadzonej przez
małżonków P. gospodarki nie pozwalają bowiem na jednoznaczne ustalenie, aby
dopuścili się oni naruszenia wymagań prawidłowej gospodarki bądź to przez
wprowadzenie nieracjonalnych zasad gospodarki, bądź też przez zaniechanie
właściwego wykorzystywania tej nieruchomości z niekorzystnym skutkiem dla jej
stanu lub wydajności. Brak zaś tych okoliczności nie zezwala stronie na
„wypowiedzenie umowy bez zachowania terminu wypowiedzenia".
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.
6
db